الگوگیری از معماری سنتی در توسعه پایدار شهری
مطالعه موردی: بندر تاریخی کنگ
نویسندگان: محسن کنگی نژاد، مجتبی کریمی گوغری، مهدی کامفیروزی
توسعه پایدار، از جمله مفاهیمی است که امروزه مورد توجه بسیاری از صاحب نظران مجامع علمی را به خود جلب نموده است. شهرها در گذشته بهترین نمونه های پایداری را در خود متجلی ساختهاند. انسان همواره در طول تاریخ به منظور ایجاد سرپناه امن برای سکونت سعی در شکل دهی محل زندگی و پیرامون خود با توجه به محدودیت‌های اقلیمی و اکولوژیک محل در تناسب و سازگاری با طبیعت دارد تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کند.
معماری بومی
گونه شناسی معماری بومی
آب و هوای گرم و مرطوب (سواحل جنوبی ایران) خصوصیات ویژه معماری را برای مقابله با شرایط خود به وجود آورده است. این خصوصیت نسبتاً در تمام شهرهایی که این آب و هوا را دارند و در یک منطقه زندگی میکنند، یکسان است و برای همین میتوان گفت که معماری در یک اقلیم نسبتاً در بخشهایی که به فرهنگ مربوط میشود تفاوتهای خود را نشان می دهد. همانطور که گفتیم از مشخصات این اقلیم تابستان بسیار گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل است. حداکثر دمای هوا در تابستان این مناطق به ۳۵ تا ۴۰ درجه و حداکثر رطوبت نسبی آن به ۷۰ درصد می رسد. از خصوصیات این اقلیم شدت زیاد تابش آفتاب است. در این کناره اکثر ساختمانهای نیمه درونگرا هستند و طاقها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند. برای بررسی اصول فضایی معماری بومی می توان چند منزل مسکونی را همزمان بررسی کرد و به نتایجی رسید. خانهها در این منطقه یک طبقه یا حداکثر دو طبقه است. ابتدا خلاصه‌ای از خصوصیات مشترک ذکر میشود. همه موارد شکلگیری یک بنا با یکدیگر به نحوی در ارتباطند و از نظر کارآیی و عملکرد بر یکدیگر تطابق داشته و قابل تفکیک به طور کامل نیستند و تقسیم بندی ذکر شده فقط جهت سهولت در مطالعه بخش های مختلف است.
الف) پلان
خصوصیات بارز پلان در این گونه ساختمان ها به شرح زیر است:
باز بودن و گستردگی پلان
وجود فضاهای بسته و نیمه باز، باز
وجود فضاهای نیمه باز (سرپوشیده) ایوان
قابلیت گسترش پلان در شرایط ویژه فرهنگی
وسعت پلان در مقایسه با معماری جدید
رعایت اندرونی و بیرونی، اهمیت محرومیت
ب) مصالح
منظور از مصالح جنس و کیفیت استفاده از مصالح به کار برده شده در بنا است.
استفاده از مصالح بومی محلی، هم آهنگ برای ظرفیت حرارتی بالا
عدم استفاده از زمین به علت مرجانی بودن بستر بنا و بالا بودن آبهای سطحی
وجود کرسی چینی (ایجاد سکو) به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت
پوشش سقفها با چوب چندل و الیاف نخل خرما و خاک رس و کاهگل (عایق حرارتی و رطوبتی)
پ) تهویه
چون اقلیم مورد مطالعه گرم و مرطوب میباشد بدین جهت مسائل مربوط به تهویه از اهمیت ویژهای برخوردار است که با اتخاذ تدابیر زیر گرما را میتوان تا حدودی تعدیل نمود.
