درس هایی از معماری بومی بندرلنگه
مهسا پیشداد، دکتر عبدالکریم قاندی - بنادر لنگه و کنگ از بنادر تاریخی و با هویت کناره های سواحل خلیج فارس بوده و بافت و سیمای شاخص این بنادر لزوم توجه به علل و شرایط شکل‌گیری و تغییراتشان را در طول تاریخ ایجاب کرده است.
استفاده از عناصر معماری بومی (بادگیر، گودال باغچه، ایوان، سردابه):
بادگیر: بادگیرها در مناطق نزدیک دریا بزرگ و در مناطق دور از دریا که تاثیر نسیم کاهش می یابد، کوچک و کوتاه می باشند. در بسیاری از مناطق هم بادگیرها به کلی از ساختمان حذف می شوند.
استفاده از بادگیرهای طاقچه مانند این بادگیرها به صورت طاقچه در بیرون ساختمان تعبیه شده است که اولاً عرض زیاد دیوار ایجاد سایه کرده مانع تابش خورشید از روزنه به داخل محیط ساختمان میشود و ثانیا روزنه بالای طاقچه و قوس پایین آن موجب تسهیل جریان هوا می شود و نسیم به داخل ساختمان انتقال می یابد. استفاده از انواع بادگیرها به سبک یزد و کرمان نیز بادگیر سبک که از چوب و گونی ساخته شده است.
ایوان: ایوان در این منطقه از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب میشود در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است و اغلب فعالیت‌های روزمره در داخل ایوان انجام میشود زیرا در ایوان هم نهو به خوبی صورت می‌گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد، غالبا در دور تا دور حیاط مرکزی و همچنین در یک یا دو سمت خارج بنا ایوان های وسیع و مرتفع وجود دارد. درخت: به جهت سایه ارزشمند آن در معماری سنتی نقش مهمی ایفا میکرده است و مردم بومی منطقه در محل درخت زارها و نخلستان ها در فصل تابستان کپرهایی درست میکردند که به نوعی مقابله با شرایط بد آب و هوایی بوده است. کپر: مصالح مورد استفاده در این کپرها، نی های روپیده شده در کنار آبگیرها و یا برگ درختان خرما است. اسکلت کمر را دسته های بلند نی و یا شاخه های وسط برگ خرما که به هم گره زده شده‌اند و به نام گصب خوانده می شود و قطر آن حدود ۱۰ الی ۱۵ سانتیمتر است تشکیل می دهد. ابعاد این کپرها غالبا به طول ۵ متر و عرض ۳ متر است. کپر از لحاظ اقلیمی و اقتصادی بسیار مناسب این مناطق است. زیرا اولاً حرارت را در خود ذخیره نمی کند و در ثانی در زیر آن سایه است. در عین حال تهویه در آن به راحتی انجام می شود. سوم اینکه در مقابل بالا آمدن آب هورها که بسیار اتفاق می‌افتد و سطح روستا را فرا می‌گیرد و با سیلاب در کنار مسیلها، نی بهتر از دیوار گلی و یا خشتی عمل میکند. تراس: طبقات معمولاً تراس کشیده و عمیق و درعین‌حال مرتفع داشتند که این تراس ها ایجاد سایه می کرد و به جهت آنکه پنجره های فضاها هم به سمت کوچه و هم به سمت حیاط بود این تراس ها اختلاف فشار ایجاد می‌کرد و همین موجب تهویه میشد.
بررسی نمونه ها
خانه ی گلبتان:بنای گلبتان در دوره قاجار توسط شخصی به نام حاج آقا گلستان احداث گردیده است. بنا دارای چهار بادگیر و کناره ی ساحل دریا واقع است و اتاق ها دور تا دور حیاط قرار دارند.
