بررسی« اقتصادسرآمد» از پیامدهای جنگ اوکراین در دریای خزر
سرنوشت مبهم کریدور ایران و اوکراین
گروه ترانزیت - توحید ورستان - براساس واقعیت‌های نوظهور روابط بین‌الملل، به نظر می‌رسد که درک چگونگی تأثیر درگیری روسیه و اوکراین بر وضعیت مناطق مختلف اوراسیا مانند منطقه خزر که پس از فروپاشی اتحادجماهیر شوروی به یکی از مهمترین و پیچیده‌ترین مشکلات ژئوپلیتیکی روابط بین الملل تبدیل شده، از اهمیت ویژه برخوردار است. در گذشته و تا اواخر قره بیستم، روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی به همراه ایران عملاً منطقه خزر را کنترل می‌کردند. در نهایت با فروپاشی شوروی، کشورهای مستقل ساحلی خزر (آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان) موجب دگرگونی فضای ژئوپلیتیکی خزر شده است. در همان زمان، کشورهای حاشیه خزر با چندین مشکل حل نشده مواجه بودند که مهمترین آن مشکل وضعیت حقوقی بین المللی دریای خزر بود. علاوه بر این، طیف وسیعی از مشکلات ملی و منطقه‌ای با ماهیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، انسانی و زیست محیطی به وجود آمده است. اما، تولید هیدروکربن از دریای خزر که در نیمه اول دهه ۱۹۹۰ آغاز شد، علاقه ژئوپلیتیکی را در میان کشورهای مهم و برجسته‌ترین شرکت‌های معدنی غربی را برانگیخت. شرکت‌های آمریکایی با حمایت دستگاه‌های سیاسی آمریکا از اولین شرکت‌هایی بودند که به منطقه خزر آمدند. علاوه بر این، تمام نیروهای سیاسی پیشرو جهان مانند اتحادیه اروپا، چین، هند، ترکیه، کشورهای عربی به منطقه علاقه نشان دادند. این فرآیندها به طور قابل توجهی مواضع کشورهای ساحلی دریای خزر را در مورد مسائل کلیدی روابط منطقه‌ای دوقطبی کرده و به وضعیت ژئوپلیتیکی خزر ویژگی بسیار پیچیده‌ای بخشیده است.
تاثیر جنگ بر همکاری کریدور ایران و اوکراین
اوکراین تأثیر خاصی بر وضعیت ژئوپلیتیکی در منطقه خزر داشت. پس از تشدید روابط روسیه و اوکراین در ۲۰۱۳-۲۰۱۴، اتصالات حمل و نقل و تدارکات که بین اوکراین و شرکای تجاری آن در فضای پس از شوروی برقرار شده بود، مختل شد. اوکراین دیگر نمی‌توانست از زیرساخت‌های حمل و نقل روسیه برای تامین کالا به آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی استفاده کند و تجارت اوکراین و ایران نیز به طور قابل توجهی با مشکل مواجه شد. محاصره حمل و نقل اوکراین توسط مسکو، کیف را مجبور به یافتن مناطق تجاری جدید با شرکای خود کرد که نیاز به انتقال از طریق خاک روسیه را حذف می‌کرد. در آن زمان نمایندگان اوکراین امیدهای زیادی به ایران بسته بودند. پس از آن که ایران به همراه کشورهای غربی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را منعقد کرد، بخشی از تحریم‌های غرب در حمل و نقل، انرژی و کشاورزی حذف شد. با مشارکت شرکت‌های حمل و نقل اوکراینی و ایرانی، توسعه برخی از کریدورهای حمل و نقل بین المللی کلید خورد. برای مثال می‌توان به کریدور هند، ایران، آذربایجان، گرجستان، اوکراین و لهستان اشاره کرد. این پروژه رقیب مستقیم شمال-جنوب است که از روسیه می‌گذرد و حداکثر ۷۲ میلیون تن محموله را به اروپا تحویل می‌دهد. در همان زمان، طرف اوکراینی اقداماتی را برای عضویت در مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر نیز انجام