در گفت و گو با پژوهشگر و مسئول تدوین پرونده «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس»
«دانش ساخت و دریانوردی با لنج» «نیازمند پاسداری فوری» است
گروه صنايع دريايي - نازنین کارگر - «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» اثر جهانی ایران در یونسکو است که روند انقراض آن متوقف نشده و در معرض خطر قرار دارد. تدوینگر پرونده جهانی این میراث ناملموس نیز می‌گوید: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تا کنون تلاش ویژه‌ای برای حفاظت از این میراث ناملموس نکرده است.
به گزارش اقتصادسرآمد، «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» در سال ۱۳۹۰ در فهرست «میراث در خطر یونسکو» ثبت شد. سال ۱۳۹۹ پایگاه میراث دریانوردی ایران در گزارشی به سازمان جهانی یونسکو، تلاش کرد اقدامات حفظ و احیای این دانش را معرفی و ثابت کند که دانش ساخت لنج و دریانوردی در معرض خطر نیست. هرچند گفته می‌شود همه این اقدامات به چاپ یک کتاب و ساخت دو مستند از این دانش، محدود شده است.
در طول ۱۲ سالی که «مهارت‌های سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانی در خلیج فارس» در یونسکو ثبت شده است، روند انقراض این میراث ناملموس ایرانی نه تنها متوقف و یا حتی کند نشده، که جایگزینی لنج‌های فایبرگلاس، انقراض نسل استادکاران ایرانی و کاهش کارگاه‌های لنج‌سازی، استفاده از نیروی کار ارزان و پاکستانی و به واسطه آن، رواج و جایگزینی دانش لنج‌سازی پاکستانی‌ها، مهارت لنج‌سازی ایران را در تهدید بیشتری قرار داده است. در پاره‌ای مواقع، حتی وجود مصوبه‌هایی مثل محدودیت تردد و سوخت لنج‌های چوبی و سنتی در دریا، حیات این میراث باستانی ایران را به چالش کشیده است.
در ادامه بررسی وضعیت و جایگاه میراث ناملموس جهانی ایران که تا کنون در یونسکو ثبت شده است، برای اطلاع از شرایط این پرونده و اقداماتی که تا کنون برای حفاظت و خروج آن از میراث درخطر یونسکو انجام شده است، ایسنا با رضا مختاری ـ پژوهشگر و مسؤول تدوین پرونده «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» ـ گفت‌وگویی داشت، که در ادامه می‌خوانید:
چرا دانش لنج‌سازی برای ثبت در یونسکو انتخاب شد؟
رضا مختاری: اعضای معاهده میراث ناملموس یونسکو را دولت‌ها تشکیل می‌دهند، بنابراین دولت هر کشوری تصمیم می‌گیرد که کدام اثر یا آثارش را نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی کند. در ایران در گذشته، سازمان میراث فرهنگی و در حال حاضر وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که تصمیم می‌گیرد در هر دوره چه اثری را نامزد کند. درباره اینکه این میراث‌ها بر چه اساس یا تعریف و اولویتی انتخاب می‌شوند، تا آنجا که من می‌دانم قاعده مکتوبی منتشر نشده است.
چه قاعده‌ای برای ارائه آثار به یونسکو باید وجود داشته باشد؟
رضا مختاری: بعضی وقت‌ها آثاری که معرفی می‌شوند چندوجهی نیستند. در هر صورت این مسأله، هم جنبه تعامل بین کشورها و فرهنگ‌های مختلف ورای مرزهای سیاسی را دارد و هم از نظر کاربرد داخلی باعث پاسداری از فرهنگ بومی می‌شود. هر چه این انتخاب‌ها، پتانسیل حیات دوباره و ساری و جاری بودن در زندگی مردم را داشته باشد (به نظر من) مهم‌تر است. موارد مربوط به پوشش، غذا و سبک زندگی بسیار اهمیت دارد. یا اینکه جنبه خودآگاهی فرهنگی آن‌ها بالا باشد.
یکسری شاخص می‌توان در این مورد تعریف کرد و بر آن اساس به آثار نمره داد. بعضا من آثاری را می‌بینم که ثبت شده‌اند، اما به نظر من در اولویت نیستند و گاهی اوقات آنچنان در خطر هم نیستند که اولویت پاسداری برای آن‌ها در نظر بگیریم. به نظرم این باید مطالبه رسانه از مدیران باشد که چارچوب اولیه‌ای برای ارائه معرفی کنند و البته با در نظر گرفتن همه مسائل کارشناسی و به تدریج آن را ارتقاء دهند.
چرا پرونده دانش لنج‌سازی
در فهرست میراث درخطر و یا پاسداری فوری یونسکو ثبت شد؟
رضا مختاری: این موضوع دو جنبه دارد؛ نخست اینکه خود دولت‌ها هستند که تصمیم می‌گیرند آثارشان را در کدام فهرست نامزد کنند و دیگر اینکه این اثر ماهیتا در معرض خطر بوده و هست.