مساحت کل زمین ۷۹.1737 متر مربع است که از این مقدار سهم حیاط 83.789 متر مربع ۹0.233 متر مربع ایوان سقف و سطح زیر بنا 50.618 متر مربع است. سطح پله های متقارن دوطرف هرکدام ۵.۱۸ و فضاهای خدماتی ۴۰.71 هر حمام حدود ۶ متر مربع و فضای اتاق بادگیر اصلی قبل از اینکه بخشی از آن به عنوان انبار جدا شود ۳۱ متر مربع بوده است. این بنا در ابعاد 33050 و در سال ۱۳۸۸هجری مطابق با ۱۳۴۶ ساخته شده است، معماری درونگرا و حیاط مرکزی با دیوارهای بلند در جان پناه پشت بام که هرچه بیشتر داخل بنا را به محفوظ کند و از چشم غیر بپوشاند و هرچه بیشتر امکان سایه بیشتر فرار هم کند از اولین نکته‌ای است که در این معماری مورد اهمیت است.
هماهنگی با اقلیم:
الف) در عناصر معماری
ب) در اجزای معماری
الف) در عناصر معماری
در اقلیم گرم و مرطوب شیوه های خاصی برای مقابله با گرما به وجود آمده است که طی سال ها شکل گرفته است.
اولین موردی که به آن اشاره میشود ارتفاع از کف ایوان است. این ارتفاع به ۴ متر می رسد. سقفهای بلند امکان تهویه بهتر به همراه سایه اندازی را دارد.
ایوان های وسیع که به عرض 5.3متر هستند از تابش مستقیم به بنا جلوگیری می‌کنند.
بادگیر از دیگر مواردی است که در این شرایط بهره‌برداری میشود. در این بنا پنج بادگیر موجود در گوشه اتاق باز می شود. در وسط دیوار که بادگیر در آن قسمت قرار دارد پنجره ای با ارتفاعی تا نزدیک کف ایوان کوران مناسب را ایجاد میکند. در بعضی اتاق هایی که در ارتفاع بالاتر قرار دارند مثل اتاق بادگیر بیرونی و سرویس موجود در بام نیوه خاصی در ساختار اجرا شده است. به این ترتیب نسیم دریا به اتاق هدایت میشود.
ب) در اجزای معماری
به دست اندازهای بام ارتفاع هم اندازه خط چشم انسان دارند و با استفاده از جلو و عقب کردن دیوار نسیم را به روی بام هدایت می‌کنند.
درها و پنجره‌های اگنرا چوبی هستند و در بندر کنگ توسط نجار های محلی ساخته شده اند. بعضی از پنجره ها در بالای درها برخی در کنار درها قرار گرفتند. پنجره ها اکثرا ابعاد کوچک و در ارتفاع بالا قرار دارند که در چرخش و تهویه هوا نقش بهتری داشته باشند.
سازه بادگیرها:
بادگیر ها بر روی چوب هایی اجرا میشود که در ارتفاع 90.1 تا 20.2 متری از کف بنا کار گذاشته شده است این چوب ها برای اینکه با ملات گیرایی داشته باشد. کتف هر دور آن پیچیده شده است. سنگ هایی که از معادن اطراف بندر به دست می‌آید، خاصیت خاصی را دارا است که خواص سنگ ها به شرح زیر است:
سنگی متخلخل است و وزن آن به نسبت دسته بندی که در آن قرار گرفته سبکتر است.
می تواند راحت تر از سنگهای دیگر تیشه بخورد و به صورت تیغه های نازک درآید. این سنگها را برای کار ساختمانی در منطقه زیاد استفاده می شود.
مصالح به کار رفته در بنا:
مصالح به کار رفته در لابلای سنگهای لاشه سرخ و سفید و سیاه و از کوه‌های اطراف و ملات مورد استفاده به نام گل باغ و گل چوب بوده و اندود دیوارها گچ محلی و پوشش سقف با چوب های چندل و حصیرها به نام کنگو از عراق و شاخه های نخل به نام گرد و کاهگل میباشد.
خانه ی فاروق:
خانه فاروق از بناهای دوره قاجاریه بندرلنگه است. منزل تاجری به نام فاروق بوده که با آغاز کشف حجاب به همراه خانواده خود به بحرین مهاجرت کرد ولی بعد از ۳۰ سال خانه که متروکه شده بود به آقای خالدی سلطان العلما فروخت. این بنا اخیرا توسط شرکت پوهشی مرمتی مهندسین مشاور ارگ بم در پروژه «تعیین حریم بافت قدیمی بندر لنگه» شناسایی شده است و این پرونده نخستین اقدام جهت مستند سازی و ثبت آن در فهرست آثار ملی است.
