وضعیت جغرافیایی و سابقه تاریخی خلیج فارس
دکتر همایون الهی
طبق شواهد، خلیج فارس زمانی تقریباً تمامی سطح جلگه بین‌النهرین جنوبی و مرکزی را تا حدود «حدثیه و هیت» در شمال بغداد و همینطور بخش اعظم جلگه‌های برازجان و بهبهان و خوزستان تا کوه‌های زاگرس را تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی دربر می‌گرفت. کوچک شدن خلیج فارس در اثر تحولات زمین شناسی و ریزش رسوبات رودخانه‌ای به آن بوده است.
محدوده جغرافیایی خلیج فارس
خلیج فارس از مصب اروندرود، که خود از پیوستن کارون و دجله و فرات به وجود آمده تا شبه جزیره مُسَندَم در عمان امتداد و از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط دارد. تنگه هرمز حد فاصل خلیج فارس تا دریای عمان می‌باشد ولی عموماً تنگه هرمز را بخشی از خلیج فارس می‌دانند. در خصوص اهمیت تنگه هرمز برای بقاء و دوام خلیج فارس همین قدر کافی است که اگر خلیج فارس توسط این راه آبی به آب‌های آزاد جهان ارتباط نمی‌یافت، به صورت مردابی کم‌عمق و شوره‌زاری خشک در می‌آمد. طبق محاسبات، خاک سواحل شمالی خلیج فارس (سواحل ایران و عراق) سالی ۵۶ متر در آب پیش می‌رود یعنی هر یکصد سال ۵۶۰۰ متر مربع از سطح خلیج فارس کاسته می‌شود. طول خلیج فارس از دهانه اروندرود تا ساحل عمان حدود ۸۰۰ کیلومتر می‌باشد. البته طول خلیج فارس در منابع مختلف بسیار متفاوت بیان گردیده، چنانکه برخی از کتب آن را ۸۰۵ کیلومتر و برخی دیگر ۱۰۰۰ کیلومتر و غیره ذکر کرده اند. همینطور طول خلیج از بندر خرمشهر تا تنگه هرمز ۱۲۹۰ کیلومتر و عرض خلیج فارس بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است. دایرةالمعارف کانادا می‌نویسد: در شمال غربی، عرض خلیج فارس در حدود ۱۲۵ میل و در نزدیک جنوب شرقی انتهای خلیج در حدود ۲۷۵ میل می‌باشد.
گستره آب‌های خلیج فارس ۲۳۲۸۵۰ کیلومتر مربع می‌باشد هر چند برخی منابع رقم ۲۲۶۰۰۰ کیلومتر مربع را بیان کرده‌اند. لغت نامه دهخدا نیز رقم ۲۵۱۲۲۶ کیلومتر مربع را قید نموده است.
ژرفای آب‌های خلیج فارس محدود است. عمق متوسط آن ۳۵ متر است که در تنگه هرمز به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد. هرچند در برخی نقاط عمق ۱۶۵ متر نیز به ثبت رسیده است. جالب توجه است که در دریای عمان عمق آب به سه هزار متر می‌رسد ولی در تنگه هرمز و سپس در داخل خلیج فارس از عمق آن به شدت کاسته می‌شود، چنانکه در اطراف خوزستان عمق دریا تا ۲۵ متر تنزل می‌کند و حتی تا ۸۰ کیلومتری (۵۰میلی) دهانه اروندرود عمق آب فقط ۳۶ متر است. با وجود این عمیق‌ترین بخش‌های خلیج فارس در سواحل ایران قرار دارد تا جایی که کشتی‌های با ظرفیت بیشتر از ۵۰۰۰ تن نمی‌توانند نزدیک‌تر از هشت کیلومتر به سواحل عربی بیایند، زیرا این سواحل بسیار کم‌عمق و صخره‌ای می‌باشد. به واسطه همین کمی عمق است که به اعتقاد زمین شناسان اگر عمق خلیج فارس فقط ۲۰ متر کاهش یابد، سطح آب‌های آن به نصف می رسد.
