بررسی وضعیت ایران در حوزه مهندسی دریا در گفتگو با رییس دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیر کبیر
خروجی دانشکده مهندسی دریا مهندس دریا است نه دریانورد
گروه دانش دریا - «تولیددانش» به طور عام و «تولید دانش بومی» به طور خاص، از اهم امور جامعه مدرن امروز است. سرعت گردش علم بسیار افزایش یافته و رقابت در تولید علم روز برای هر جامعه ای، از اهمیت راهبردی برخوردار شده است. سرعت تولید علم بومی، شرط برد و باخت جوامع شده و در عصر جدید، جاماندن از تولید علم، به معنای جاماندن از همه عرصه های توسعه است. در این مسیر، وجود دانشکده های تخصصی و مراکز علمی و کم و کیف آن ها در تولید علم، اثر مستقیم بر آینده هر کشوری دارد. خوشبختانه در چارچوب دانش دریا، دانشکده مهندسی دریا از زیرمجموعه های دانشگاه امیرکبیر، در این مورد، روند جهشی و رو به رشدی داشته و از دهه ۶۰ تا کنون، فعالیت مفید و موفقی پیش رو داشته است.
«کیفیت تولید دانش، وضعیت علمی حوزه مهندسی دریا، اوضاع دانشجویان و بازار کار آنها، ارزش افزوده اقتصاد دریامحور برای ایران از مواردی است که با دکتر حسن زراعت گر، رییس دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیرکبیر به گفت و گو نشستیم:
وضعیت تولید دانش در حوزه مهندسی دریا
اقتصاد سرآمد: با سپاس از وقتی که برای این گفت و گو گذاشتید، برای شروع از «تولید دانش و وضعیت آن در کشور ایران» بفرمایید:
زراعت گر : ابتدا قدردانی می کنم از روزنامه اقتصاد سرآمد برای توجه ویژه و متمرکز بر مسائل مرتبط با اقتصاد دریایی.
دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیرکبیر در سال ۱۳۶۶ به عنوان اولین دانشکده در حوزه مهندسی دریا تاسیس شد. در مقطع کارشناسی با دو گرایش معماری کشتی و مهندسی کشتی و ماشین آلات دریایی (Marine Engineering). از دهه هفتاد در مقطع کارشناسی ارشد در دو گرایش سازه و هیدرودینامیک، و دهه هشتاد مقطع دکترا تاسیس شد.
دانشگاه ها در دهه های مختلف جهت گیری های مختلفی داشته اند و تشخیص و تعیین رشته های دانشگاهی از این جهت گیری ها تبعیت کرده اند. در دهه های اوایل انقلاب اسلامی وقبل از آن، جهت گیری دانشگاه ها، جهت گیری آموزشی صرف بوده است اما در دهه های اخیر، گرایش جدی به این است که بتوان خروجی دانشکده ها را «کاربردی» (paplication)کرد. از دهه نود به بعد علاقه جدی به وجود آمد که پژوهش ها علاوه بر انتشار در قالب کتاب و مقاله، پژوهش هایی بر پایه تولید محصول شکل بگیرد که به آن «دانشگاه های نسل سوم» اطلاق می شود. پلی تکنیک و دانشکده مهندسی دریا از همین روند تبعیت کرده است. ما در دانشکده مهندسی دریا در این سه برهه، همین فرایند را پی گرفتیم و اگر منظور از این سئوال، انتشار مقالات و نشر یافته های جدید باشد، و اگر این معیار را به عنوان مبنا قرار دهیم- هر چند که این مبنای تشخیص توانایی های علمی یک کشور و بازتاب تمام دستاوردهای علمی این حوزه نخواهد بود- و این را فقط در حد یک فاکتور(معیار) برای تشخیص مسیر توسعه علمی کشور بدانیم، باید گفت که خروجی دانشکده مهندسی دریا، واقعا قابل توجه است. ایران، رتبه های مختلفی در سال های اخیر کسب کرده که متوسط رتبه چند سال اخیر در حوزه مهندسی دریا رتبه دوازده از بیست- را داراست که ناشی از فعالیت همه فعالان علمی در سراسر کشور است و به طور خاص، ناشی از فعالیت علمی دانشکده مهندسی دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر است.