استفاده از عناصر معماری بومی (بادگیر، گودال باغچه، ایوان، سردابه):
بادگیر: بادگیرها در مناطق نزدیک دریا بزرگ و در مناطق دور از دریا که تاثیر نسیم کاهش می یابد، کوچک و کوتاه می باشند. در بسیاری از مناطق هم بادگیرها به کلی از ساختمان حذف می شوند.
استفاده از بادگیرهای طاقچه مانند این بادگیرها به صورت طاقچه در بیرون ساختمان تعبیه شده است که اولاً عرض زیاد دیوار ایجاد سایه کرده مانع تابش خورشید از روزنه به داخل محیط ساختمان میشود و ثانیا روزنه بالای طاقچه و قوس پایین آن موجب تسهیل جریان هوا می شود و نسیم به داخل ساختمان انتقال می یابد. استفاده از انواع بادگیرها به سبک یزد و کرمان نیز بادگیر سبک که از چوب و گونی ساخته شده است.
ایوان: ایوان در این منطقه از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب میشود در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است و اغلب فعالیت‌های روزمره در داخل ایوان انجام میشود زیرا در ایوان هم نهو به خوبی صورت می‌گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد، غالبا در دور تا دور حیاط مرکزی و همچنین در یک یا دو سمت خارج بنا ایوان های وسیع و مرتفع وجود دارد. درخت: به جهت سایه ارزشمند آن در معماری سنتی نقش مهمی ایفا میکرده است و مردم بومی منطقه در محل درخت زارها و نخلستان ها در فصل تابستان کپرهایی درست میکردند که به نوعی مقابله با شرایط بد آب و هوایی بوده است. کپر: مصالح مورد استفاده در این کپرها، نی های روپیده شده در کنار آبگیرها و یا برگ درختان خرما است. اسکلت کمر را دسته های بلند نی و یا شاخه های وسط برگ خرما که به هم گره زده شده‌اند و به نام گصب خوانده می شود و قطر آن حدود ۱۰ الی ۱۵ سانتیمتر است تشکیل می دهد. ابعاد این کپرها غالبا به طول ۵ متر و عرض ۳ متر است. کپر از لحاظ اقلیمی و اقتصادی بسیار مناسب این مناطق است. زیرا اولاً حرارت را در خود ذخیره نمی کند و در ثانی در زیر آن سایه است. در عین حال تهویه در آن به راحتی انجام می شود. سوم اینکه در مقابل بالا آمدن آب هورها که بسیار اتفاق می‌افتد و سطح روستا را فرا می‌گیرد و با سیلاب در کنار مسیلها، نی بهتر از دیوار گلی و یا خشتی عمل میکند. تراس: طبقات معمولاً تراس کشیده و عمیق و درعین‌حال مرتفع داشتند که این تراس ها ایجاد سایه می کرد و به جهت آنکه پنجره های فضاها هم به سمت کوچه و هم به سمت حیاط بود این تراس ها اختلاف فشار ایجاد می‌کرد و همین موجب تهویه میشد.
بررسی نمونه ها
خانه ی گلبتان:بنای گلبتان در دوره قاجار توسط شخصی به نام حاج آقا گلستان احداث گردیده است. بنا دارای چهار بادگیر و کناره ی ساحل دریا واقع است و اتاق ها دور تا دور حیاط قرار دارند.
مساحت کل زمین ۷۹.1737 متر مربع است که از این مقدار سهم حیاط 83.789 متر مربع ۹0.233 متر مربع ایوان سقف و سطح زیر بنا 50.618 متر مربع است. سطح پله های متقارن دوطرف هرکدام ۵.۱۸ و فضاهای خدماتی ۴۰.71 هر حمام حدود ۶ متر مربع و فضای اتاق بادگیر اصلی قبل از اینکه بخشی از آن به عنوان انبار جدا شود ۳۱ متر مربع بوده است. این بنا در ابعاد 33050 و در سال ۱۳۸۸هجری مطابق با ۱۳۴۶ ساخته شده است، معماری درونگرا و حیاط مرکزی با دیوارهای بلند در جان پناه پشت بام که هرچه بیشتر داخل بنا را به محفوظ کند و از چشم غیر بپوشاند و هرچه بیشتر امکان سایه بیشتر فرار هم کند از اولین نکته‌ای است که در این معماری مورد اهمیت است.
