یک پژوهشگر اقتصاد اسلامی معتقد است
اقتصاد دریا محور راهبرد اقتصاد مقاومتی
گروه اقتصاددریا - مهدی جبرائیلی تبریزی، پژوهشگر اقتصاد اسلامی - «بند 11 تحقق سیاست‌های کلی آمایش سرزمین با توجه به مزیت‌های بالفعل و بالقوه و اجرایی ساختن موارد برجسته آن با توجه ویژه بردریا، سواحل، بنادر و آب‌های مرزی».و نیز «بند 10 سیاست های برنامه هفتم توسعه.» که به توسعه اقتصاددریامحور توجه و تاکید دارد از یک سو و نقشی که توسعه دریایی می تواند برای ایران در جهت تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی به وجود آورد، نکتهس و تاکیدی است که در این نوشتار می خوانید:
مزایای اقتصاد دریامحور
اقتصاد دریامحور(اقتصاد آبی) در واقع استفاده پایدار از منابع و گستره‌های آبی برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد مشاغل است:
1. زیست‌فناوری دریایی علم نوینی است که ضمن کشف موجودات دریایی، با ایجاد تغییرات در میکروارگانیسم‌ها، گیاهان و جانوران دریایی، محصولات کاربردی تولید می‌کند. با توجه به گستردگی و تنوع موجودات دریایی کشور، پتانسیل بالایی برای تولید فرآورده‌ها و ایجاد بازارهای بالقوه مختلف دریایی در حوزه بیوتکنولوژی دریایی((Marine biotechnology) وجود دارد که نباید آن را نادیده گرفت.
در دریای خزر حدود ششصدگونه گیاه شمارش شده است. برخی جانوران آبزی پراهمیت از نظر تجارت و شیلات به فراوانی در این دریا زندگی می‌کنند. تعداد جانوران آبزی بومی بیش از سیصدگونه است. فُک دریای خزر یکی از دوگونه فک آب شیرین در جهان است.
2. بخش قابل توجهي ازذخاير نفت و گاز ايران در درياها يا سواحل قرار گرفته است که اکتشاف، بهره‌برداری و انتقال آن نیازمند صنايع و خدمات دريايي گسترده خواهد بود. در سال‌های اخیر با توسعه فازهای پارس جنوبي، توانايي کشور با به دست آوردن تكنولوژی ساخت سكوها، لوله‌گذاری و پشتیباني سكوها، ظرفیت‌های حوزه فراساحل به خوبي گسترش يافته و نسبتاً در اين حوزه، کشور به پیشرفت‌های خوبي رسیده است. به همین منوال سهم توزيع منابع هیدروکربوری در خشكي حدود 9 درصد، منابع دريايي کم عمق حدود 24 درصد و سهم منابع دريايي در آب‌های عمیق حدود 67 درصد است که اين موضوع اهمیت صنايع فراساحل با تأکید بر حوزه آب‌های عمیق را نشان می‌دهد که تاکنون به طور شایسته و بایسته مورد توجه واقع نشده است.
3. اهتمام به اقتصاد دریایی می‌تواند به ایجاد و رشد صنايع استراتژيک مانند صنعت ساخت و تعمیر شناورها باشد که خود عامل موثری در توسعه صنعتي و اقتصادی هرکشور و زمینه‌ای برای رشد صنايع جانبي مختلف است که به افزايش تولید ملي و حمايت از کار و سرمايه ايراني به عنوان شاخص و ارکان اصلي اقتصاد مقاومتي منجر می‌شود.