فضاهای بسته با ارتفاع زیاد به منزله انرژی حرارتی جذب شده از طریق بام
استفاده از دست اندازهای بلند به دلیل ایجاد سایهپذیری بیشتر و کاهش دما
استفاده از رنگهای روشن
حیاط مرکزی به طوری که کف حیاط پایینتر از کف خانه میباشد
استفاده از فضای سبز به صورت باغچه در حیاط مرکزی
استفاده از ضخامت دیوارها به منظور جلوگیری از نفوذ حرارت شدید به داخل
استفاده از پنجرهها و روزنهایی در مقابل هم برای ایجاد کوران
نحوه استقرار بنا به طوری که از حداقل تابش و حداکثر کوران و تهویه طبیعی استفاده نماید
به کارگیری بادگیر و اجزاء دیگر به صورت عنصری غالب و چشمگیر در معماری بومی (بادهای مناسب عبارتند از: بادکوش از طرف شرق در صبح ها، باد قبله و باده بحری در ظهر و باد شمال در شب). استفاده از بادگیرهای روبه ساحل برای برخورداری هرچه بیشتر از باد دریا در برخی از نقاط این اقلیم مانند بندرلنگه رایج است.
هماهنگی در عناصر معماری با اقلیم
این اقلیم دارای تابستانهای بسیار گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل است. در این مناطق، مقابله با گرمای شدید، رطوبت زیاد و شرجی هوا حائز اهمیت است. وسعت ایوانها برای بهره‌گیری از سایه قابل توجه است و در ضمن تزیینات طاقهای این ایوانها اهمیت ویژهای برای ساکنان آنها دارد. کاربری دیگر ایوانهای محلی برای فعالیتهای روزانه است. راهروها نیز همین عملکرد را دارند. در ضمن کانالی برای کوران هوا هست. بهار خوابها در طبقه بالا از دیگر عوامل بهره گیری از هوا و باد مناسب برای زندگی هستند. معمولاً آنها تزئینات خاصی دارند و پنجرههای مشبک گچی و بازشوهایی تا کف آنها کیفیت مناسب را برای تهویه هوا میدهند. به غیر از ایوان و استقرار بنا در جهت خاص و شیوههای مناسب در ساختار، بادگیرها از روش‌های دیگری هستند که در این اقلیم شکل گرفته اند. استفاده از جهت بادهای مناسب و نسیم دریا در ساعات شب (از دریا به ساحل) و روز (از ساحل به دریا) یکی از هوشمندانهترین راههای مقابله با گرمای طاقت‌فرسای جنوب و منطقه هرمزگان است. یکی دیگر از شیوههای مقابله با گرمای طاقت‌فرسای جنوب، اتاقهایی پشت اتاق دیگر است. این اتاق بدون پنجره و راهی مستقیم به بیرون، در سایه کامل قرار می‌گیرد و از طریق پنجره هایی که به اتاق جلویی خود راه دارد هوای خود را تهویه میکند. این شیوه در منطقه بسیار دیده شده است.
ساختار سازه بنا در منطقه مورد مطالعه
ساختار بناها در منطقه با استفاده از مصالح بومی به بهترین شکل خود را با اقلیم هماهنگ کرده است. پیهای سنگی میباشد که از طرف کوه تهیه می گردد زیرا بسیار مقاومتر از سنگهای مرجانی میباشد. پیها بعد از کندن زمین بین 5/1تا 3متر چیده می‌شوند. با استفاده از سنگهای مناسب کف بالا می‌آید تا نفوذ رطوبت ناشی از آبهای زیرزمینی (به علت نزدیکی به دریا) را کاهش دهد. بالا بودن کف بنا با ارتفاعی قابل توجه از کف حیاط به علت باران‌های سیل آسای منطقه است. مصالح به کار رفته در دیوارها غالباً سنگین و روکار آن گل میباشد. این نوع گل سفید رگ و بسیار محکم بوده و گچ محلی نام دارد. این گل مخصوص به سختی سیمان می باشد که تنها در شرایط اقلیمی خاص مناطق گرم و مرطوب دارای این ویژگی می باشد و پس از قرارگیری در محیط خشک سختی خود را از دست می دهد و آتش از یکدیگر تفکیک می گردد.