هماهنگی با اقلیم:
الف) در عناصر معماری
ب) در اجزای معماری
الف) در عناصر معماری
در اقلیم گرم و مرطوب شیوه های خاصی برای مقابله با گرما به وجود آمده است که طی سال ها شکل گرفته است.
اولین موردی که به آن اشاره میشود ارتفاع از کف ایوان است. این ارتفاع به ۴ متر می رسد. سقفهای بلند امکان تهویه بهتر به همراه سایه اندازی را دارد.
ایوان های وسیع که به عرض 5.3متر هستند از تابش مستقیم به بنا جلوگیری می‌کنند.
بادگیر از دیگر مواردی است که در این شرایط بهره‌برداری میشود. در این بنا پنج بادگیر موجود در گوشه اتاق باز می شود. در وسط دیوار که بادگیر در آن قسمت قرار دارد پنجره ای با ارتفاعی تا نزدیک کف ایوان کوران مناسب را ایجاد میکند. در بعضی اتاق هایی که در ارتفاع بالاتر قرار دارند مثل اتاق بادگیر بیرونی و سرویس موجود در بام نیوه خاصی در ساختار اجرا شده است. به این ترتیب نسیم دریا به اتاق هدایت میشود.
ب) در اجزای معماری
به دست اندازهای بام ارتفاع هم اندازه خط چشم انسان دارند و با استفاده از جلو و عقب کردن دیوار نسیم را به روی بام هدایت می‌کنند.
درها و پنجره‌های اگنرا چوبی هستند و در بندر کنگ توسط نجار های محلی ساخته شده اند. بعضی از پنجره ها در بالای درها برخی در کنار درها قرار گرفتند. پنجره ها اکثرا ابعاد کوچک و در ارتفاع بالا قرار دارند که در چرخش و تهویه هوا نقش بهتری داشته باشند.
سازه بادگیرها:
بادگیر ها بر روی چوب هایی اجرا میشود که در ارتفاع 90.1 تا 20.2 متری از کف بنا کار گذاشته شده است این چوب ها برای اینکه با ملات گیرایی داشته باشد. کتف هر دور آن پیچیده شده است. سنگ هایی که از معادن اطراف بندر به دست می‌آید، خاصیت خاصی را دارا است که خواص سنگ ها به شرح زیر است:
سنگی متخلخل است و وزن آن به نسبت دسته بندی که در آن قرار گرفته سبکتر است.
می تواند راحت تر از سنگهای دیگر تیشه بخورد و به صورت تیغه های نازک درآید. این سنگها را برای کار ساختمانی در منطقه زیاد استفاده می شود.
مصالح به کار رفته در بنا:
مصالح به کار رفته در لابلای سنگهای لاشه سرخ و سفید و سیاه و از کوه‌های اطراف و ملات مورد استفاده به نام گل باغ و گل چوب بوده و اندود دیوارها گچ محلی و پوشش سقف با چوب های چندل و حصیرها به نام کنگو از عراق و شاخه های نخل به نام گرد و کاهگل میباشد.
خانه ی فاروق:
خانه فاروق از بناهای دوره قاجاریه بندرلنگه است. منزل تاجری به نام فاروق بوده که با آغاز کشف حجاب به همراه خانواده خود به بحرین مهاجرت کرد ولی بعد از ۳۰ سال خانه که متروکه شده بود به آقای خالدی سلطان العلما فروخت. این بنا اخیرا توسط شرکت پوهشی مرمتی مهندسین مشاور ارگ بم در پروژه «تعیین حریم بافت قدیمی بندر لنگه» شناسایی شده است و این پرونده نخستین اقدام جهت مستند سازی و ثبت آن در فهرست آثار ملی است.