درس هایی از معماری بومی بندرلنگه
مهسا پیشداد، دکتر عبدالکریم قاندی - بنادر لنگه و کنگ از بنادر تاریخی و با هویت کناره های سواحل خلیج فارس بوده و بافت و سیمای شاخص این بنادر لزوم توجه به علل و شرایط شکل‌گیری و تغییراتشان را در طول تاریخ ایجاب کرده است.
روش تحقیق:
برای شناخت خصوصیات معماری بومی این شهرستان، نخست بررسی اقلیمی صورت گرفت. بر پایه ی نتایج این بررسی و پژوهش های انجام شده در این زمینه آب و هوای مناطق استان هرمزگان از جمله شهرستان بندرلنگه مشخص شد و خصوصیات اقلیمی بناهای این شهرستان و کارکردهای آن مشخص گردید. به این منظور پس از بازدید از شماری شهر و روستا در این منطقه و بررسی تطبیقی خانه ها بر اساس مطالعات میدانی مبتنی بر سفرهای طی یک دوره سه ماه دو شهر انتخاب شدند و با کمک میراث فرهنگی استان هرمزگان حدود ۱۰ خانه که اکثراً جز آثار تاریخی منطقه بودند مورد بازدید قرار گرفتند. سپس سه تا از منازل مسکونی انتخاب شد که قابل تعمیم به تمام خانه ها در آن منطقه می باشد که به عنوان نمونه های نهایی مورد بررسی دقیق قرار گرفتند. برای بررسی خانه ها استادی در اختیار نبود فقط میراث فرهنگی در مورد هرکدام از بناها، تعدادی عکس و توضیح مختصری در اختیار قرار دارد و چون سندی وجود نداشت نقشه ها رلوه شده است و طی این بازدیدها تصاویر کامل تر و واضح تری تهیه گردیده است. برای شناسایی بهتر به صورت توصیفی در مورد آنها توضیح داده شده است. سپس برای رسیدن به اهداف پژوهش، خصوصیات اقلیمی آن همچون نوع مصالح و نوع بادگیر و انواع پنجره ها و طریقه ی طراحی و ..... مورد تحلیل قرار گرفتند.
ویژگی های محیطی و اقلیمی استان هرمزگان
1-1 موقعیت جغرافیایی بندر لنگه
مساحت هرمزگان ۷۱۱۹۳ کیلومتر مربع
مختصات جغرافیایی عرض شمالی ۲۵.۲۴ تا ۲۸.۵۷
مختصات جغرافیایی عرض شرقی ۵۳.۴۱ تا ۵۹.۱۵
1-2 مشخصات اقلیمی
1-1-2 اقلیم گرم و مرطوب: سواحل خلیج فارس و دریای عمان تا حدی مشابه اقلیم گرم و مرطوب هستند و بر خلاف منطقه معتدل و مرطوب در مناطقه گرم و مرطوب میزان بارندگی کم می باشد و به فصل پاییز و زمستان محدود میشود. بالا بودن میزان رطوبت هوا به دلیل مجاورت با دریا باعث می شود اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول مختلف سال ناچیز باشد. در این اقلیم بر خلاف اقلیم معتدل و مرطوب به ساعات خاصی از روز و شب که گرمای هوا زیاد بالا نیست و مطلوب می باشد.
1-2-2 بافت شهری: بافت شهری استان هرمزگان، نیمه متراکم و نیمه فشرده است و بافت روستاها در این میان استان، نیمه باز و قضاها نیمه محصور است. بافت نیمه متراکم باعث میشود علاوه بر آن که سایه بر روی سطوح و نماهای ایجاد میشود در مواقع ضروری امکان جریان هوا در داخل بافت فراهم می‌آید. گسترش روستاها و شهرها در امتداد کنار ساحل و رو به دریا امکان استفاده از نسیم های دریایی را فراهم می آورد.