آب و هوای خلیج فارس
منطقه خلیج فارس از نواحی بد آب و هوا می‌باشد. میزان رطوبت نسبی در همه جای آن بسیار زیاد است، مثلاً در بوشهر 84درصد و در بحرین به ۸۰درصد می‌رسد و در مورد سایر نقاط نیز ارقام در همین حدود هستند. درجه حرارت هوا هر چند متغیر می‌باشد ولی در واقع هوای آن گرم است، به طوری که در فصل گرما تحمل درجه حرارت مشکل است. شدت گرما به حدی است که درجه حرارت آب خلیج فارس در ماه‌های تیر و مرداد تا ۳۶ درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. به همین علت به طور اصولی بیشتر از دو فصل در این مناطق قابل تشخیص نیست؛ یکی فصل زمستان که هوا نسبتاً خنک می‌باشد و این شامل ماه‌های آذر، دی و بهمن می‌گردد. خنک‌ترین ایام اواسط دی ماه است که درجه حرارت گاهی تا ۱۵ درجه کاهش می‌یابد. بقیه ایام سال را ماه‌های تابستان تشکیل می‌دهند که هوا گرم است. عمر فصول پائیز و بهار آنقدر کوتاه است که به آسانی میتوان از آن چشم پوشید.
بارندگی در سواحل خلیج فارس بسیار کم است. حجم باران در سواحل ایران بیشتر از سواحل جنوبی خلیج فارس است. متوسط ریزش باران در کویت سالیانه حدود ۲/12 سانتیمتر، در مسقط تا ۱۶سانتیمتر، بصره ۲۵سانتیمتر، بحرین به ۱۰ سانتیمتر، خرمشهر 3/21 سانتیمتر، جاسک 5/16سانتیمتر و در بوشهر تا ۴۴ سانتیمتر می‌رسد.
به طور کلی میتوان گفت که به علت کمی بارندگی، رودهایی که از سواحل عربی به خلیج فارس سرازیر می‌شوند منحصر به همان سیلاب‌های اتفاقی از صحاری عربستان است که در پی طوفان‌های محلی به وجود می‌آید.
طبق شواهد، خلیج فارس زمانی تقریباً تمامی سطح جلگه بین‌النهرین جنوبی و مرکزی را تا حدود «حدثیه و هیت» در شمال بغداد و همینطور بخش اعظم جلگه‌های برازجان و بهبهان و خوزستان تا کوه‌های زاگرس را تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی دربر می‌گرفت. کوچک شدن خلیج فارس در اثر تحولات زمین شناسی و ریزش رسوبات رودخانه‌ای به آن بوده است.
محدوده جغرافیایی خلیج فارس
خلیج فارس از مصب اروندرود، که خود از پیوستن کارون و دجله و فرات به وجود آمده تا شبه جزیره مُسَندَم در عمان امتداد و از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط دارد. تنگه هرمز حد فاصل خلیج فارس تا دریای عمان می‌باشد ولی عموماً تنگه هرمز را بخشی از خلیج فارس می‌دانند. در خصوص اهمیت تنگه هرمز برای بقاء و دوام خلیج فارس همین قدر کافی است که اگر خلیج فارس توسط این راه آبی به آب‌های آزاد جهان ارتباط نمی‌یافت، به صورت مردابی کم‌عمق و شوره‌زاری خشک در می‌آمد. طبق محاسبات، خاک سواحل شمالی خلیج فارس (سواحل ایران و عراق) سالی ۵۶ متر در آب پیش می‌رود یعنی هر یکصد سال ۵۶۰۰ متر مربع از سطح خلیج فارس کاسته می‌شود. طول خلیج فارس از دهانه اروندرود تا ساحل عمان حدود ۸۰۰ کیلومتر می‌باشد. البته طول خلیج فارس در منابع مختلف بسیار متفاوت بیان گردیده، چنانکه برخی از کتب آن را ۸۰۵ کیلومتر و برخی دیگر ۱۰۰۰ کیلومتر و غیره ذکر کرده اند. همینطور طول خلیج از بندر خرمشهر تا تنگه هرمز ۱۲۹۰ کیلومتر و عرض خلیج فارس بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است. دایرةالمعارف کانادا می‌نویسد: در شمال غربی، عرض خلیج فارس در حدود ۱۲۵ میل و در نزدیک جنوب شرقی انتهای خلیج در حدود ۲۷۵ میل می‌باشد.