داد که شامل توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین چین و کشورهای اتحادیه اروپا از طریق ترانزیت دریای خزر و همکاری کشورهایی مانند قزاقستان و آذربایجان با دور زدن خاک روسیه است. مقامات اوکراینی کار بر روی همکاری سه راه آهن آذربایجان، گرجستان و اوکراین را برای توسعه مسیر راه آهن از چین به اروپا از طریق دریای خزر و اوکراین آغاز کردند. در این راستا، شرکت راه آهن اوکراین Ukrzaliznytsia و LLC TIS-Container Terminal به شرکت کنندگان مسیر ترانس خزر پیوستند. کیف بارها میزبان جلسات هماهنگ کننده مانند انجمن بین المللی مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر (TMTM) شده که در حال کار بر روی توسعه این مسیر حمل و نقل هستند. آخرین دیدارها در کیف در ۴ تا ۵ اوت ۲۰۲۱ برگزار شد. طرف اوکراینی همچنین به همکاری با ترکمنستان که رهبری آن در سال‌های اخیر فعالانه روی توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی و حمل‌ونقل طراحی شده برای ارسال کالا به کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی و در درجه اول به افغانستان کار کرده است، امیدوار بود. در ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ ، این موضوع در یک کنفرانس ویدئویی بین نمایندگان وزارت دارایی و اقتصاد ترکمنستان و وزارت توسعه اقتصادی، تجارت و کشاورزی اوکراین مورد بحث قرار گرفت. با این حال، رویدادهای فوریه تا مارس ۲۰۲۲ تمام تلاش‌های کیف برای مشارکت در طرح حمل و نقل و مسیرهای لجستیکی دریای خزر در آینده قابل پیش بینی را لغو می‌کند.
روابط آینده روسیه با کشورهای
حاشیه خزر
موضوع مهم دیگر در زمینه تشدید درگیری روسیه و اوکراین، چشم انداز توسعه روابط بین روسیه و شرکای آن در منطقه خزر است. تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای که علیه روسیه اعمال می‌شود، روابط مسکو و تهران را در دریای خزر تعمیق خواهد کرد. البته در حوادث اوکراین به گفته مقامات، ایران طرفدار پایان جنگ است. پس از سفر سیدابراهیم رئیسی ،رئیس جمهور ایران، به مسکو، انتظار می‌رود که روسیه و ایران به زودی مبادلات تجاری خود را افزایش دهند. این فرصت به همسایگان دریای خزر اجازه می‌دهد تا از قبل افزایش قابل توجه تجارت دوجانبه که تاکنون به میزان نسبتاً ناچیز ۳ تا ۴ میلیارد دلار در سال بود و با پتانسیل دو کشور مطابقت ندارد، همکاری در دریای خزر را افزایش دهند. در مورد همسایگان نزدیک روسیه در منطقه مانند آذربایجان و قزاقستان، باید انتظار همکاری بیشتر را داشت. به رسمیت شناختن استقلال جمهوری‌های خلق دونتسک و لوهانسک توسط مسکو مانعی برای امضای اعلامیه همکاری‌های دوجانبه روسیه توسط رئیس جمهوری آذربایجان نشد. بر اساس این سند، طرفین توافق کردند که همکاری در زمینه‌های تجاری، اقتصادی، فرهنگی و بشردوستانه و مسائل امنیتی را به میزان قابل توجهی افزایش دهند. اگرچه قزاقستان در مناقشه روسیه و اوکراین موضعی بی‌طرف اتخاذ کرده است، اما مقامات این کشور با اقدامات خود به صراحت اعلام می‌کنند که از تعمیق بیشتر همکاری با مسکو در دریای خزر خودداری نخواهند کرد. اولویت در واقعیت‌های کنونی احتمالاً توسعه مشترک ذخایر دو کشور در کف دریای خزر و همکاری در فرآوری منابع نفت و گاز خزر خواهد بود.