رتبه ۱۲ جهانی ایران در حوزه مهندسی دریا
اقصادسرآمد: یعنی می توانم چنین برداشت کنم که رتبه تولید دانش بومی ما در حوزه مهندسی دریا، رتبه ۱۲ در جهان است؟
زراعت گر: البته این نکته تولید دانش بومی، مقداری نامفهوم است و ما دانشگاهی ها چنین توضیح می دهیم که یافته های نوین ما که منتشر می شود در قالب مقاله یا کتاب و یا دیگر ابزارهای نشر، در حوزه انتشار یافته های علمی طبق آمار رسمی، رتبه ۱۲ جهان را داریم.
اقتصادسرآمد: منابع ما چقدر ترجمه ای هستند؟
زراعت گر: اگر بتوانم طور دیگری این سئوال را مطرح کنم که ذهن افکار عمومی نزدیک تر بشود به گفتار متخصص امر، باید بپرسم تولید دانش مهندسی دریا در ایران چقدر وابسته است به ترجمه؟ منابع علمی ما چقدر ترجمه ای و چه میزان تولید مستقیم دانشکده ها و استادان ما هستند؟ با این توضیح که در برخی علوم، ما به شدت ترجمه گرا هستیم و منابع تولید داخل در آن علم، به شدت محدود است و نیز، آنچه به عنوان منبع داخلی به وسیله استادان ایرانی نگارش یافته هم، متکی به آثار دیگران است.
سئوال سختی است که بتوان گفت ما در حوزه مهندسی دریا از کی و تا چد از منابع کشورهای دیگر استفاده کرده ایم و از چه زمانی منابع داخلی تولید کردیم. وقتی که دانش مهندسی دریا در ایران، قدمتی در حدود چهل سال- و یا کمتر- داریم و انتظار داشته باشیم که همه منابع (reference) در داخل باشد، به طور طبیعی انتظار درستی نیست و اصولا در هیچ کشوری چنین امکانی وجود ندارد. این گونه نیست که کشوری مدعی باشد یا بخواهد که صرفا از منابع داخلی استفاده کند؛ زیرا مهندسی دریا –مانند دیگر علوم- گستره جهانی دارد و همه از منابع همدیگر استفاده می کنند. اما اگر این توضیح می تواند روشنگر باشد که ما در دهه ۶۰ و ۷۰ وقتی وارد کلاس می شدیم، تمامی منابعی که برای تدریس استفاده می کردیم، منشاء خارجی داشتند تا جایی که مواردی بود که حتا برگردان فارسی هم نشده بود؛ اما امروزه در کلاس ها، اکثر استادان یا از کتاب خود و یا از جزوات با کیفیت و پرمحتوای خود- که مجموع یافته های خود استاد است- استفاده می کنند و استفاده مستقیم از منابع غیر ایرانی بسیار اندک است. به طور کلی، در حال حاضر من کمتر همکاری را می شناسم که صرفا از منابع خارجی استفاده کند و از یافته های خود مرجعی ساخته و پرداخته نکرده باشد.
البته مانند همه پژوهشگران در سراسر دنیا، به طور طبیعی از همه منابع موجود در سطح دنیا استفاده می کنیم و تازه های علم را رصد می کنیم؛ اما عمدتا نتیجه و خروجی نهایی از آن همکاران فرهیخته و اندیشمند داخل کشور است که یافته های نوین آن ها هم مرجع و منبع برای سایر استادان و پژوهشگران در سراسر دنیاست. به عبارت بهتر، ما در حوزه دانش مهندسی دریا فقط مصرف کننده نیستیم و با دنیای علم این فن، به تبادل رسیده ایم.
در حوزه مهندسی دریا با جهش علمی مواجه شده ایم؟
اقتصادسرآمد: از دهه ۶۰ که شروع جدی دانش ورزی و تولید دانش در فضای مهندسی دریا بوده تا امروز، زمان زیادی نگذشته است؛ چطور طی چند دهه، به سطح بالایی از تولید دانش در مهندسی دریا رسیده ایم که با جهان هم ترازی می کنیم؟ اجازه بدهید مثالی بزنم: ما در صنعت چاپ به شدت وابسته ایم و بعد از حدود یکصد سال حضور صنعت چاپ در ایران، از هر حیث، به ویژه از نظر علمی و منابع علمی وابسته ایم. منابع داخلی در صنعت چاپ بسیار اندک و تولید دانش بسیار محدود مانده است. چه شده که در صنعت دریا، با جهش علمی مواجه شده ایم؟
زراعت گر: من نمی دانم که مقایسه ای که کردید، چقدر درست است و آیا اصولا این مقایسه معنادار هست یا نه. اما فارغ از مقایسه شما، ما در دانشگاه پلی تکنیک(امیرکبیر) رشد کرده ایم، جایی که بهترین های ایران در آن تدریس کرده و می کنند. کسانی در این دانشگاه هستند که هم برای تدریس و هم برای تحصیل، از بهترین های ایران هستند و نیز یک حرکت جمعی هم در این دانشگاه و هم در سایر دانشگاه ها و دانشکده های سراسر ایران شکل گرفته که موجب یک هم افزایی بزرگ شده است.