ایران بر سر چهارراه ترانزیت جهانی
4. ایران بر سر چهارراه ترانزیت جهانی؛ ایران در جنوب از طریق خلیج‌فارس با عمده‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت، در شمال، غرب و شرق هم با کشورهایی همجوار است که با جمعیت زیاد خود بازاری چند صدمیلیونی را برای ایران به‌وجود آورده‌اند. از طرف دیگر ایران خط اتصال کشورهای اروپایی با شرق آسیا و آسیای میانه با خلیج فارس است. شرایط اقلیمی و ژئوپلتیک ایران در مسیر راهروهای ترانزیتی شمال- جنوب، ایران را با یک موقعیت متمایز در چهارراه ترانزیت جهانی قرار داده که می‌تواند با ارتقای این جایگاه در زمینه ترانزیت دریایی به یک قدرت جهانی تبدیل شود. به علاوه موقعیت ژئواستراتژیکی ایران در شمال تنگه هرمز وخلیج‌فارس، به‌دلیل اهمیت زیاد در مبادله بین‌المللی انرژی، ترانزیت دریایی ایران از جایگاه منحصر به فردی برخوردار ساخته است. جابه‌جایی ۹۰ درصد کالاهای کشور از طریق حمل‌ونقل دریایی، توانمندی ناوگان کشتیرانی ایران برای جابه‌جایی بیش از ۶.۵ میلیون تن کالا در سطح بین‌المللی و رتبه بیست‌ودوم ایران در زمینه ناوگان بزرگ کشتیرانی در جهان، حاکی از ظرفیت بالای ترانزیت دریایی کشور است. با این اوصاف ایران به دلیل شرایط جغرافیایی مناسب از مزایا و ویژگی‌هایی ویژه در زمینه ترانزیت دریایی برخوردار است و این قابلیت خود منبعی بزرگ برای درآمدهای ارزی به شمار می‌رود.
در مثال دریای خزر اگرچه دریایی بسته است، اما شبکه راه‌های آبی آن از طریق رودها و آبراهه‌های آبی واقع در روسیه، با دریای آزوف، دریای سیاه، دریای سفید و دریای بالتیک ارتباط دارد. این شبکه عظیم حمل‌ونقل آبی که سرزمینها و مناطق مختلف را به هم مرتبط می‌سازد، نشان‌دهنده اهمیت کشتیرانی دراین دریاست. امیرکبیر در دوره صدارت خود، حدود ۲۵ تا ۳۵ کشتی بادبانی را در دریای خزر به کار‌انداخت و برای هدایت آنها از ملوانان روسی استفاده کرد. به همین دلیل با توجه به فرصت‌های فراوان برای رونق صنعت حمل‌ونقل دریایی کشور رشد اقتصادی قابل‌توجهی ازطریق کسب درآمدهای ترانزیتی رقم می‌خورد که نباید از آن غافل بود.
5. وقتی به تراکم جمعیتی کشور توجه می‌کنیم با این واقعیت روبه رو می‌شویم که هیچ کلانشهری در فاصله ۲۰۰ کیلومتری ساحل وجود ندارد. این در حالی است که شهرهای ساحلی جهان دارای بیشترین جمعیت هستند. دلیل عمده این اتفاق تاسفبار عدم توجه لازم به دریا و حومه آن است. توجه به اقتصاد دریا از تمرکزگرایی و مرکزگرایی جمعیتی هم جلوگیری می‌کند. به عنوان نمونه، با ایجاد بندر شهید رجایی، جمعیت استان هرمزگان دو برابر شد وبا اضافه شدن صنایع مادر در ناحیه بندرعباس مانند صنایع پتروشیمی، آلومینیم، کشتی‌سازی، فولاد و سیمان هرمزگان، جمعیت این ناحیه بیش از پنج برابر شده است.
6. دریانوردی درایران پیشینه دیرینه دارد و به گفته خسرو معتضد در کتاب «تاریخ دریانوردی ایران» ايرانيان ازسال 511 قبل از ميلاد نيروي دريايي داشته‌اند. رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به این سوابق دریانوردی ایرانیان درگذشته که باعث انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی به مناطق دیگر دنیا شد، فرمودند: با وجود این سابقه وسواحل طولانی دریایی درشمال و بخصوص جنوب ایران، فرهنگ استفاده ازفرصت‌های دریا در کشور مورد غفلت واقع شده و باید به فرهنگ عمومیِ مردم تبدیل شود. حال اگر بدانیم اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی تا ۱۱.۵میلیارد دلار به گردشگری جهانی کمک می‌کنند؛ عزم دولت برای برنامه‌ریزی و مهندسی این شاخه از اقتصاد کشورمتفاوت و عمیق‌تر خواهد شد.
