مرور«روزنامه دریایی سرآمد» بر صنعت پتروشیمی ایران؛
دیروز، امروز و فردای صنعت پتروشیمی
گروه نفت و انرژی - محمد رحیمی - نفت و گاز مهم ترین بخش صنعت پتروشیمی را تشکیل می دهد و این صنعت در ایران که دومین کشور تولید کننده گاز و چهارمین کشور در زمینه تولید نفت خام در جهان است، فرصت رشد و توسعه کم نظیری را دارد. تنوع خوراک، دسترسی به آب های آزاد و نیروی انسانی متخصص از مزایای این صنعت در ایران محسوب می شود. صنعت پتروشیمی ـ طلایه دار ایجاد ارزش افزوده در منابع نفت و گازـ از صنایع مادر و اشتغال‌زا است که مقام اول صادرات غیرنفتی در جهت شکوفایی اقتصادی کشور، توسعه پایدار، بومی کردن فناوری، توسعه صنایع پایین دستی (تکمیلی)، ایجاد اشتغال و ... نقشی اساسی برعهده دارد. به همین اساس، صنعت پتروشیمی در ایران یکی از صنایع مهم و استراتژیک بوده که بخش عمده صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است. این صنعت با توجه به مزیت رقابتی می‌تواند وابستگی کشور به خام فروشی نفت را کاهش دهد.
دیروز صنعت پتروشیمی ایران
در ایران اولین بار در برنامه‌های عمرانی اول قبل از انقلاب در سال ۱۳۲۷، برای پتروشیمی اعتبار در نظر گرفته شد، ولی عملیاتی نشد. براساس برنامه دوم عمرانی پیش از انقلاب (سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱) شرکت کود شیمیایی شیراز ایجاد می‌شود. با راه اندازی مجتمع کود شیمیایی مرودشت شیراز در سال 1342، تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1343 و پس از آن احداث پتروشیمی آبادان به عنوان اولین تولیدکننده محصول پلیمری PVC در ایران و خاورمیانه، صنعت پتروشیمی در کشور شکل گرفت.
در همان مقطع زمانی مطالعه و ایده ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان و خارک شکل می‌گیرد که تمایل احداث آنها بیشتر با مشارکت شرکت‌های خارجی بوده است و تولد صنعت پتروشیمی در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1352 با احداث پتروشیمی های رازی، آبادان، پاسارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و بندر امام رقم می خورد.
در مجموع در سال ۱۳۵۷ حدود ۳ میلیون تن ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی کشور بود که از این مقدار، حدود ۱.۶ میلیون تن معادل ۵۰ درصد ظرفیت، فعال بوده و محصول تولید شده است و اکثر این محصولات به‌دلیل تنوع کم در داخل کشور مصرف می‌شدند. کود در پتروشیمی شیراز، پی‌وی‌سی در پتروشیمی آبادان، اوره و آمونیاک در پتروشیمی رازی، متانول در پتروشیمی خارک و دی‌اکتیل‌فتالات (DOP) در پتروشیمی فارابی، دوده صنعتی در شرکت کربن‌ایران و کلر در شرکت شیمیایی پازارگاد برای پتروشیمی آبادان تولید می‌شده است.
البته ایده و طراحی پتروشیمی بندر امام در زمان پیش از انقلاب بر اساس مشارکتی که قرار بود بین ایران و ژاپن باشد، شکل می‌گیرد که با پیروزی انقلاب اسلامی و سپس جنگ ایران و عراق مصادف و سبب می‌شود ژاپنی‌ها مشارکت‌نامه را ترک کنند، بنابراین پتروشیمی بندر امام که پس از انقلاب و بر پایه توانمندی‌های داخلی و بدون مشارکت خارجی احداث شد، تنوع بسیار خوبی در محصولات پتروشیمی ایجاد کرد، زیرا نخستین مجتمع بزرگ پتروشیمی ایران بود که از واحد تفکیک خوراک گرفته تا واحد الفین، واحدهای متعدد پلیمری، سرویس‌های جانبی و واحد آروماتیک را در بر می‌گرفت. پس از بندر امام، پتروشیمی‌های تبریز و شازند هم در حال شکل‌گیری بودند. پتروشیمی شازند نیز در شرایط جنگ تحمیلی طراحی شد و این مجتمع مانند یک پارک شیمیایی با تنوع محصول و ارزش‌افزوده بالا احداث شد.