2-2-3 فرم بناها: از مشخصات معماری بومی این اقلیم ایجاد سایه بر روی سطوح و نماها و استفاده از ایوان های عریض و سرپوشیده مقابل خانه ها در اقلیم گرم و مرطوب عموما فضاهای زندگی در طبقات بالای همکف در عرضه گرفته می شود تا بیشتر در معرض وزش باد قرار گیرد و طبقه همکف در معرض رطوبت زمین است عمدتا جنبه خدماتی داشته و در اغلب ساعات روز قابل استفاده نمیباشد. فضاهایی از قبیل سرویس بهداشتی، انبار و آشپزخانه عموما در طبقات همکف در نظر گرفته می شود. بدلیل وجود رطوبت بیش از حد در زمین احداث فضای زیرزمینی به دور از منطق است.
4-2-2 بازشوها: در اقلیم گرم و مرطوب بازشوها دارای ابعاد وسیع هستند. اما فقط زمانی مورد استفاده قرار می گیرند که محیط دارای زمین گرمایی زیادی نباشد. در زمانی از تابستان و در ساعاتی که گرما و مرطوبت هوا حداکثر میباشد و محیط بیرون خانه غیر قابل تحمل است باید بازشوها کاملاً بسته باشند ایوانهای سرپوشیده و عریض علاوه بر آن که در معرض وزش باد نسیم های دریایی ایجاد می کنند جهت استفاده از کوران هوا ارتفاع انافها و پنجره ها کشیده و بلند است و ایوان ها وسیع و مرتفع هستند.
5-1-2 پوشش بام ها: معمولاً مسطح هستند و اهالی شبها روی پشت بام می خوابند و بامها دارای جان پناه مشبک می باشند تا علاوه بر محفوظ ماندن ساکنین از دید اطرافیان، کوران هوا از شبکه‌های جان پناه امکان پذیر باشد و معمولا به دلیل کمبود چوب خانه ها از مصالحی چون خشت و گل و مصالح بنایی ساخته می شوند. سقفها از چوپ و چندل و الیاف خرما با ورق های چوبی هستند که روی آن یک لایه خاک رس مرطوب و دولایه کاهگل فشرده یک دست و همگن روی چوب ها به وجود می آید. علاوه بر عایق رطوبتی عایق حرارتی خوبی است. سبک و محکم است و مقاوم دربرابر زلزله می باشد.
زمستان نشین و تابستان نشین در این اقلیم
بخش زمستان نشین خانه های سنتی (خانه های بروجردی ها) به صورت زیر است: معمولاً این خانه ها دارای اتاقی بزرگ با پنجره های وسیع رو به جنوب غرب ساخته می شود و اشعه خورشید را به خود جذب می‌کنند که این جذب گرما از ساعات اولیه روز آغاز میشود دیوارها و سقف و کف از خشت خام ساخته شده و حدود ضخامت دیوارها بین ۱ تا ۱۵ متر است. به دلیل ترتیب دیوار ها دارای ظرفیت حرارتی بالایی می‌باشند و گرما و حرارت در دیوارها ذخیره شده و شب هنگام که هوا سرد است به فضاهای داخلی پس داده میشود.
روش های طراحی و اجرایی در اقلیم گرم و مرطوب
جهت استقرار ساختمان: بهره‌مندی از نسیم دریا بیش از هر عامل دیگری در جهت ساختمان لحاظ شده است.
ساختمان ها در بین ۵ درجه به سمت غرب و ۱۵ درجه به طرف شرق و عمدتاً شمالی جنوبی و در محور شرقی غربی و رو به دریا مستقر می گردند تا به کمک کوران هوا رطوبت را کاهش دهند. 1-2-3 پلان معماری: در این اقلیم پلان ها و فرمهای بسته و متراکم مناسب‌ترند تا از این طریق از ورود هوای گرم جلوگیری شود. در این کرانه اکثر ساختمانها نیمه درونگرا هستند و اتاق ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند. اطراف حیاط ها، دارای طاق هستند. فرق عمده این ساختمان های حیاط مرکزی با ابنیه مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آنکه این ساختمانها درونگرا می باشند ولی ارتباط آنها با فضای خارج کاملاً بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوان های وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصاً سوم ساختمان دارند. در ثانی حیاط این خانه ها بسیار کوچک می باشد.
