احاطه دریانوردان ایرانی بر نقاط دور در بستر تاریخ 

سفرهای دریایی کوتاه مدت به کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس

دکتر محمد حسن نیا -  بنادر جنوب ایران بر پایه تجارت دریایی، لنج داری و لنج سازی استوار بوده است. بنابراین سفرهای دریایی دریانوردان بنادر جنوبی ایران که به سفرهای طولانی مدت (گپ) به هند، آفریقا و یمن و سفرهای کوچک به کشورهای حوزه جنوب خلیج فارس در طول سال به صورت می گرفت، در شماره قبلی روزنامه به این موضوع پرداختیم در ذیل ادامه این دلنوشته دکتر محمد حسن نیا را با هم می خوانیم:
تاثیر و تاثر سفرهای دریای بر فرهنگ معماری و اقتصاد
 سفرهای دریایی و دور نزدیک دریانوردان بنادر و جزایر جنوب ایران به مناطق متعدد، به ویژه به هند، آفریقای، یمن، کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس، عراق، پاکستان دارای تاثیر و تاثر زیادی در تمامی زمینه ها بوده است که در این نوشتار بیشتر به مسائل فرهنگی و معماری آن پرداخته می‌شود. بنادری که دریانوردان ایرانی در سفرها به آنها رفتند و آمد داشتند. بنادری بزرگ و پیشرفته از نگاه شهرنشینی، شهرسازی، ارتباطات، اسکله، گمرک، هتل، معماری، بهداشت و غیره بودند. بنادری نظیر دهلی، کالیکوت، کراچی، عدن، دارالسلام، مومباسا جزیره زنگبار از جمله بنادر پیشرفته آن زمان بوده که جمعیت انبوهی هم داشتند. سفر دریانوردان بنادر ایرانی با جهازها و لنج‌های چوبی در فصل مشخص به هند، آفریقا و یمن و جمعیتی که با این حجم وارد بندرگاه میشد، باعث می گردید که فضای فرهنگی آن بنادر را تحت تاثیر قرار دهد. (علی بحرینی، مصاحبه ۱۳۹۸) در بسیاری از موارد در اسکله و بندرگاه های هند و آفریقا در زمان سفرهای دریایی مردم کاملا به زبان فارسی صحبت می کرد و مسئولان اسکله و بندرگاه ها که هندی و آفریقایی بود نیز تا حدودی با زبان فارسی آشنایی پیدا کرده بودند و این یکی از تاثیرات فرهنگی سفرهای دریایی بود. از سوی دیگر نیز بسیار از دریانوردان بنادر جنوبی ایران که کشورهای هند و آفریقا سفر میکردند، زبان سواحیلی، هندی، اردو و عربی را در همین سفرها آموختند و این نیز از تاثیر سفرهای دریایی می باشد. دریانوردان ایرانی وقتی سیستم شهری پیشرفته را در بنادر مقاصد مشاهده می‌کردند، تلاش داشتند، این سیستم در بنادر آن‌ها نیز اجرا گردد. اما جمعیت بنادر ایرانی در آن زمان نسبت به بنادر هند و آفریقا خیلی کمتر بوده است و برای مثال بندر کالیکوت و مناطق همجوار در آن زمان نزدیک به یک میلیون نفر جمعیت داشته است. (عبدالرضا راشدی، مصاحبه ۱۳۹۸) معماری خانه ها در بنادر هندوستان و آفریقا هم برای دریانوردان ایرانی جذابیت داشته است. اگر به خانه‌های ناخدایان و صاحبان لنج در بندر کنگ، بندرلنگه و دیگر بنادر جنوب ایران دقت گردد، در آنها به خوبی سبک معماری تلفیقی وجود دارد. در مجموعه اقلیم و دریا تا حدودی باعث تشابهاتی در سبک معماری بین بنادر ایران و دیگر بنا در کشورهای مقصد شده بود. بنادر ایرانی سبک معماری خاص به خودش خود داشتند که با تغییر مصالح ساختمانی در سبک معماری هم تغییر ایجاد می گردید. خانه هایی که از سنگ و کاهگل ساخته می‌شدند معمولاً یک طبقه بودند و با ورود گچ و سیمان به ساختمان سازی جنوب ایران، خانه های چند طبقه و بادگیر های بیش تر با توجه به استحکام دیوارها و ساختمان ها شکل گرفت. اما مصالح ساختمانی نظیر چندل، تخته سه لایه و غیره در سفرهای دریایی به بنادر ایرانی وارد می‌شد، معماری جنوب ایران را متحول کرد. تا پیش از ورود به چندل، معمولاً در سقف منازل از کنده درخت نخل و چوب چنار، گز و غیره استفاده می‌شد که نظم و استحکام چندل را نداشت. استفاده از چندل، سوند و کشیدن نایلون و سپس کاهگل کردن سقف ها تاثیر زیادی بر استحکام منازل و عدم ریزش سقف ها برداشت. به دنبال آن پلیوت (تخته سه لایه) و مربع که معمولاً از هند و سپس با واسطه از دبی آورده می‌شود نیز به زیبندگی سقف منازل بنادر ایرانی کمک شایانی نمودند. (حسن نیا، مشاهدات میدانی) اما سبک معماری بنادر ایران معمولاً معماری ایرانی اسلامی منطبق با اقلیم جنوب ایران بوده است. خانه ها در اطراف دیوار خانه ساخته شده و وسط حیاط نیز یک مسنی بود که در آن درختانی نظیر نخل، نارگیل، کنار، حنا، لیمو و غیره می کاشتند. در