نویسندگان: محسن کنگی نژاد، مجتبی کریمی گوغری، مهدی کامفیروزی
توسعه پایدار، از جمله مفاهیمی است که امروزه مورد توجه بسیاری از صاحب نظران مجامع علمی را به خود جلب نموده است. شهرها در گذشته بهترین نمونه های پایداری را در خود متجلی ساختهاند. انسان همواره در طول تاریخ به منظور ایجاد سرپناه امن برای سکونت سعی در شکل دهی محل زندگی و پیرامون خود با توجه به محدودیت‌های اقلیمی و اکولوژیک محل در تناسب و سازگاری با طبیعت دارد تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کند.
معماری بومی
گونه شناسی معماری بومی
آب و هوای گرم و مرطوب (سواحل جنوبی ایران) خصوصیات ویژه معماری را برای مقابله با شرایط خود به وجود آورده است. این خصوصیت نسبتاً در تمام شهرهایی که این آب و هوا را دارند و در یک منطقه زندگی میکنند، یکسان است و برای همین میتوان گفت که معماری در یک اقلیم نسبتاً در بخشهایی که به فرهنگ مربوط میشود تفاوتهای خود را نشان می دهد. همانطور که گفتیم از مشخصات این اقلیم تابستان بسیار گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل است. حداکثر دمای هوا در تابستان این مناطق به ۳۵ تا ۴۰ درجه و حداکثر رطوبت نسبی آن به ۷۰ درصد می رسد. از خصوصیات این اقلیم شدت زیاد تابش آفتاب است. در این کناره اکثر ساختمانهای نیمه درونگرا هستند و طاقها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند. برای بررسی اصول فضایی معماری بومی می توان چند منزل مسکونی را همزمان بررسی کرد و به نتایجی رسید. خانهها در این منطقه یک طبقه یا حداکثر دو طبقه است. ابتدا خلاصه‌ای از خصوصیات مشترک ذکر میشود. همه موارد شکلگیری یک بنا با یکدیگر به نحوی در ارتباطند و از نظر کارآیی و عملکرد بر یکدیگر تطابق داشته و قابل تفکیک به طور کامل نیستند و تقسیم بندی ذکر شده فقط جهت سهولت در مطالعه بخش های مختلف است.
الف) پلان
خصوصیات بارز پلان در این گونه ساختمان ها به شرح زیر است:
باز بودن و گستردگی پلان
وجود فضاهای بسته و نیمه باز، باز
وجود فضاهای نیمه باز (سرپوشیده) ایوان
قابلیت گسترش پلان در شرایط ویژه فرهنگی
وسعت پلان در مقایسه با معماری جدید
رعایت اندرونی و بیرونی، اهمیت محرومیت
ب) مصالح
منظور از مصالح جنس و کیفیت استفاده از مصالح به کار برده شده در بنا است.
استفاده از مصالح بومی محلی، هم آهنگ برای ظرفیت حرارتی بالا
عدم استفاده از زمین به علت مرجانی بودن بستر بنا و بالا بودن آبهای سطحی
وجود کرسی چینی (ایجاد سکو) به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت
پوشش سقفها با چوب چندل و الیاف نخل خرما و خاک رس و کاهگل (عایق حرارتی و رطوبتی)
پ) تهویه
چون اقلیم مورد مطالعه گرم و مرطوب میباشد بدین جهت مسائل مربوط به تهویه از اهمیت ویژهای برخوردار است که با اتخاذ تدابیر زیر گرما را میتوان تا حدودی تعدیل نمود.