گستره دریایی - برخورداری از ۱۹۰هزارکیلومترمربع
ایران با برخورداری از ۱۹۰هزارکیلومترمربع گستره دریایی و حدود ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی(حدود ۴۰ درصد از مرزهای ایران)، کشوری دریایی محسوب می‌شود و از دو سوی شمال و جنوب به دریا دسترسی دارد. دسترسی به آب‌های آزاد (اقیانوس هند)، مجاورت با منطقه استراتژیک خلیج‌فارس و تنگه هرمز و قرارگرفتن در کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی بایستی به دنبال توسعه پایدار با رویکرد دریایی باشد، تعبیری که تحت عنوان «توسعه دریامحور» به آن اشاره می‌شود.
نکته قابل ذکر اینکه؛ برخورداری از نعمت دریا و ساحل مناسب، نقش مهمی در ارتقاء جایگاه دفاعی- امنیتی و توسعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. وجود این قدرت بی‌بدیل در مباحث ژئوپلیتیکی و راهبردی بسی حائز اهمیت است و دقیقا به همین دلیل در میان کشورهای پیشرفته به بستر رقابت تبدیل شده است.
شاهد دیگر بر این مطلب؛ اعمال قدرت و تجاوز کشورهای استعماری از طریق دریا بر مستعمره‌های خویش است. طبق گفته مسعودی در مروج‌الذهب؛ در سال‌های پایانی قرن سوم، روس‌ها بارها، از جمله در زمان سلسله علویان طبرستان، به بندرهای ایران در سواحل خزر حمله کردند که این امر مناسبات تجاری را تحت‌تأثیر قرار داد(همان، ج2، ص20). تاریخ معاصر هم از این تعدی‌ها فراوان در سینه خود دارد.
7. کارآفرینی و ایجاد کسب و کار یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های توسعه پایدار کشورهای پیشرفته در دهه‌های اخیر می‌باشد. اگر به رشد اقتصادی اهمیت می‌دهیم، نمی‌توان به کارآفرینی به عنوان راه‌حل برون رفت از معضلات اقتصادی بی‌تفاوت شد. از این منظرکارآفرینی جانمایه اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی‌ها وتاکید بر روی مزیت‌های تولید داخل و تلاش برای بهره‌گیری از پتانسیل‌های موجود در مقابل تهدیدات و تحریم‌های خارجی است. از جمله مهم‌ترین پتانسیل اقتصادی کشور دریاست. و باید ازهمه ظرفیت‌های کشور در این راستا به نحو احسن استفاده شود. کارآفرینی در صنعت دریایی یکی از موفق‌ترین و جذاب‌ترین بازارهای کسب و کار می‌باشد که به مقدار زیاد بستر و مواد اولیه آن رایگان و یا ارزان در اختیار همگان قرار دارد، تا آنجا كه در حال حاضر توسعه كارآفرينی در صنعت دریایی، هسته برنامه توسعه بسياری از كشورها مي‌باشد. باید توجه شود صنعت دریایی، از جمله صنایع مادر است.
اشتغالزایی مناسب اقتصاد دریا
همان‌طورکه گفته شد؛ صنایع دریایی شاخه‌ای از صنایع است که در چارچوب فرآوری وتولید محصولات متکی بر دریا و سواحل آن تعریف می‌شود. وجود ذخایر عظیم سوخت فسیلی(نفت وگاز) در خلیج‌فارس و دریای خزر، استفاده از منابع باد، نور خورشید، جزر و مدّ و امواج دریایی در تولید انرژی‌های نو، صنعت تعمیر و نگهداری کشتی‌های اقیانوس‌پیما، صنعت حمل ونقل بار و مسافر، توسعه بنادر و ساخت دکل‌های حفاری، کشاورزی گیاهان شورزی، صنعت آب‌شیرین‌کن و پرورش ماهی در قفس از جمله ظرفیت‌های اقتصادی صنایع دریایی کشور می‌باشد که بهره‌گیری از این قابلیت‌ها و توسعه این صنایع می‌تواند رونق اقتصادی، تولید ملی، اشتغال و عدم وابستگی و تاثیرپذیری تحریم‌ها را در پی داشته باشد.