علاوه بر این، حرکت بزرگ در خارج دانشگاه وجود دارد که صنایع کوچک و بزرگ مرتبط هستند که انگیزاننده و جهت ده بوده و هستند.
فارغ التحصیلان این دانشکده(و سایر دانشکده های مطرح) از نخبگان و مسئولان عالی صنایع دریا می شوند که بدون دسترسی به آخرین یافته های علوم دریایی، نمی توانند موفق باشند؛ بنابراین همواره رابطه خود را با علم و تولید علم حفظ می کنند. به طور کلی تمامی بدنه صنایع دریایی، فرهیخته هستند و در سراسر کشور موجب حرکت شتابنده ای شده اند.
چرا خانواده ها برای فرزندانشان مشوق به رشته های پزشکی و خلبانی و ... هستند. مشوق رشته های دریایی نیستند؟
اقتصاد سرآمد - دانشکده ها زمانی موفق هستند که ورودی های پرانگیزه و تلاش گری داشته باشند که با اطلاع کافی، انتخاب رشته کرده باشند. آیا با شرایط کنکورگرایی و ورود به دانشگاه به هر قیمتی، ما دارای ورودی مناسب به دانشکده دریایی هستیم؟ آن چه ما بررسی کردیم این بود که بسیار هستند کسانی که بدون اطلاع از دریا و صنایع آن و حتا بازار کار و چگونه کار در آن، انتخاب رشته می کنند. بسیارند کسانی که رشته مهندسی دریا، انتخاب اول آنها نبوده و بنا به شرایط و روند کنکور وارد شده اند. چرا اطلاعات ورودی های دانشکده از آنچه می خواهند تحصیل کنند، کافی نیست؟ چرا خانواده ها همچنان مشوق به پزشکی و خلبانی و برخی مشاغل خشکی هستند و مشوق دریاگرایی فرزندانشان نیستند؟
زراعت گر: خروجی دانشکده مهندسی دریا، باید یک مهندس دریا باشد – نه دریانورد- . در این رابطه، اطلاعات کافی در افکار عمومی نیست و لازم است رسانه هایی مانند روزنامه شما، بیشتر به این مقوله ورود کنند و اطلاعات کافی به جامعه برسانند. وظیفه ماست که فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در حوزه دریا و مهندسی دریا را گسترش دهیم تا استعدادهای بهتری برای تحصیل به دانشکده جذب کنیم.
«کیفیت تولید دانش، وضعیت علمی حوزه مهندسی دریا، اوضاع دانشجویان و بازار کار آنها، ارزش افزوده اقتصاد دریامحور برای ایران از مواردی است که با دکتر حسن زراعت گر، رییس دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیرکبیر به گفت و گو نشستیم:
وضعیت تولید دانش در حوزه مهندسی دریا
اقتصاد سرآمد: با سپاس از وقتی که برای این گفت و گو گذاشتید، برای شروع از «تولید دانش و وضعیت آن در کشور ایران» بفرمایید:
زراعت گر : ابتدا قدردانی می کنم از روزنامه اقتصاد سرآمد برای توجه ویژه و متمرکز بر مسائل مرتبط با اقتصاد دریایی.
دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیرکبیر در سال ۱۳۶۶ به عنوان اولین دانشکده در حوزه مهندسی دریا تاسیس شد. در مقطع کارشناسی با دو گرایش معماری کشتی و مهندسی کشتی و ماشین آلات دریایی (Marine Engineering). از دهه هفتاد در مقطع کارشناسی ارشد در دو گرایش سازه و هیدرودینامیک، و دهه هشتاد مقطع دکترا تاسیس شد.