ساخت خانه در اطراف حیاط مرکزی به صورت فشرده می باشد، خانه های ساخته شده به این شکل از دو بخش زمستانه و تابستانه تشکیل شده است که بخش تابستانه به سمت دریا و بخش زمستانه در جهت مقابل آن قرار گرفته است.
روش تحقیق:
برای شناخت خصوصیات معماری بومی این شهرستان، نخست بررسی اقلیمی صورت گرفت. بر پایه ی نتایج این بررسی و پژوهش های انجام شده در این زمینه آب و هوای مناطق استان هرمزگان از جمله شهرستان بندرلنگه مشخص شد و خصوصیات اقلیمی بناهای این شهرستان و کارکردهای آن مشخص گردید. به این منظور پس از بازدید از شماری شهر و روستا در این منطقه و بررسی تطبیقی خانه ها بر اساس مطالعات میدانی مبتنی بر سفرهای طی یک دوره سه ماه دو شهر انتخاب شدند و با کمک میراث فرهنگی استان هرمزگان حدود ۱۰ خانه که اکثراً جز آثار تاریخی منطقه بودند مورد بازدید قرار گرفتند. سپس سه تا از منازل مسکونی انتخاب شد که قابل تعمیم به تمام خانه ها در آن منطقه می باشد که به عنوان نمونه های نهایی مورد بررسی دقیق قرار گرفتند. برای بررسی خانه ها استادی در اختیار نبود فقط میراث فرهنگی در مورد هرکدام از بناها، تعدادی عکس و توضیح مختصری در اختیار قرار دارد و چون سندی وجود نداشت نقشه ها رلوه شده است و طی این بازدیدها تصاویر کامل تر و واضح تری تهیه گردیده است. برای شناسایی بهتر به صورت توصیفی در مورد آنها توضیح داده شده است. سپس برای رسیدن به اهداف پژوهش، خصوصیات اقلیمی آن همچون نوع مصالح و نوع بادگیر و انواع پنجره ها و طریقه ی طراحی و ..... مورد تحلیل قرار گرفتند.
ویژگی های محیطی و اقلیمی استان هرمزگان
1-1 موقعیت جغرافیایی بندر لنگه
مساحت هرمزگان ۷۱۱۹۳ کیلومتر مربع
مختصات جغرافیایی عرض شمالی ۲۵.۲۴ تا ۲۸.۵۷
مختصات جغرافیایی عرض شرقی ۵۳.۴۱ تا ۵۹.۱۵
1-2 مشخصات اقلیمی
1-1-2 اقلیم گرم و مرطوب: سواحل خلیج فارس و دریای عمان تا حدی مشابه اقلیم گرم و مرطوب هستند و بر خلاف منطقه معتدل و مرطوب در مناطقه گرم و مرطوب میزان بارندگی کم می باشد و به فصل پاییز و زمستان محدود میشود. بالا بودن میزان رطوبت هوا به دلیل مجاورت با دریا باعث می شود اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول مختلف سال ناچیز باشد. در این اقلیم بر خلاف اقلیم معتدل و مرطوب به ساعات خاصی از روز و شب که گرمای هوا زیاد بالا نیست و مطلوب می باشد.
1-2-2 بافت شهری: بافت شهری استان هرمزگان، نیمه متراکم و نیمه فشرده است و بافت روستاها در این میان استان، نیمه باز و قضاها نیمه محصور است. بافت نیمه متراکم باعث میشود علاوه بر آن که سایه بر روی سطوح و نماهای ایجاد میشود در مواقع ضروری امکان جریان هوا در داخل بافت فراهم می‌آید. گسترش روستاها و شهرها در امتداد کنار ساحل و رو به دریا امکان استفاده از نسیم های دریایی را فراهم می آورد.
2-2-3 فرم بناها: از مشخصات معماری بومی این اقلیم ایجاد سایه بر روی سطوح و نماها و استفاده از ایوان های عریض و سرپوشیده مقابل خانه ها در اقلیم گرم و مرطوب عموما فضاهای زندگی در طبقات بالای همکف در عرضه گرفته می شود تا بیشتر در معرض وزش باد قرار گیرد و طبقه همکف در معرض رطوبت زمین است عمدتا جنبه خدماتی داشته و در اغلب ساعات روز قابل استفاده نمیباشد. فضاهایی از قبیل سرویس بهداشتی، انبار و آشپزخانه عموما در طبقات همکف در نظر گرفته می شود. بدلیل وجود رطوبت بیش از حد در زمین احداث فضای زیرزمینی به دور از منطق است.