مزایای اقتصاد دریامحور
اقتصاد دریامحور(اقتصاد آبی) در واقع استفاده پایدار از منابع و گستره‌های آبی برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد مشاغل است:
1. زیست‌فناوری دریایی علم نوینی است که ضمن کشف موجودات دریایی، با ایجاد تغییرات در میکروارگانیسم‌ها، گیاهان و جانوران دریایی، محصولات کاربردی تولید می‌کند. با توجه به گستردگی و تنوع موجودات دریایی کشور، پتانسیل بالایی برای تولید فرآورده‌ها و ایجاد بازارهای بالقوه مختلف دریایی در حوزه بیوتکنولوژی دریایی((Marine biotechnology) وجود دارد که نباید آن را نادیده گرفت.
در دریای خزر حدود ششصدگونه گیاه شمارش شده است. برخی جانوران آبزی پراهمیت از نظر تجارت و شیلات به فراوانی در این دریا زندگی می‌کنند. تعداد جانوران آبزی بومی بیش از سیصدگونه است. فُک دریای خزر یکی از دوگونه فک آب شیرین در جهان است.
2. بخش قابل توجهي ازذخاير نفت و گاز ايران در درياها يا سواحل قرار گرفته است که اکتشاف، بهره‌برداری و انتقال آن نیازمند صنايع و خدمات دريايي گسترده خواهد بود. در سال‌های اخیر با توسعه فازهای پارس جنوبي، توانايي کشور با به دست آوردن تكنولوژی ساخت سكوها، لوله‌گذاری و پشتیباني سكوها، ظرفیت‌های حوزه فراساحل به خوبي گسترش يافته و نسبتاً در اين حوزه، کشور به پیشرفت‌های خوبي رسیده است. به همین منوال سهم توزيع منابع هیدروکربوری در خشكي حدود 9 درصد، منابع دريايي کم عمق حدود 24 درصد و سهم منابع دريايي در آب‌های عمیق حدود 67 درصد است که اين موضوع اهمیت صنايع فراساحل با تأکید بر حوزه آب‌های عمیق را نشان می‌دهد که تاکنون به طور شایسته و بایسته مورد توجه واقع نشده است.
3. اهتمام به اقتصاد دریایی می‌تواند به ایجاد و رشد صنايع استراتژيک مانند صنعت ساخت و تعمیر شناورها باشد که خود عامل موثری در توسعه صنعتي و اقتصادی هرکشور و زمینه‌ای برای رشد صنايع جانبي مختلف است که به افزايش تولید ملي و حمايت از کار و سرمايه ايراني به عنوان شاخص و ارکان اصلي اقتصاد مقاومتي منجر می‌شود.