گستره آب‌های خلیج فارس ۲۳۲۸۵۰ کیلومتر مربع می‌باشد هر چند برخی منابع رقم ۲۲۶۰۰۰ کیلومتر مربع را بیان کرده‌اند. لغت نامه دهخدا نیز رقم ۲۵۱۲۲۶ کیلومتر مربع را قید نموده است.
ژرفای آب‌های خلیج فارس محدود است. عمق متوسط آن ۳۵ متر است که در تنگه هرمز به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد. هرچند در برخی نقاط عمق ۱۶۵ متر نیز به ثبت رسیده است. جالب توجه است که در دریای عمان عمق آب به سه هزار متر می‌رسد ولی در تنگه هرمز و سپس در داخل خلیج فارس از عمق آن به شدت کاسته می‌شود، چنانکه در اطراف خوزستان عمق دریا تا ۲۵ متر تنزل می‌کند و حتی تا ۸۰ کیلومتری (۵۰میلی) دهانه اروندرود عمق آب فقط ۳۶ متر است. با وجود این عمیق‌ترین بخش‌های خلیج فارس در سواحل ایران قرار دارد تا جایی که کشتی‌های با ظرفیت بیشتر از ۵۰۰۰ تن نمی‌توانند نزدیک‌تر از هشت کیلومتر به سواحل عربی بیایند، زیرا این سواحل بسیار کم‌عمق و صخره‌ای می‌باشد. به واسطه همین کمی عمق است که به اعتقاد زمین شناسان اگر عمق خلیج فارس فقط ۲۰ متر کاهش یابد، سطح آب‌های آن به نصف می رسد.
آب و هوای خلیج فارس
منطقه خلیج فارس از نواحی بد آب و هوا می‌باشد. میزان رطوبت نسبی در همه جای آن بسیار زیاد است، مثلاً در بوشهر 84درصد و در بحرین به ۸۰درصد می‌رسد و در مورد سایر نقاط نیز ارقام در همین حدود هستند. درجه حرارت هوا هر چند متغیر می‌باشد ولی در واقع هوای آن گرم است، به طوری که در فصل گرما تحمل درجه حرارت مشکل است. شدت گرما به حدی است که درجه حرارت آب خلیج فارس در ماه‌های تیر و مرداد تا ۳۶ درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. به همین علت به طور اصولی بیشتر از دو فصل در این مناطق قابل تشخیص نیست؛ یکی فصل زمستان که هوا نسبتاً خنک می‌باشد و این شامل ماه‌های آذر، دی و بهمن می‌گردد. خنک‌ترین ایام اواسط دی ماه است که درجه حرارت گاهی تا ۱۵ درجه کاهش می‌یابد. بقیه ایام سال را ماه‌های تابستان تشکیل می‌دهند که هوا گرم است. عمر فصول پائیز و بهار آنقدر کوتاه است که به آسانی میتوان از آن چشم پوشید.
بارندگی در سواحل خلیج فارس بسیار کم است. حجم باران در سواحل ایران بیشتر از سواحل جنوبی خلیج فارس است. متوسط ریزش باران در کویت سالیانه حدود ۲/12 سانتیمتر، در مسقط تا ۱۶سانتیمتر، بصره ۲۵سانتیمتر، بحرین به ۱۰ سانتیمتر، خرمشهر 3/21 سانتیمتر، جاسک 5/16سانتیمتر و در بوشهر تا ۴۴ سانتیمتر می‌رسد.
به طور کلی میتوان گفت که به علت کمی بارندگی، رودهایی که از سواحل عربی به خلیج فارس سرازیر می‌شوند منحصر به همان سیلاب‌های اتفاقی از صحاری عربستان است که در پی طوفان‌های محلی به وجود می‌آید.