سفرهای دریایی دریانوردان ایرانی به کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس و عراق که به آن سفرهای کوچک گفته می‌شود و معمولاً با لنج های کوچک صورت می گرفت، تاثیر دریانوردان و تجار ایرانی بر معماری و آداب و رسوم آن کشورها بیشتر بود تا جایی که در بحرین یک محله به نام جناحی ها وجود دارد و در دبی امارات و محله  بستکیه است که خانه های مجلل ساخته شده در آنجا به سبک معماری بستکی در جنوب ایران است. از سوی دیگر مهاجران زیادی که از بنادر ایرانی و پسکرانه های کشور از طریق دریا به کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس رفتند بر هنر و معماری آن مناطق تاثیرگذار بودند. همانگونه که عنوان گردید بسیاری از منازل، بادگیرها و دیگر بناها به ویژه تا پیش از کشف نفت در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس توسط معماران بنادر و پسکرانه های ایرانی ساخته شده است. به همین خاطر نیز شباهت زیادی بین خانه های قدیمی در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس و حوزه شمالی آن وجود دارد. استفاده از چندل، پلیوت، مربع، سوند و غیره در خانه‌های مردم کشورهای جنوبی خلیج فارس بسیار زیاد بوده است. (محمد کهورکی، مصاحبه، ۱۳۶۸) اما در حال حاضر در سبک معماری بنادر و جزایر حوزه شمالی و جنوبی خلیج فارس تحولات زیادی صورت گرفته و دیگر سبک سنتی رو به فراموشی رفته است. 
نتیجه گیری
حوزه تمدنی جنوب ایران در هنر، موسیقی، معماری، آداب و سنن و غیره همواره بر ممالک همجوار تاثیرگذار بوده و در بستر بستر زمان تاثیراتی نیز پذیرفته است. سفرهای دریایی که به صورت دراز مدت و کوتاه مدت به کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، عراق، پاکستا،ن یمن، آفریقا و هند صورت می گرفت در بستر زمان علاوه بر جنبه اقتصادی و اقتصاد دریامحور، تاثیرات فرهنگی زیادی نیز داشته است. این تاثیرات در زمینه زبانی، آداب و رسوم، معماری، موسیقی و غیره نمود پیدا کرده است. نمود این سفرهای دریایی در زمینه معماری که ملموس تر بوده و به‌خوبی دیده می‌شود که معماری بستکی در دبی از جمله این تاثیرات می باشد. اما تاثیرگذاری و تاثیرپذیری جوامع دریایی در زمینه های متعدد تحت تاثیر برخی از عوامل از جمله کشف نفت هم بوده است. به عبارتی کشف نفت در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس که به انباشت ثروت در این جوامع کمک نمود، معماری سنتی و خانه های ویلایی زیادی که توسط معماران سنتی ساخته می‌شد را دچار رکود و افول می نمود با وجود این آداب و سنن سبک معماری و غیره از پدیده هایی نیستند که یک شبه به وجود آمده و یک شبه از بین برود. به ویژه آداب و سنن، معماری، مسائل زبانی و غیره هنوز هم در جوامع دریانوردی تاثیر و تاثرش نمود دارد. هنوز هم عمارت بستکیه که نمود معماری ایرانی است در دبی هر سال پذیرای گردشگران زیادی از مناطق متعدد جهان است. هنوز هم بنگله ها که سبک معماری هندی است در بسیاری از بنادر و جزایر خلیج فارس نمود دارد. از سوی دیگر مصالح ساختمانی نظیر چندل که عمر بسیار طولانی در سقف خانه های مردم مناطق خلیج فارس دارد، نمودش بر معماری مناطق متعدد خلیج فارس هویدا است. همچنین در بسیاری از سقف خانه ها در جنوب ایران و کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس از تخته های محکمی استفاده شده که از هندوستان و در طی سفرهای دریایی آورده می شده و نشان از تاثیر و تاثر سفرهای دریایی بر معماری مناطق خلیج فارس دارد. با وجود این تأثیر و تأثر سفرهای دریایی و اقتصاد دریامحور بر مردم کشورهایی که در سواحل و جزایر خلیج فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و دریای سرخ زندگی می کنند به قدری زیاد است که با مطالعات دقیق تر می شود شباهت‌های زیادی بین آداب و رسوم، معماری، زبان، موسیقی این ملل دریانوردی پیدا کرد و گاها از بین تلفبق ها و رفت و آمدها در سفرهای دریایی مراسم موسیقی و رقص رزیف شکل می‌گیرد که نمادی از همگرایی بیشتر ملل دریانورد در زمینه فرهنگی است. در معماری هم وضعیت  به همین گونه است و در بسیاری از موارد تاثیر و تاثر ملل دریانورد در معماری منازل، بناهای عام المنفعه و شهرسازی به عینه دیده می شود.
منابع در دفتر روزنامه اقتصاد سرآمد موجود است