سیری در تحولات حمل و نقل دریایی
دکتر بهروز امرایی - چگونه میتوان از کارشناسان جوان امروز که مدیران فردای صنعت بسیار پیچیده حمل و نقل دریایی، بندری،کشتیرانی، کشتی‌سازی و صنایع وابسته به آن‌ها از وضعیت و چگونگی تحولات گذشته و حال بی‌اطلاع باشند و آنگاه انتظار داشته باشیم مدیرانی تحول‌گرا و آینده‌نگر بوده و قادر به طراحی و ترسیم افق‌های نزدیک و دور توسعه سازمان، ارگان، نهاد و یا شرکت‌های مورد تصدی و مدیریت خود باشند؟
در آن زمان‌ها حمل و نقل کالا و مسافر حتی تا مناطقی چون اقیانوس هند و جنوب آفریقا و برخی مواقع تا دریای مدیترانه و دریای اژه هم ادامه داشته است و البته با همین واحدهای شناور چوبی که به آن لنج می‌گویند؛ منتها لنج‌های بزرگی بودند که شاید با مقیاس‌های امروزی میتوان گفت ۵۰۰ تن کالا را می‌توانستند جابه جا کنند و این لنج‌های چوبی حتی تا تنگه مالاگا هم سفر می‌کردند و یا به دریای چین نیز برای مبادله کالا بین ایران و آن مناطق می‌رفتند. در واقع میتوان گفت که انسان از کشتی‌ها برای تبادل کالا از یک کشور به کشوری یا مناطقی دیگر و از زورق‌ها یا بلم‌ها برای رفع احتیاجات اولیه استفاده کرد و البته این یک تئوری است و این تئوری امروزه ثابت شده است، چراکه این تئوری وابستگی انسان‌هاست، زیرا انسان‌ها همواره به یکدیگر نیاز دارند و این نیاز آنان را وادار می‌کرد تا کالاهایی را که مازاد داشته‌اند با دیگران مبادله کنند و کالاهای مورد نیاز خود را تهیه می‌کردند. این مبادالات پایاپای مقدمه تجارت شد.
این تجارت‌ها انسان‌ها را مجبور کرد که برای حمل کالای خود به آن سوی آب‌ها به ساخت شناورها روی آورند و با استفاده از وسایل ساده و ابتدایی این کار را انجام دادند؛ انسان‌ها با استفاده از قدرتی که خداوند به آن‌ها داده است، یعنی قدرت تفکر و ذکاوت به ساختار کشتی‌ها پیشرفت دادند و با پیشرفت شناورها و گسترش مبادلات، تجارت بین‌الملل هم آغاز شد؛ کشتی‌ها پیشرفته‌تر شدند و تغییراتی در ساختمان آن‌ها پدید آمد و حتی با استخراج فلز بدنه کشتی‌ها نیز فلزی شدند.
حال بپردازیم به نقش ایرانیان و آنچه در تاریخ ایران درباره دریانوردی ایرانیان وجود دارد. در سال ۹۶ هجری قمری خاقان چین با نمایندگان حکومت اسلامی آن زمان مذاکراتی انجام دادند و همین خود مقدمه‌ای شد برای ساخت جاده ابریشم و براساس مفاد آن قرارداد میان چین و حکومت‌های وقت سرزمین ایران، روابط اقتصادی خوبی برقرار شد، به طوری که در قرن چهارم هجری عدۀ مسلمانان کانتون، یکی از شهرها و ایالات چین، افزایش زیادی پیدا کرد و به هزاران نفر رسید و در آن زمان کشتی‌های تجاری ایران دائماً از بنادر خلیج فارس به سوی بنادر چین در رفت و آمد بودند.
در زمان حکومت افشاریه نیز نادرشاه نقش عمده‌ای در ساخت کشتی‌های تجاری بزرگ داشتند، به طوری که با یکی از دریانوردان انگلیسی به نام جانالتون که نقش بسزایی در دریانوردی ایران داشت، وارد مذاکره شد و آقای جان التون قول ساخت کشتی را به نادرشاه داد و در این زمینه قراردادی بین آنان منعقد شد و پس از این قرارداد بود که نخستین فعالیت کشتی سازی ایرانیان عملی شد و به صورت مدون و برنامه‌ریزی شده درآمد و ساخت و ساز کشتی‌ها در سواحل جنوبی کشور و حتی در دریای عمان آغاز شد.
آیا در زمان هخامنشیان نیز برای دریانوردی و کشتی‌سازی اقداماتی صورت گرفته بود یا اینکه نخستین اقدامات کشتی‌سازی در دوران افشاریه صورت میگیرد؟
بله در دوران هخامنش نیز برای دریانوردی و کشتی سازی اقداماتی صورت گرفته بود؛ نقش ایرانیان در حفر کانال مصر بر هیچکس پوشیده نیست و برای حفر این کانال نیز رفت و آمدها به وسیله کشتی‌ها صورت می‌گرفت.
أصولاً اگر تاریخ معاصر و وضعیت کنونی جهان را مطالعه کنیم متوجه می‌شویم که اگر کشوری ناوگان دریایی قوی تری داشته باشد سلطه‌ای بلامنازع خواهد داشت و در آن زمان هم ایران ناوگان نظامی و تجاری گسترده‌ای داشت که کشتی‌های آن در خلیج فارس ساخته می‌شدند. البته آن‌ها نیز ابتدایی بودند و برای رانش آن‌ها از پارو و بادبان استفاده می‌شد. اما در دوران نادرشاه صنعت پیشرفت بسیاری کرده بود و انگلیسی‌ها نیز به دلیل توسعه قلمروشان در دریانوردی و ادامه تسلط بر سایر سرزمین‌ها و اقیانوس‌ها در ساخت و ساز کشتی‌ها پیشرفت‌های زیادی کرده بودند و آقای جانالتون هم که یکی از همین نظامیان دریانورد انگلیسی بود این برنامه را برای ایرانیان اجرا کرد و با استفاده از چوب و الوارهای مخصوص کشتی‌سازی که با مشقت از جنگل‌های مازندران به کارگاه‌های کشتی‌سازی در خلیج فارس و دریای عمان حمل می‌شد ایران در زمان نادرشاه صاحب چندین فروند کشتی می‌شود. با قتل نادرشاه و نیز کشته شدن جان التون انگلیسی که در آن زمان به جمال بیک معروف شده بود و با درجه دریاسالاری در ارتش آن زمان ایران به خدمت اشتغال داشت، تمام برنامه‌ها نقش بر آب می‌شود و تا سال‌ها شاهد آن هستیم که صنعت کشتی‌سازی شروع خوبی داشت و میرفت تا در جهان نامی برای خود پیدا کند به ناگاه متوقف می‌شود.
ادامه دارد............