زمانی‌که مسؤول تدوین پرونده «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» بودید، این اثر در ایران چه وضعیتی داشت؟ آیا پس از ثبت در یونسکو، تغییری در وضعیت آن ایجاد شده است؟
رضا مختاری: پاسخ دقیق به این سوال سخت است، به این دلیل ابعاد و گستره‌ای که این پرونده داشت و تقریبا هم قابل قیاس با هیچ‌کدام از آثار جهانی ایرانی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس نیست. در این اثر فقط بحث مهارت ساخت لنج مطرح نبود، ناوبری لنج هم در محدوده خلیج‌فارس مطرح است. کما اینکه در نام اثر هم (خلیح فارس) آمده است. آداب و رسوم مرتبط با این دو حوزه هم در پرونده مطرح شده است، از مراسم بادبان‌کشی گرفته تا جشن‌های عمومی برای ایامی چون «نوروز صیاد». در حالی‌که «نوروز صیاد» هم یک جشن و مراسم است که به خودی خود می‌تواند یک اثر مستقل باشد؛ چون از طرفی این جشن در چارچوب یک گاه‌شماری دریایی انجام می‌گیرد که این خود یک دانش سنتی است و از طرفی مسئله ارتباط انسانی با آیین در آن اهمیت دارد. شما قلمروهای میراث فرهنگی ناملموس را که در متن معاهده یونسکو آمده است می‌توانید به شکل قوی در این پرونده ببینید. برای مثال گنجینه زنده بشری که بسیار مورد تاکید یونسکو است و همچنین موضوع قلمرو جغرافیایی اثر را که شامل سه استان هرمزگان، بوشهر و خوزستان می‌شود. حالا برگردم به سوال شما که برای پرونده‌ای به این ابعاد کار ویژه و درخوری (پس از ثبت در یونسکو) انجام شده؟ بعید می‌دانم. اما آیا کاری می‌توانستند انجام دهند؟ بله معتقدم حداقل در زمینه تسهیل‌گری و استفاده از مشارکت مردمی با القای اعتماد به نفس منطقه‌ای به آنان کارهای بسیار زیادی باید انجام می‌شد که نشده است.
میراث‌فرهنگی به عنوان متولی ثبت پرونده چه تعهداتی دارد؟ آیا این تعهدات عملی شده است؟
رضا مختاری: من بعید می‌دانم خود میراث‌فرهنگی تلاش ویژه‌ای برای این ماجرا انجام داده باشد. موتور محرکه و عنصر اصلی پاسداری از میراث ناملموس، انسان‌ها یا به تعبیری حاملان این میراث هستند. تا آنجا که من در ارتباطم و خبر دارم کار ویژه‌ای برای این اثر ناملموس نشده است.
به گزارش اقتصادسرآمد، «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» در سال ۱۳۹۰ در فهرست «میراث در خطر یونسکو» ثبت شد. سال ۱۳۹۹ پایگاه میراث دریانوردی ایران در گزارشی به سازمان جهانی یونسکو، تلاش کرد اقدامات حفظ و احیای این دانش را معرفی و ثابت کند که دانش ساخت لنج و دریانوردی در معرض خطر نیست. هرچند گفته می‌شود همه این اقدامات به چاپ یک کتاب و ساخت دو مستند از این دانش، محدود شده است.
در طول ۱۲ سالی که «مهارت‌های سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانی در خلیج فارس» در یونسکو ثبت شده است، روند انقراض این میراث ناملموس ایرانی نه تنها متوقف و یا حتی کند نشده، که جایگزینی لنج‌های فایبرگلاس، انقراض نسل استادکاران ایرانی و کاهش کارگاه‌های لنج‌سازی، استفاده از نیروی کار ارزان و پاکستانی و به واسطه آن، رواج و جایگزینی دانش لنج‌سازی پاکستانی‌ها، مهارت لنج‌سازی ایران را در تهدید بیشتری قرار داده است. در پاره‌ای مواقع، حتی وجود مصوبه‌هایی مثل محدودیت تردد و سوخت لنج‌های چوبی و سنتی در دریا، حیات این میراث باستانی ایران را به چالش کشیده است.
در ادامه بررسی وضعیت و جایگاه میراث ناملموس جهانی ایران که تا کنون در یونسکو ثبت شده است، برای اطلاع از شرایط این پرونده و اقداماتی که تا کنون برای حفاظت و خروج آن از میراث درخطر یونسکو انجام شده است، ایسنا با رضا مختاری ـ پژوهشگر و مسؤول تدوین پرونده «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» ـ گفت‌وگویی داشت، که در ادامه می‌خوانید:
چرا دانش لنج‌سازی برای ثبت در یونسکو انتخاب شد؟
رضا مختاری: اعضای معاهده میراث ناملموس یونسکو را دولت‌ها تشکیل می‌دهند، بنابراین دولت هر کشوری تصمیم می‌گیرد که کدام اثر یا آثارش را نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی کند. در ایران در گذشته، سازمان میراث فرهنگی و در حال حاضر وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که تصمیم می‌گیرد در هر دوره چه اثری را نامزد کند. درباره اینکه این میراث‌ها بر چه اساس یا تعریف و اولویتی انتخاب می‌شوند، تا آنجا که من می‌دانم قاعده مکتوبی منتشر نشده است.
