حمل و نقل دریایی ذغال سنگ
دکتر بهروز امرایی - باید بخاطر داشت که به دلیل عبور تقریباً کلیه تجارت و حمل و نقل بین‌المللی کالا از بنادر ایران، پیشرفت اقتصادی کشور نیز به سرعت به بنادر وابسته گردیده است. از طرفی بدون وجود یک حمل و نقل دریایی کارا و توانمند جریان حمل و نقل مواد خام، محصولات کشاورزی و محصولات تولیدی کارخانجات مختل گشته و عواقب آن بصورت ایجاد موانع و بحران در رسیدن به رشد و شکوفائی اقتصادی و سربلندی ملی ظاهر می‌گردد.
حمل و نقل ذغال سنگ که دومین منبع مهم انرژی می‌باشد یک سوم تجارت سنگ معدن را شامل می‌شود.
دو مورد مصرف ذغال سنگ، در ذوب فلزات و دیگ‌های بخار می‌باشد. ذغال سنگی که برای ذوب فلزات بکار می‌رود برای تشکیل کک که در تولید فولاد مصرف می‌شود، حرارت داده می‌شود. بسیاری از فعالیت‌های صنعتی در کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه کاملاً بستگی به صادرات و واردات ذغال سنگ دارد. حمل این ماده در اروپا معمولاً توسط فله‌برهای بزرگ حمل می‌گردند که علت این امر بخاطر در دسترس بودن ترمینال‌های جدید دارای عمق زیاد و اسکله‌هائی می‌باشد که می‌توانند فله‌برهای به ظرفیت 150000 dwt را پذیرا شوند. این خود نشان دهنده آن است که هرچه حمل کننده‌های مواد خام بزرگتر باشند هزینه حمل و نقل کمتر خواهد بود و بنابراین تولید و ساخت محصولات صنعتی ارزان‌تر خواهد شد که هم تولیدکنندگان و هم مصرف‌کنندگان از مزایا و امتیازات این کاهش هزینه بهره‌مند می‌شوند، خصوصاً آن دسته از کشورهای در حال توسعه‌ای که می‌خواهند برای توسعه اقتصادی خود صادر کننده‌های محصولات ساخته شده و سرمایه‌ای باشند. اما نقش ترمینال‌ها و بنادر کارآمد در این زنجیره بسیار مهم‌تر از شاخه‌های دیگر می‌باشد.
آینده ذغال سنگ
حمل و نقل ذغال سنگ توسط کشتی‌ها بستگی به سطح تولید فولاد و همچنین توسعه تکنولوژی فولادسازی دارد که مقدار ذغال کک به ازای هر تن فولاد تولید شده را کاهش می‌دهد. در حالیکه تکیه بیشتر بر تولید فولاد به روش استفاده از انرژی الکتریکی تقاضا برای ذغال کک یا ذوب فلزات را کاهش می‌دهد. نقش ذغال سنگ مورد استفاده برای دیگ‌های بخار برطرف نمودن نیازهای جهانی به انرژی با توجه به افزایش قیمت‌های نفت خام گسترش یافته است.
تجارت بین‌المللی و فعالیت‌های کشتیرانی و همچنین تغییرات در مواد خام و منبع انرژی نشان می‌دهند که فقدان پتانسیل تقاضای حمل برای یک نوع کالا یا محصول و ماده می‌تواند با رشد تقاضا برای کالای دیگری جبران شود.
سنگ فسفات
سنگ فسفات (Phosrock) ماده خاصی است که برای تولید کودها و مواد شیمیائی صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از صادرکنندگان مهم سنگ فسفات مراکش است که ۳۴درصد از سهم بازار جهانی این ماده را به خود اختصاص داده است. پس از آن ایالات متحده، روسیه، تونس و اردن می‌باشند.
حمل سنگ فسفات بین مراکش و جنوب اروپا توسط فله‌برهای کوچک انجام می‌شود. این کشتی‌ها برای سفرهای کوتاه به بنادری که تسهیلات جابجائی کالا در اسکله‌های خود ندارند بسیار مناسب می‌باشند یک فله‌بر راحت‌گذر به ظرفیت dwt150000 برای حمل سالانه ۱۰۰۰ تن در جائیکه میزان تخلیه و بارگیری فقط ۲۰۰۰ تن در روز است مناسب نمی‌باشد. مقیاس صرفه‌جوئی این کشتی در صورتیکه ۲۵ روز برای بارگیری و ۲۵ روز برای تخلیه کالا بعد از دو روز سفر دریائی داشته باشد، کاملاً بی‌معنا و بدون توجیه اقتصادی به نظر می‌رسد، در این حالت کل جابجائی سالانه سنگ فسفات در دو سفر دریایی تکمیل شده است.
این یک مشکل رایج در بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای این نوع مواد خام فله‌ای می‌باشد و بنابراین از این جنبه اقتصاد سطح تولید کل روند توسعه تحت تأثیر بهره‌وری ضعیف بندر خواهد بود. به هر حال اندازه مطلوب، کشتی هزینه حمل و نقل را با توجه به میزان مطلوب حمل، نرخ کرایه کشتی‌های با اندازه‌های مختلف محدودیت‌های بندر و اسکله تراکم در بندر، نرخ‌های جابجائی کالا و ظرفیت ذخیره ترمینال به حداقل می‌رسد.
مسأله آشکار و بدیهی دیگر این است که تولید گسترده سنگ فسفات در حدی پیش از نیازهای داخلی ضرورتاً به معنای صادرات بیشتر سنگ فسفات نیست. در برخی کشورها مازاد تولید سنگ فسفات به شکل کودهای فسفاتی که یکی از فرآورده‌های سنگ فسفات می‌باشد، صادر می‌شود. مراکش برخی از تولید سنگ فسفات خود را به صورت اسید فسفریک صادر می‌کند. همانطور که قبلاً اشاره کردیم ساخت کارخانه‌های صنعتی فرآورده‌ای در کشورهانی که صادر کننده مواد خام می‌باشند می‌تواند نیاز به حمل برخی از مواد خاص را کاهش دهد اما نهایتاً تقاضای حمل فقط شکل کشتی را به شکلی دیگر تغییر می‌دهد. به همین دلیل است که امروزه می‌بینیم پیش از صد نوع کشتی مختلف خاص وجود دارد. کاهش فزاینده تقاضا برای فله‌برهای سنگ فسفات با بازار جدیدی برای فله‌برهای پرهزینه اسید فسفریک یا حتی اسید سولفوریک جبران می‌شود.همانطور که قبلاً اشاره کردیم کشورهای صادر کننده نفت (OPEC) پس از ایجاد پالایشگاه نفت و پروژه‌های کارخانه پتروشیمی تصمیم به تبدیل بخشی از صادرات مواد خام خود بصورت فرآورده‌های شیمیایی گرفتند.