دانشگاه ها در دهه های مختلف جهت گیری های مختلفی داشته اند و تشخیص و تعیین رشته های دانشگاهی از این جهت گیری ها تبعیت کرده اند. در دهه های اوایل انقلاب اسلامی وقبل از آن، جهت گیری دانشگاه ها، جهت گیری آموزشی صرف بوده است اما در دهه های اخیر، گرایش جدی به این است که بتوان خروجی دانشکده ها را «کاربردی» (paplication)کرد. از دهه نود به بعد علاقه جدی به وجود آمد که پژوهش ها علاوه بر انتشار در قالب کتاب و مقاله، پژوهش هایی بر پایه تولید محصول شکل بگیرد که به آن «دانشگاه های نسل سوم» اطلاق می شود. پلی تکنیک و دانشکده مهندسی دریا از همین روند تبعیت کرده است. ما در دانشکده مهندسی دریا در این سه برهه، همین فرایند را پی گرفتیم و اگر منظور از این سئوال، انتشار مقالات و نشر یافته های جدید باشد، و اگر این معیار را به عنوان مبنا قرار دهیم- هر چند که این مبنای تشخیص توانایی های علمی یک کشور و بازتاب تمام دستاوردهای علمی این حوزه نخواهد بود- و این را فقط در حد یک فاکتور(معیار) برای تشخیص مسیر توسعه علمی کشور بدانیم، باید گفت که خروجی دانشکده مهندسی دریا، واقعا قابل توجه است. ایران، رتبه های مختلفی در سال های اخیر کسب کرده که متوسط رتبه چند سال اخیر در حوزه مهندسی دریا رتبه دوازده از بیست- را داراست که ناشی از فعالیت همه فعالان علمی در سراسر کشور است و به طور خاص، ناشی از فعالیت علمی دانشکده مهندسی دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر است.
رتبه ۱۲ جهانی ایران در حوزه مهندسی دریا
اقصادسرآمد: یعنی می توانم چنین برداشت کنم که رتبه تولید دانش بومی ما در حوزه مهندسی دریا، رتبه ۱۲ در جهان است؟
زراعت گر: البته این نکته تولید دانش بومی، مقداری نامفهوم است و ما دانشگاهی ها چنین توضیح می دهیم که یافته های نوین ما که منتشر می شود در قالب مقاله یا کتاب و یا دیگر ابزارهای نشر، در حوزه انتشار یافته های علمی طبق آمار رسمی، رتبه ۱۲ جهان را داریم.
اقتصادسرآمد: منابع ما چقدر ترجمه ای هستند؟
زراعت گر: اگر بتوانم طور دیگری این سئوال را مطرح کنم که ذهن افکار عمومی نزدیک تر بشود به گفتار متخصص امر، باید بپرسم تولید دانش مهندسی دریا در ایران چقدر وابسته است به ترجمه؟ منابع علمی ما چقدر ترجمه ای و چه میزان تولید مستقیم دانشکده ها و استادان ما هستند؟ با این توضیح که در برخی علوم، ما به شدت ترجمه گرا هستیم و منابع تولید داخل در آن علم، به شدت محدود است و نیز، آنچه به عنوان منبع داخلی به وسیله استادان ایرانی نگارش یافته هم، متکی به آثار دیگران است.
سئوال سختی است که بتوان گفت ما در حوزه مهندسی دریا از کی و تا چد از منابع کشورهای دیگر استفاده کرده ایم و از چه زمانی منابع داخلی تولید کردیم. وقتی که دانش مهندسی دریا در ایران، قدمتی در حدود چهل سال- و یا کمتر- داریم و انتظار داشته باشیم که همه منابع (reference) در داخل باشد، به طور طبیعی انتظار درستی نیست و اصولا در هیچ کشوری چنین امکانی وجود ندارد. این گونه نیست که کشوری مدعی باشد یا بخواهد که صرفا از منابع داخلی استفاده کند؛ زیرا مهندسی دریا –مانند دیگر علوم- گستره جهانی دارد و همه از منابع همدیگر استفاده می کنند. اما اگر این توضیح می تواند روشنگر باشد که ما در دهه ۶۰ و ۷۰ وقتی وارد کلاس می شدیم، تمامی منابعی که برای تدریس استفاده می کردیم، منشاء خارجی داشتند تا جایی که مواردی بود که حتا برگردان فارسی هم نشده بود؛ اما امروزه در کلاس ها، اکثر استادان یا از کتاب خود و یا از جزوات با کیفیت و پرمحتوای خود- که مجموع یافته های خود استاد است- استفاده می کنند و استفاده مستقیم از منابع غیر ایرانی بسیار اندک است. به طور کلی، در حال حاضر من کمتر همکاری را می شناسم که صرفا از منابع خارجی استفاده کند و از یافته های خود مرجعی ساخته و پرداخته نکرده باشد.