ایران بر سر چهارراه ترانزیت جهانی
4. ایران بر سر چهارراه ترانزیت جهانی؛ ایران در جنوب از طریق خلیج‌فارس با عمده‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت، در شمال، غرب و شرق هم با کشورهایی همجوار است که با جمعیت زیاد خود بازاری چند صدمیلیونی را برای ایران به‌وجود آورده‌اند. از طرف دیگر ایران خط اتصال کشورهای اروپایی با شرق آسیا و آسیای میانه با خلیج فارس است. شرایط اقلیمی و ژئوپلتیک ایران در مسیر راهروهای ترانزیتی شمال- جنوب، ایران را با یک موقعیت متمایز در چهارراه ترانزیت جهانی قرار داده که می‌تواند با ارتقای این جایگاه در زمینه ترانزیت دریایی به یک قدرت جهانی تبدیل شود. به علاوه موقعیت ژئواستراتژیکی ایران در شمال تنگه هرمز وخلیج‌فارس، به‌دلیل اهمیت زیاد در مبادله بین‌المللی انرژی، ترانزیت دریایی ایران از جایگاه منحصر به فردی برخوردار ساخته است. جابه‌جایی ۹۰ درصد کالاهای کشور از طریق حمل‌ونقل دریایی، توانمندی ناوگان کشتیرانی ایران برای جابه‌جایی بیش از ۶.۵ میلیون تن کالا در سطح بین‌المللی و رتبه بیست‌ودوم ایران در زمینه ناوگان بزرگ کشتیرانی در جهان، حاکی از ظرفیت بالای ترانزیت دریایی کشور است. با این اوصاف ایران به دلیل شرایط جغرافیایی مناسب از مزایا و ویژگی‌هایی ویژه در زمینه ترانزیت دریایی برخوردار است و این قابلیت خود منبعی بزرگ برای درآمدهای ارزی به شمار می‌رود.
در مثال دریای خزر اگرچه دریایی بسته است، اما شبکه راه‌های آبی آن از طریق رودها و آبراهه‌های آبی واقع در روسیه، با دریای آزوف، دریای سیاه، دریای سفید و دریای بالتیک ارتباط دارد. این شبکه عظیم حمل‌ونقل آبی که سرزمینها و مناطق مختلف را به هم مرتبط می‌سازد، نشان‌دهنده اهمیت کشتیرانی دراین دریاست. امیرکبیر در دوره صدارت خود، حدود ۲۵ تا ۳۵ کشتی بادبانی را در دریای خزر به کار‌انداخت و برای هدایت آنها از ملوانان روسی استفاده کرد. به همین دلیل با توجه به فرصت‌های فراوان برای رونق صنعت حمل‌ونقل دریایی کشور رشد اقتصادی قابل‌توجهی ازطریق کسب درآمدهای ترانزیتی رقم می‌خورد که نباید از آن غافل بود.
5. وقتی به تراکم جمعیتی کشور توجه می‌کنیم با این واقعیت روبه رو می‌شویم که هیچ کلانشهری در فاصله ۲۰۰ کیلومتری ساحل وجود ندارد. این در حالی است که شهرهای ساحلی جهان دارای بیشترین جمعیت هستند. دلیل عمده این اتفاق تاسفبار عدم توجه لازم به دریا و حومه آن است. توجه به اقتصاد دریا از تمرکزگرایی و مرکزگرایی جمعیتی هم جلوگیری می‌کند. به عنوان نمونه، با ایجاد بندر شهید رجایی، جمعیت استان هرمزگان دو برابر شد وبا اضافه شدن صنایع مادر در ناحیه بندرعباس مانند صنایع پتروشیمی، آلومینیم، کشتی‌سازی، فولاد و سیمان هرمزگان، جمعیت این ناحیه بیش از پنج برابر شده است.
6. دریانوردی درایران پیشینه دیرینه دارد و به گفته خسرو معتضد در کتاب «تاریخ دریانوردی ایران» ايرانيان ازسال 511 قبل از ميلاد نيروي دريايي داشته‌اند. رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به این سوابق دریانوردی ایرانیان درگذشته که باعث انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی به مناطق دیگر دنیا شد، فرمودند: با وجود این سابقه وسواحل طولانی دریایی درشمال و بخصوص جنوب ایران، فرهنگ استفاده ازفرصت‌های دریا در کشور مورد غفلت واقع شده و باید به فرهنگ عمومیِ مردم تبدیل شود. حال اگر بدانیم اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی تا ۱۱.۵میلیارد دلار به گردشگری جهانی کمک می‌کنند؛ عزم دولت برای برنامه‌ریزی و مهندسی این شاخه از اقتصاد کشورمتفاوت و عمیق‌تر خواهد شد.