سه پیامد جنگ اوکراین در دریای خزر
بنابراین می‌توان اینگونه برداشت کرد که اولاً، درگیری مسلحانه در اوکراین تلاش‌های کیف برای دستیابی به جایگاهی در دریای خزر به عنوان شریک تجاری کشورهای منطقه را خنثی می‌کند. دوم، رویدادهای اوکراین احتمالاً به تعمیق قابل توجه همکاری روسیه و ایران، هم در منطقه خزر و هم در سایر زمینه‌ها کمک می‌کند. سوم، شرکای سنتی روسیه در منطقه - قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان - می‌توانند از توجه بیشتر شرکت‌های بزرگ تحریم‌شده روسیه بهره ببرند که علاقه‌مند به جایگزینی درآمدهای از دست رفته از طریق راه‌اندازی پروژه‌های بزرگ اقتصادی جدید با کشورهای حاشیه خزر هستند. بنابراین روسیه چشم انداز مساعدی را برای حفظ و تقویت مواضع ژئوپلیتیک خود در منطقه خزر خواهد داشت.
تاثیر جنگ بر همکاری کریدور ایران و اوکراین
اوکراین تأثیر خاصی بر وضعیت ژئوپلیتیکی در منطقه خزر داشت. پس از تشدید روابط روسیه و اوکراین در ۲۰۱۳-۲۰۱۴، اتصالات حمل و نقل و تدارکات که بین اوکراین و شرکای تجاری آن در فضای پس از شوروی برقرار شده بود، مختل شد. اوکراین دیگر نمی‌توانست از زیرساخت‌های حمل و نقل روسیه برای تامین کالا به آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی استفاده کند و تجارت اوکراین و ایران نیز به طور قابل توجهی با مشکل مواجه شد. محاصره حمل و نقل اوکراین توسط مسکو، کیف را مجبور به یافتن مناطق تجاری جدید با شرکای خود کرد که نیاز به انتقال از طریق خاک روسیه را حذف می‌کرد. در آن زمان نمایندگان اوکراین امیدهای زیادی به ایران بسته بودند. پس از آن که ایران به همراه کشورهای غربی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را منعقد کرد، بخشی از تحریم‌های غرب در حمل و نقل، انرژی و کشاورزی حذف شد. با مشارکت شرکت‌های حمل و نقل اوکراینی و ایرانی، توسعه برخی از کریدورهای حمل و نقل بین المللی کلید خورد. برای مثال می‌توان به کریدور هند، ایران، آذربایجان، گرجستان، اوکراین و لهستان اشاره کرد. این پروژه رقیب مستقیم شمال-جنوب است که از روسیه می‌گذرد و حداکثر ۷۲ میلیون تن محموله را به اروپا تحویل می‌دهد. در همان زمان، طرف اوکراینی اقداماتی را برای عضویت در مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر نیز انجام داد که شامل توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین چین و کشورهای اتحادیه اروپا از طریق ترانزیت دریای خزر و همکاری کشورهایی مانند قزاقستان و آذربایجان با دور زدن خاک روسیه است. مقامات اوکراینی کار بر روی همکاری سه راه آهن آذربایجان، گرجستان و اوکراین را برای توسعه مسیر راه آهن از چین به اروپا از طریق دریای خزر و اوکراین آغاز کردند. در این راستا، شرکت راه آهن اوکراین Ukrzaliznytsia و LLC TIS-Container Terminal به شرکت کنندگان مسیر ترانس خزر پیوستند. کیف بارها میزبان جلسات هماهنگ کننده مانند انجمن بین المللی مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر (TMTM) شده که در حال کار بر روی توسعه این مسیر حمل و نقل هستند. آخرین دیدارها در کیف در ۴ تا ۵ اوت ۲۰۲۱ برگزار شد. طرف اوکراینی همچنین به همکاری با ترکمنستان که رهبری آن در سال‌های اخیر فعالانه روی توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی و حمل‌ونقل طراحی شده برای ارسال کالا به کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی و در درجه اول به افغانستان کار کرده است، امیدوار بود. در ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ ، این موضوع در یک کنفرانس ویدئویی بین نمایندگان وزارت دارایی و اقتصاد ترکمنستان و وزارت توسعه اقتصادی، تجارت و کشاورزی اوکراین مورد بحث قرار گرفت. با این حال، رویدادهای فوریه تا مارس ۲۰۲۲ تمام تلاش‌های کیف برای مشارکت در طرح حمل و نقل و مسیرهای لجستیکی دریای خزر در آینده قابل پیش بینی را لغو می‌کند.