طی پنج دهه فعالیت این صنعت در کشور، تعداد کمی از واحدهای آن در سال های پیش از جنگ تحمیلی و بخش غالب آن پس از پایان جنگ و طی برنامه های توسعه 5 ساله احداث شده اند. در برنامه اول توسعه (1374-1368) تکمیل برخی طرح های نیمه تمام مانند پتروشیمی اراک و بازسازی مجتمع های آسیب دیده از جنگ انجام شد. در طی برنامه دوم توسعه یعنی سال های 1374 تا 1379 پتروشیمی های ارومیه، پلی نار، تبریز و خراسان احداث و راه اندازی شد. در برنامه سوم توسعه کشور، پتروشیمی های امیرکبیر، شیمی بافت، فجر، قائده بصیر، بیستون، بوعلی، فن آوران، تندگویان و خوزستان در سال های 1379 تا 1384 تأسیس گردید. همچنین، پتروشیمی های مارون، نویدزرشیمی، مبین، پارس، زاگرس، رجال، آریاساسول، جم نوری، کرماشا، فرساشیمی، کارون، لاله، مروارید، مهر، پردیس و غدیر طی برنامه چهارم توسعه ( 1390-1384) راه اندازی گردید. طی برنامه پنجم توسعه کشور در سال های 1390 تا 1396 احداث پتروشیمی های اروند، پلیمر کرمانشاه، فرسا شیمی، لرستان، تخت جمشید، اهتمام جم و شهید رسولی ممکن گردید. و در زمان برنامه ششم توسعه از سال 1396 تا کنون، احداث و راه اندازی پتروشیمی های کاویان، مهاباد، انتخاب، کردستان، مرجان، دماوند، کاوه، بوشهر، بیدبلند، کیمیای پارس، میاندوآب، لردگان، هگمتانه و کنگان اجرا شد. رشد ظرفیت صنعت پتروشیمی براساس برنامه های توسعه صنعت پتروشیمی طی برنامه سوم توسعه کشور به میزان 29 درصد، برنامه چهارم توسعه کشور 183 درصد، برنامه پنجم توسعه کشور 22 درصد و طی برنامه ششم توسعه کشور به مقدار 47 درصد بوده است. بنابراین، عمده توسعه صنعت پتروشیمی در بین سال‌های 84 تا 89 انجام شده است.
امروز صنعت پتروشیمی ایران
وضعیت صنایع پتروشیمی در ایران به طور کلی متاثر از عوامل مختلفی از جمله تحریم‌ها، نوسانات قیمت نفت و تغییرات سیاسی و اقتصادی است. با این حال، صنایع پتروشیمی در ایران همچنان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی در جهان محسوب می‌شود.
روند رشد و توسعه این صنعت طی سال های اخیر، به دلیل بروز مسائلی چون تحریم ها و به تبع آن چالش های تأمین تکنولوژی و منابع مالی، به کندی در حال انجام می باشد. با توجه به سیاست‌های دولت مبنی برعدم خام فروشی، به تازگی شاهدیم که سرمایه‌گذاری در این صنعت افزایش یافته است؛ البته این افزایش به میزانی نیست که بتواند نیازهای کشور را جوابگو باشد و همچنان سرمایه‌گذاری و ایجاد زیرساخت‌ها در این حوزه را جزء اولویت‌های سرمایه‌گذاری در کشور قلمداد کرده است.
در حال حاضر، ایران بالغ بر 100 مجتمع پتروشیمی را دارا می‌باشد (با احتساب واحدهای تولیدی که مجوز فعالیت و پهره‌برداری خود را از وزارت صمت دریافت کرده‌اند) و 4 درصد ظرفیت تولید محصولات پایه جهان را دارا است. در سال 1401 محصول نهایی پتروشیمی در کشور 39.7 میلیون تن معادل 26.8 میلیارد دلار بوده است. این صنعت نقش مهمی در ارزآوری کشور داشته است.
در صنعت پتروشیمی کشور تا پایان سال ۱۴۰۰ با ۶۹ مجتمع فعال ۶۵.۳ میلیون تن محصول تولید شد که ۳۵.۷ میلیون تن محصول نهایی به ارزش فروش ۲۳ میلیارد دلار بود؛ ۱۵ میلیارد دلار آن صادراتی بود و ۸ میلیارد دلار در بازار داخلی به فروش رسید. این محصولات در گروه‌های مختلف مواد شیمیایی و پایه، مواد پلیمری، مواد آروماتیک و کود اوره تولید شده‌اند.
دیروز صنعت پتروشیمی ایران
در ایران اولین بار در برنامه‌های عمرانی اول قبل از انقلاب در سال ۱۳۲۷، برای پتروشیمی اعتبار در نظر گرفته شد، ولی عملیاتی نشد. براساس برنامه دوم عمرانی پیش از انقلاب (سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱) شرکت کود شیمیایی شیراز ایجاد می‌شود. با راه اندازی مجتمع کود شیمیایی مرودشت شیراز در سال 1342، تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1343 و پس از آن احداث پتروشیمی آبادان به عنوان اولین تولیدکننده محصول پلیمری PVC در ایران و خاورمیانه، صنعت پتروشیمی در کشور شکل گرفت.
در همان مقطع زمانی مطالعه و ایده ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان و خارک شکل می‌گیرد که تمایل احداث آنها بیشتر با مشارکت شرکت‌های خارجی بوده است و تولد صنعت پتروشیمی در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1352 با احداث پتروشیمی های رازی، آبادان، پاسارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و بندر امام رقم می خورد.