چه قاعده‌ای برای ارائه آثار به یونسکو باید وجود داشته باشد؟
رضا مختاری: بعضی وقت‌ها آثاری که معرفی می‌شوند چندوجهی نیستند. در هر صورت این مسأله، هم جنبه تعامل بین کشورها و فرهنگ‌های مختلف ورای مرزهای سیاسی را دارد و هم از نظر کاربرد داخلی باعث پاسداری از فرهنگ بومی می‌شود. هر چه این انتخاب‌ها، پتانسیل حیات دوباره و ساری و جاری بودن در زندگی مردم را داشته باشد (به نظر من) مهم‌تر است. موارد مربوط به پوشش، غذا و سبک زندگی بسیار اهمیت دارد. یا اینکه جنبه خودآگاهی فرهنگی آن‌ها بالا باشد.
یکسری شاخص می‌توان در این مورد تعریف کرد و بر آن اساس به آثار نمره داد. بعضا من آثاری را می‌بینم که ثبت شده‌اند، اما به نظر من در اولویت نیستند و گاهی اوقات آنچنان در خطر هم نیستند که اولویت پاسداری برای آن‌ها در نظر بگیریم. به نظرم این باید مطالبه رسانه از مدیران باشد که چارچوب اولیه‌ای برای ارائه معرفی کنند و البته با در نظر گرفتن همه مسائل کارشناسی و به تدریج آن را ارتقاء دهند.
چرا پرونده دانش لنج‌سازی
در فهرست میراث درخطر و یا پاسداری فوری یونسکو ثبت شد؟
رضا مختاری: این موضوع دو جنبه دارد؛ نخست اینکه خود دولت‌ها هستند که تصمیم می‌گیرند آثارشان را در کدام فهرست نامزد کنند و دیگر اینکه این اثر ماهیتا در معرض خطر بوده و هست.
زمانی‌که مسؤول تدوین پرونده «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» بودید، این اثر در ایران چه وضعیتی داشت؟ آیا پس از ثبت در یونسکو، تغییری در وضعیت آن ایجاد شده است؟
رضا مختاری: پاسخ دقیق به این سوال سخت است، به این دلیل ابعاد و گستره‌ای که این پرونده داشت و تقریبا هم قابل قیاس با هیچ‌کدام از آثار جهانی ایرانی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس نیست. در این اثر فقط بحث مهارت ساخت لنج مطرح نبود، ناوبری لنج هم در محدوده خلیج‌فارس مطرح است. کما اینکه در نام اثر هم (خلیح فارس) آمده است. آداب و رسوم مرتبط با این دو حوزه هم در پرونده مطرح شده است، از مراسم بادبان‌کشی گرفته تا جشن‌های عمومی برای ایامی چون «نوروز صیاد». در حالی‌که «نوروز صیاد» هم یک جشن و مراسم است که به خودی خود می‌تواند یک اثر مستقل باشد؛ چون از طرفی این جشن در چارچوب یک گاه‌شماری دریایی انجام می‌گیرد که این خود یک دانش سنتی است و از طرفی مسئله ارتباط انسانی با آیین در آن اهمیت دارد. شما قلمروهای میراث فرهنگی ناملموس را که در متن معاهده یونسکو آمده است می‌توانید به شکل قوی در این پرونده ببینید. برای مثال گنجینه زنده بشری که بسیار مورد تاکید یونسکو است و همچنین موضوع قلمرو جغرافیایی اثر را که شامل سه استان هرمزگان، بوشهر و خوزستان می‌شود. حالا برگردم به سوال شما که برای پرونده‌ای به این ابعاد کار ویژه و درخوری (پس از ثبت در یونسکو) انجام شده؟ بعید می‌دانم. اما آیا کاری می‌توانستند انجام دهند؟ بله معتقدم حداقل در زمینه تسهیل‌گری و استفاده از مشارکت مردمی با القای اعتماد به نفس منطقه‌ای به آنان کارهای بسیار زیادی باید انجام می‌شد که نشده است.
میراث‌فرهنگی به عنوان متولی ثبت پرونده چه تعهداتی دارد؟ آیا این تعهدات عملی شده است؟
رضا مختاری: من بعید می‌دانم خود میراث‌فرهنگی تلاش ویژه‌ای برای این ماجرا انجام داده باشد. موتور محرکه و عنصر اصلی پاسداری از میراث ناملموس، انسان‌ها یا به تعبیری حاملان این میراث هستند. تا آنجا که من در ارتباطم و خبر دارم کار ویژه‌ای برای این اثر ناملموس نشده است.