روابط آینده روسیه با کشورهای
حاشیه خزر
موضوع مهم دیگر در زمینه تشدید درگیری روسیه و اوکراین، چشم انداز توسعه روابط بین روسیه و شرکای آن در منطقه خزر است. تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای که علیه روسیه اعمال می‌شود، روابط مسکو و تهران را در دریای خزر تعمیق خواهد کرد. البته در حوادث اوکراین به گفته مقامات، ایران طرفدار پایان جنگ است. پس از سفر سیدابراهیم رئیسی ،رئیس جمهور ایران، به مسکو، انتظار می‌رود که روسیه و ایران به زودی مبادلات تجاری خود را افزایش دهند. این فرصت به همسایگان دریای خزر اجازه می‌دهد تا از قبل افزایش قابل توجه تجارت دوجانبه که تاکنون به میزان نسبتاً ناچیز ۳ تا ۴ میلیارد دلار در سال بود و با پتانسیل دو کشور مطابقت ندارد، همکاری در دریای خزر را افزایش دهند. در مورد همسایگان نزدیک روسیه در منطقه مانند آذربایجان و قزاقستان، باید انتظار همکاری بیشتر را داشت. به رسمیت شناختن استقلال جمهوری‌های خلق دونتسک و لوهانسک توسط مسکو مانعی برای امضای اعلامیه همکاری‌های دوجانبه روسیه توسط رئیس جمهوری آذربایجان نشد. بر اساس این سند، طرفین توافق کردند که همکاری در زمینه‌های تجاری، اقتصادی، فرهنگی و بشردوستانه و مسائل امنیتی را به میزان قابل توجهی افزایش دهند. اگرچه قزاقستان در مناقشه روسیه و اوکراین موضعی بی‌طرف اتخاذ کرده است، اما مقامات این کشور با اقدامات خود به صراحت اعلام می‌کنند که از تعمیق بیشتر همکاری با مسکو در دریای خزر خودداری نخواهند کرد. اولویت در واقعیت‌های کنونی احتمالاً توسعه مشترک ذخایر دو کشور در کف دریای خزر و همکاری در فرآوری منابع نفت و گاز خزر خواهد بود.
سه پیامد جنگ اوکراین در دریای خزر
بنابراین می‌توان اینگونه برداشت کرد که اولاً، درگیری مسلحانه در اوکراین تلاش‌های کیف برای دستیابی به جایگاهی در دریای خزر به عنوان شریک تجاری کشورهای منطقه را خنثی می‌کند. دوم، رویدادهای اوکراین احتمالاً به تعمیق قابل توجه همکاری روسیه و ایران، هم در منطقه خزر و هم در سایر زمینه‌ها کمک می‌کند. سوم، شرکای سنتی روسیه در منطقه - قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان - می‌توانند از توجه بیشتر شرکت‌های بزرگ تحریم‌شده روسیه بهره ببرند که علاقه‌مند به جایگزینی درآمدهای از دست رفته از طریق راه‌اندازی پروژه‌های بزرگ اقتصادی جدید با کشورهای حاشیه خزر هستند. بنابراین روسیه چشم انداز مساعدی را برای حفظ و تقویت مواضع ژئوپلیتیک خود در منطقه خزر خواهد داشت.