سیری در تحولات کشتی و کالا (بحثی در سیاستگذاری)
دکتر بهروز امرایی - باید بخاطر داشت که به دلیل عبور تقریباً کلیه تجارت و حمل و نقل بین‌المللی کالا از بنادر ایران، پیشرفت اقتصادی کشور نیز به سرعت به بنادر وابسته گردیده است. از طرفی بدون وجود یک حمل و نقل دریایی کارا و توانمند جریان حمل و نقل مواد خام، محصولات کشاورزی و محصولات تولیدی کارخانجات مختل گشته و عواقب آن بصورت ایجاد موانع و بحران در رسیدن به رشد و شکوفائی اقتصادی و سربلندی ملی ظاهر می‌گردد.
سرعت کشتی‌ها: سرعت نیز از عوامل بارز و مشهود و تنها راه جابجایی کالا در کوتاه مدت است. کشتی‌ها برخلاف سایر روش‌های حمل و نقل با افزایش قابل ملاحظه در سرعت، مصرف سوخت خود را افزایش می‌دهند و برعکس قادرند با کاهش دو یا سه گره بعنوان مثال از ۱۵ گره به ۱۲ گره، مصرف سوخت خود را به نصف تقلیل دهند به همین دلیل است که در هنگام کاهش نرخ کرایه حمل در بازار کشتیرانی، زمانی که هزینه‌های سوخت کشتی‌ها بسیار بالاست، کشتی‌ها اغلب سرعت عملیاتی خود را کاهش می‌دهند.
*نفتکش‌ها و روند تغییرات عمده
در اواخر دهه ۱۹۴۰ و اوایل ۱۹۵۰ تعداد زیادی نفتکش ساخت زمان جنگ با وزنی در حدود ۱۶۰۰۰ تن وجود داشت. این کشتی‌ها بعدها به خاطر راحتی در ورود به هر بندر با پایانه نفتی در دنیا به کشتی‌های Handy معروف شدند. در دهه ۱۹۵۰ تانکری با وزنه آبخور ۵۰۰۰۰ سوپرتن به بازار آمد که تعداد خدمه آن به اندازه خدمه یک کشتی هندی بود.
از آنجائیکه یک سوپر تانکر ۳ برابر یک تانکر Handy محموله حمل می‌کرد مقدار هزینه خدمه نسبت به کل هزینه حمل یک تن نفت خام در مسافتی برابر یک مایل به حداقل دوسوم کاهش می‌یافت. بطور خلاصه از زمان جنگ جهانی دوم افزایش فعالیت‌های اقتصادی منجر به مصرف بیشتر نفت خام شده و نیاز به حمل بیشتر نفت خام از طریق اقیانوس‌ها نیاز به نفتکش‌هایی با ظرفیت بیشتر را طلب می‌کرد. نفتکش‌های بزرگتر این فرصت را برای مالکان به ارمغان آوردند تا خدمات حمل و نقل را به نرخ‌هایی که سود آنان را تأمین می‌کرد و هزینه حمل و نقل آنان را در قبال شرکت‌های نفتی کاهش می‌داد ارائه نمایند. اما توسعه سوپر تانکرها در گذشته امری بس دشوار بود و مرحله جایگزینی آن‌ها با نسل قدیمی تانکرها به سرعت و سادگی انجام نپذیرفت. موانع و مشکلات فراوانی را می‌بایست از میان برداشت، بخصوص برای آندسته از کشورهای در حال توسعه که برخی از آنان در زمره کشورهای تولید کننده نفت قرار داشتند لذا مجبور به ساخت اسکله‌ها و پایانه‌های بزرگتر و عمیق‌تر بودند که از آن جمله می‌توان به ایجاد حوضچه‌های خشک بزرگتر از طریق محوطه‌های تعمیر و مرمت کشتی‌ها و احداث اسکله‌های جدید و امکانات منابع نفتی ذخیره‌ای توسط شرکت‌های نفتی، لایروبی کانال‌ها برای تانکرهایی که از آبخورهای بیشتری برخوردارند و سایر بهینه‌سازی و بهبود روش‌های وضعیت لنگرگاه‌ها توسط سازمان‌های ذیربط و مسئول بندری کشورها اشاره کرد. با این وجود افزایش جهانی مصرف نفت خام و صرفه جوئی‌های قابل ملاحظه در بخش حمل و نقل از بابت صرفه جوئی‌های مقیاس حاصل از ساخت نفتکش‌های بزرگ سرمایه گذاری‌های کلانی را که در این رابطه شده بود را کاملاً توجیه می‌نمود. کارخانجات کشتی‌سازی ژاپنی از جمله اولین کسانی بودند که به توانمندی‌های بازار بالقوه نفتکش‌های بزرگ پی بردند.نفتکش‌های بزرگ ویژه حمل نفت خام از جمله برگ‌های برنده ارزی برای ملت‌های تجارت پیشه‌ای نظیر ژاپنی‌ها، کره‌ای‌ها، هنگ‌کنگ و تایوان و چین می‌باشند که قسمت عمده انرژی مورد نیاز خود را از راه واردات مواد خام و این گونه فعالیت‌ها تأمین می‌کنند. ساخت نفتکش‌های کوه پیکر موجب گردید تا هزاران کارگر ژاپنی در کارخانجات مربوطه به کار مشغول شوند و چیزی در حدود ۱۵درصد تولیدات صنایع فولاد ژاپن را جهت مصرف بخود اختصاص دهند. در عین حال این نفتکش‌های بزرگ هزینه واردات نفت خام را کاهش داده‌اند پس از مدت کوتاهی مالکان کشتی‌ها، سفارش ساخت نسل جدیدی از تانکرهای ۷۰ تا ۸۰ هزار تنی را به کارخانجات کشتی‌سازی خود دادند تا در مسیرهای تجاری که هیچگونه محدودیت فیزیکی از نظر اندازه کشتی‌ها در آن‌ها وجود ندارد مورد بهره‌برداری قرار گیرد. صرفه‌جوئی‌های مقیاس در تانکرهای عظیم‌الجثه و ارزان تمام شدن هزینه‌های حمل و نقل به تبع آن، بسیار چشم گیرتر از آن بود که ساخت و استفاده از آن‌ها به علت محدود بودن عمق کانال سوئز متوقف گردد. در سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۶۸ اولین نفتکش بزرگ (VLCC) با وزن آبخوری بیش از ۲۰۰۰۰۰ تن تکمیل و تحویل داده شد. پس از مدت کوتاهی در سال ۱۹۶۸ اولین نفتکش غول پیکر جهان (ULCC) با وزن آبخوری معادل ۳۰۰۰۰۰ تن ساخته شد. یکی از رویدادهای بارز بازار نفتکش‌ها در دهه ۱۹۷۰ و پس از آن، تاثیر پروژه‌های توسعه بنادر به خصوص در کشورهای درحال توسعه بر بازار تقاضا برای اینگونه کشتی‌ها بوده است. از این نفتکش‌های بزرگ برای حمل نفت در مسیرهای طولانی بین خلیج فارس و اروپا همچنین ایالات متحده و ژاپن استفاده می‌شد.