فضاهای بسته با ارتفاع زیاد به منزله انرژی حرارتی جذب شده از طریق بام
استفاده از دست اندازهای بلند به دلیل ایجاد سایهپذیری بیشتر و کاهش دما
استفاده از رنگهای روشن
حیاط مرکزی به طوری که کف حیاط پایینتر از کف خانه میباشد
استفاده از فضای سبز به صورت باغچه در حیاط مرکزی
استفاده از ضخامت دیوارها به منظور جلوگیری از نفوذ حرارت شدید به داخل
استفاده از پنجرهها و روزنهایی در مقابل هم برای ایجاد کوران
نحوه استقرار بنا به طوری که از حداقل تابش و حداکثر کوران و تهویه طبیعی استفاده نماید
به کارگیری بادگیر و اجزاء دیگر به صورت عنصری غالب و چشمگیر در معماری بومی (بادهای مناسب عبارتند از: بادکوش از طرف شرق در صبح ها، باد قبله و باده بحری در ظهر و باد شمال در شب). استفاده از بادگیرهای روبه ساحل برای برخورداری هرچه بیشتر از باد دریا در برخی از نقاط این اقلیم مانند بندرلنگه رایج است.
هماهنگی در عناصر معماری با اقلیم
این اقلیم دارای تابستانهای بسیار گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل است. در این مناطق، مقابله با گرمای شدید، رطوبت زیاد و شرجی هوا حائز اهمیت است. وسعت ایوانها برای بهره‌گیری از سایه قابل توجه است و در ضمن تزیینات طاقهای این ایوانها اهمیت ویژهای برای ساکنان آنها دارد. کاربری دیگر ایوانهای محلی برای فعالیتهای روزانه است. راهروها نیز همین عملکرد را دارند. در ضمن کانالی برای کوران هوا هست. بهار خوابها در طبقه بالا از دیگر عوامل بهره گیری از هوا و باد مناسب برای زندگی هستند. معمولاً آنها تزئینات خاصی دارند و پنجرههای مشبک گچی و بازشوهایی تا کف آنها کیفیت مناسب را برای تهویه هوا میدهند. به غیر از ایوان و استقرار بنا در جهت خاص و شیوههای مناسب در ساختار، بادگیرها از روش‌های دیگری هستند که در این اقلیم شکل گرفته اند. استفاده از جهت بادهای مناسب و نسیم دریا در ساعات شب (از دریا به ساحل) و روز (از ساحل به دریا) یکی از هوشمندانهترین راههای مقابله با گرمای طاقت‌فرسای جنوب و منطقه هرمزگان است. یکی دیگر از شیوههای مقابله با گرمای طاقت‌فرسای جنوب، اتاقهایی پشت اتاق دیگر است. این اتاق بدون پنجره و راهی مستقیم به بیرون، در سایه کامل قرار می‌گیرد و از طریق پنجره هایی که به اتاق جلویی خود راه دارد هوای خود را تهویه میکند. این شیوه در منطقه بسیار دیده شده است.
ساختار سازه بنا در منطقه مورد مطالعه
ساختار بناها در منطقه با استفاده از مصالح بومی به بهترین شکل خود را با اقلیم هماهنگ کرده است. پیهای سنگی میباشد که از طرف کوه تهیه می گردد زیرا بسیار مقاومتر از سنگهای مرجانی میباشد. پیها بعد از کندن زمین بین 5/1تا 3متر چیده می‌شوند. با استفاده از سنگهای مناسب کف بالا می‌آید تا نفوذ رطوبت ناشی از آبهای زیرزمینی (به علت نزدیکی به دریا) را کاهش دهد. بالا بودن کف بنا با ارتفاعی قابل توجه از کف حیاط به علت باران‌های سیل آسای منطقه است. مصالح به کار رفته در دیوارها غالباً سنگین و روکار آن گل میباشد. این نوع گل سفید رگ و بسیار محکم بوده و گچ محلی نام دارد. این گل مخصوص به سختی سیمان می باشد که تنها در شرایط اقلیمی خاص مناطق گرم و مرطوب دارای این ویژگی می باشد و پس از قرارگیری در محیط خشک سختی خود را از دست می دهد و آتش از یکدیگر تفکیک می گردد.