4-2-2 بازشوها: در اقلیم گرم و مرطوب بازشوها دارای ابعاد وسیع هستند. اما فقط زمانی مورد استفاده قرار می گیرند که محیط دارای زمین گرمایی زیادی نباشد. در زمانی از تابستان و در ساعاتی که گرما و مرطوبت هوا حداکثر میباشد و محیط بیرون خانه غیر قابل تحمل است باید بازشوها کاملاً بسته باشند ایوانهای سرپوشیده و عریض علاوه بر آن که در معرض وزش باد نسیم های دریایی ایجاد می کنند جهت استفاده از کوران هوا ارتفاع انافها و پنجره ها کشیده و بلند است و ایوان ها وسیع و مرتفع هستند.
5-1-2 پوشش بام ها: معمولاً مسطح هستند و اهالی شبها روی پشت بام می خوابند و بامها دارای جان پناه مشبک می باشند تا علاوه بر محفوظ ماندن ساکنین از دید اطرافیان، کوران هوا از شبکه‌های جان پناه امکان پذیر باشد و معمولا به دلیل کمبود چوب خانه ها از مصالحی چون خشت و گل و مصالح بنایی ساخته می شوند. سقفها از چوپ و چندل و الیاف خرما با ورق های چوبی هستند که روی آن یک لایه خاک رس مرطوب و دولایه کاهگل فشرده یک دست و همگن روی چوب ها به وجود می آید. علاوه بر عایق رطوبتی عایق حرارتی خوبی است. سبک و محکم است و مقاوم دربرابر زلزله می باشد.
زمستان نشین و تابستان نشین در این اقلیم
بخش زمستان نشین خانه های سنتی (خانه های بروجردی ها) به صورت زیر است: معمولاً این خانه ها دارای اتاقی بزرگ با پنجره های وسیع رو به جنوب غرب ساخته می شود و اشعه خورشید را به خود جذب می‌کنند که این جذب گرما از ساعات اولیه روز آغاز میشود دیوارها و سقف و کف از خشت خام ساخته شده و حدود ضخامت دیوارها بین ۱ تا ۱۵ متر است. به دلیل ترتیب دیوار ها دارای ظرفیت حرارتی بالایی می‌باشند و گرما و حرارت در دیوارها ذخیره شده و شب هنگام که هوا سرد است به فضاهای داخلی پس داده میشود.
روش های طراحی و اجرایی در اقلیم گرم و مرطوب
جهت استقرار ساختمان: بهره‌مندی از نسیم دریا بیش از هر عامل دیگری در جهت ساختمان لحاظ شده است.
ساختمان ها در بین ۵ درجه به سمت غرب و ۱۵ درجه به طرف شرق و عمدتاً شمالی جنوبی و در محور شرقی غربی و رو به دریا مستقر می گردند تا به کمک کوران هوا رطوبت را کاهش دهند. 1-2-3 پلان معماری: در این اقلیم پلان ها و فرمهای بسته و متراکم مناسب‌ترند تا از این طریق از ورود هوای گرم جلوگیری شود. در این کرانه اکثر ساختمانها نیمه درونگرا هستند و اتاق ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند. اطراف حیاط ها، دارای طاق هستند. فرق عمده این ساختمان های حیاط مرکزی با ابنیه مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آنکه این ساختمانها درونگرا می باشند ولی ارتباط آنها با فضای خارج کاملاً بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوان های وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصاً سوم ساختمان دارند. در ثانی حیاط این خانه ها بسیار کوچک می باشد.
ساخت خانه در اطراف حیاط مرکزی به صورت فشرده می باشد، خانه های ساخته شده به این شکل از دو بخش زمستانه و تابستانه تشکیل شده است که بخش تابستانه به سمت دریا و بخش زمستانه در جهت مقابل آن قرار گرفته است.