گستره دریایی - برخورداری از ۱۹۰هزارکیلومترمربع
ایران با برخورداری از ۱۹۰هزارکیلومترمربع گستره دریایی و حدود ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی(حدود ۴۰ درصد از مرزهای ایران)، کشوری دریایی محسوب می‌شود و از دو سوی شمال و جنوب به دریا دسترسی دارد. دسترسی به آب‌های آزاد (اقیانوس هند)، مجاورت با منطقه استراتژیک خلیج‌فارس و تنگه هرمز و قرارگرفتن در کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی بایستی به دنبال توسعه پایدار با رویکرد دریایی باشد، تعبیری که تحت عنوان «توسعه دریامحور» به آن اشاره می‌شود.
نکته قابل ذکر اینکه؛ برخورداری از نعمت دریا و ساحل مناسب، نقش مهمی در ارتقاء جایگاه دفاعی- امنیتی و توسعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. وجود این قدرت بی‌بدیل در مباحث ژئوپلیتیکی و راهبردی بسی حائز اهمیت است و دقیقا به همین دلیل در میان کشورهای پیشرفته به بستر رقابت تبدیل شده است.
شاهد دیگر بر این مطلب؛ اعمال قدرت و تجاوز کشورهای استعماری از طریق دریا بر مستعمره‌های خویش است. طبق گفته مسعودی در مروج‌الذهب؛ در سال‌های پایانی قرن سوم، روس‌ها بارها، از جمله در زمان سلسله علویان طبرستان، به بندرهای ایران در سواحل خزر حمله کردند که این امر مناسبات تجاری را تحت‌تأثیر قرار داد(همان، ج2، ص20). تاریخ معاصر هم از این تعدی‌ها فراوان در سینه خود دارد.
7. کارآفرینی و ایجاد کسب و کار یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های توسعه پایدار کشورهای پیشرفته در دهه‌های اخیر می‌باشد. اگر به رشد اقتصادی اهمیت می‌دهیم، نمی‌توان به کارآفرینی به عنوان راه‌حل برون رفت از معضلات اقتصادی بی‌تفاوت شد. از این منظرکارآفرینی جانمایه اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی‌ها وتاکید بر روی مزیت‌های تولید داخل و تلاش برای بهره‌گیری از پتانسیل‌های موجود در مقابل تهدیدات و تحریم‌های خارجی است. از جمله مهم‌ترین پتانسیل اقتصادی کشور دریاست. و باید ازهمه ظرفیت‌های کشور در این راستا به نحو احسن استفاده شود. کارآفرینی در صنعت دریایی یکی از موفق‌ترین و جذاب‌ترین بازارهای کسب و کار می‌باشد که به مقدار زیاد بستر و مواد اولیه آن رایگان و یا ارزان در اختیار همگان قرار دارد، تا آنجا كه در حال حاضر توسعه كارآفرينی در صنعت دریایی، هسته برنامه توسعه بسياری از كشورها مي‌باشد. باید توجه شود صنعت دریایی، از جمله صنایع مادر است.
اشتغالزایی مناسب اقتصاد دریا
همان‌طورکه گفته شد؛ صنایع دریایی شاخه‌ای از صنایع است که در چارچوب فرآوری وتولید محصولات متکی بر دریا و سواحل آن تعریف می‌شود. وجود ذخایر عظیم سوخت فسیلی(نفت وگاز) در خلیج‌فارس و دریای خزر، استفاده از منابع باد، نور خورشید، جزر و مدّ و امواج دریایی در تولید انرژی‌های نو، صنعت تعمیر و نگهداری کشتی‌های اقیانوس‌پیما، صنعت حمل ونقل بار و مسافر، توسعه بنادر و ساخت دکل‌های حفاری، کشاورزی گیاهان شورزی، صنعت آب‌شیرین‌کن و پرورش ماهی در قفس از جمله ظرفیت‌های اقتصادی صنایع دریایی کشور می‌باشد که بهره‌گیری از این قابلیت‌ها و توسعه این صنایع می‌تواند رونق اقتصادی، تولید ملی، اشتغال و عدم وابستگی و تاثیرپذیری تحریم‌ها را در پی داشته باشد.