البته مانند همه پژوهشگران در سراسر دنیا، به طور طبیعی از همه منابع موجود در سطح دنیا استفاده می کنیم و تازه های علم را رصد می کنیم؛ اما عمدتا نتیجه و خروجی نهایی از آن همکاران فرهیخته و اندیشمند داخل کشور است که یافته های نوین آن ها هم مرجع و منبع برای سایر استادان و پژوهشگران در سراسر دنیاست. به عبارت بهتر، ما در حوزه دانش مهندسی دریا فقط مصرف کننده نیستیم و با دنیای علم این فن، به تبادل رسیده ایم.
در حوزه مهندسی دریا با جهش علمی مواجه شده ایم؟
اقتصادسرآمد: از دهه ۶۰ که شروع جدی دانش ورزی و تولید دانش در فضای مهندسی دریا بوده تا امروز، زمان زیادی نگذشته است؛ چطور طی چند دهه، به سطح بالایی از تولید دانش در مهندسی دریا رسیده ایم که با جهان هم ترازی می کنیم؟ اجازه بدهید مثالی بزنم: ما در صنعت چاپ به شدت وابسته ایم و بعد از حدود یکصد سال حضور صنعت چاپ در ایران، از هر حیث، به ویژه از نظر علمی و منابع علمی وابسته ایم. منابع داخلی در صنعت چاپ بسیار اندک و تولید دانش بسیار محدود مانده است. چه شده که در صنعت دریا، با جهش علمی مواجه شده ایم؟
زراعت گر: من نمی دانم که مقایسه ای که کردید، چقدر درست است و آیا اصولا این مقایسه معنادار هست یا نه. اما فارغ از مقایسه شما، ما در دانشگاه پلی تکنیک(امیرکبیر) رشد کرده ایم، جایی که بهترین های ایران در آن تدریس کرده و می کنند. کسانی در این دانشگاه هستند که هم برای تدریس و هم برای تحصیل، از بهترین های ایران هستند و نیز یک حرکت جمعی هم در این دانشگاه و هم در سایر دانشگاه ها و دانشکده های سراسر ایران شکل گرفته که موجب یک هم افزایی بزرگ شده است.
علاوه بر این، حرکت بزرگ در خارج دانشگاه وجود دارد که صنایع کوچک و بزرگ مرتبط هستند که انگیزاننده و جهت ده بوده و هستند.
فارغ التحصیلان این دانشکده(و سایر دانشکده های مطرح) از نخبگان و مسئولان عالی صنایع دریا می شوند که بدون دسترسی به آخرین یافته های علوم دریایی، نمی توانند موفق باشند؛ بنابراین همواره رابطه خود را با علم و تولید علم حفظ می کنند. به طور کلی تمامی بدنه صنایع دریایی، فرهیخته هستند و در سراسر کشور موجب حرکت شتابنده ای شده اند.
چرا خانواده ها برای فرزندانشان مشوق به رشته های پزشکی و خلبانی و ... هستند. مشوق رشته های دریایی نیستند؟
اقتصاد سرآمد - دانشکده ها زمانی موفق هستند که ورودی های پرانگیزه و تلاش گری داشته باشند که با اطلاع کافی، انتخاب رشته کرده باشند. آیا با شرایط کنکورگرایی و ورود به دانشگاه به هر قیمتی، ما دارای ورودی مناسب به دانشکده دریایی هستیم؟ آن چه ما بررسی کردیم این بود که بسیار هستند کسانی که بدون اطلاع از دریا و صنایع آن و حتا بازار کار و چگونه کار در آن، انتخاب رشته می کنند. بسیارند کسانی که رشته مهندسی دریا، انتخاب اول آنها نبوده و بنا به شرایط و روند کنکور وارد شده اند. چرا اطلاعات ورودی های دانشکده از آنچه می خواهند تحصیل کنند، کافی نیست؟ چرا خانواده ها همچنان مشوق به پزشکی و خلبانی و برخی مشاغل خشکی هستند و مشوق دریاگرایی فرزندانشان نیستند؟
زراعت گر: خروجی دانشکده مهندسی دریا، باید یک مهندس دریا باشد – نه دریانورد- . در این رابطه، اطلاعات کافی در افکار عمومی نیست و لازم است رسانه هایی مانند روزنامه شما، بیشتر به این مقوله ورود کنند و اطلاعات کافی به جامعه برسانند. وظیفه ماست که فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در حوزه دریا و مهندسی دریا را گسترش دهیم تا استعدادهای بهتری برای تحصیل به دانشکده جذب کنیم.