در مجموع در سال ۱۳۵۷ حدود ۳ میلیون تن ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی کشور بود که از این مقدار، حدود ۱.۶ میلیون تن معادل ۵۰ درصد ظرفیت، فعال بوده و محصول تولید شده است و اکثر این محصولات به‌دلیل تنوع کم در داخل کشور مصرف می‌شدند. کود در پتروشیمی شیراز، پی‌وی‌سی در پتروشیمی آبادان، اوره و آمونیاک در پتروشیمی رازی، متانول در پتروشیمی خارک و دی‌اکتیل‌فتالات (DOP) در پتروشیمی فارابی، دوده صنعتی در شرکت کربن‌ایران و کلر در شرکت شیمیایی پازارگاد برای پتروشیمی آبادان تولید می‌شده است.
البته ایده و طراحی پتروشیمی بندر امام در زمان پیش از انقلاب بر اساس مشارکتی که قرار بود بین ایران و ژاپن باشد، شکل می‌گیرد که با پیروزی انقلاب اسلامی و سپس جنگ ایران و عراق مصادف و سبب می‌شود ژاپنی‌ها مشارکت‌نامه را ترک کنند، بنابراین پتروشیمی بندر امام که پس از انقلاب و بر پایه توانمندی‌های داخلی و بدون مشارکت خارجی احداث شد، تنوع بسیار خوبی در محصولات پتروشیمی ایجاد کرد، زیرا نخستین مجتمع بزرگ پتروشیمی ایران بود که از واحد تفکیک خوراک گرفته تا واحد الفین، واحدهای متعدد پلیمری، سرویس‌های جانبی و واحد آروماتیک را در بر می‌گرفت. پس از بندر امام، پتروشیمی‌های تبریز و شازند هم در حال شکل‌گیری بودند. پتروشیمی شازند نیز در شرایط جنگ تحمیلی طراحی شد و این مجتمع مانند یک پارک شیمیایی با تنوع محصول و ارزش‌افزوده بالا احداث شد.
طی پنج دهه فعالیت این صنعت در کشور، تعداد کمی از واحدهای آن در سال های پیش از جنگ تحمیلی و بخش غالب آن پس از پایان جنگ و طی برنامه های توسعه 5 ساله احداث شده اند. در برنامه اول توسعه (1374-1368) تکمیل برخی طرح های نیمه تمام مانند پتروشیمی اراک و بازسازی مجتمع های آسیب دیده از جنگ انجام شد. در طی برنامه دوم توسعه یعنی سال های 1374 تا 1379 پتروشیمی های ارومیه، پلی نار، تبریز و خراسان احداث و راه اندازی شد. در برنامه سوم توسعه کشور، پتروشیمی های امیرکبیر، شیمی بافت، فجر، قائده بصیر، بیستون، بوعلی، فن آوران، تندگویان و خوزستان در سال های 1379 تا 1384 تأسیس گردید. همچنین، پتروشیمی های مارون، نویدزرشیمی، مبین، پارس، زاگرس، رجال، آریاساسول، جم نوری، کرماشا، فرساشیمی، کارون، لاله، مروارید، مهر، پردیس و غدیر طی برنامه چهارم توسعه ( 1390-1384) راه اندازی گردید. طی برنامه پنجم توسعه کشور در سال های 1390 تا 1396 احداث پتروشیمی های اروند، پلیمر کرمانشاه، فرسا شیمی، لرستان، تخت جمشید، اهتمام جم و شهید رسولی ممکن گردید. و در زمان برنامه ششم توسعه از سال 1396 تا کنون، احداث و راه اندازی پتروشیمی های کاویان، مهاباد، انتخاب، کردستان، مرجان، دماوند، کاوه، بوشهر، بیدبلند، کیمیای پارس، میاندوآب، لردگان، هگمتانه و کنگان اجرا شد. رشد ظرفیت صنعت پتروشیمی براساس برنامه های توسعه صنعت پتروشیمی طی برنامه سوم توسعه کشور به میزان 29 درصد، برنامه چهارم توسعه کشور 183 درصد، برنامه پنجم توسعه کشور 22 درصد و طی برنامه ششم توسعه کشور به مقدار 47 درصد بوده است. بنابراین، عمده توسعه صنعت پتروشیمی در بین سال‌های 84 تا 89 انجام شده است.
امروز صنعت پتروشیمی ایران
وضعیت صنایع پتروشیمی در ایران به طور کلی متاثر از عوامل مختلفی از جمله تحریم‌ها، نوسانات قیمت نفت و تغییرات سیاسی و اقتصادی است. با این حال، صنایع پتروشیمی در ایران همچنان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی در جهان محسوب می‌شود.
روند رشد و توسعه این صنعت طی سال های اخیر، به دلیل بروز مسائلی چون تحریم ها و به تبع آن چالش های تأمین تکنولوژی و منابع مالی، به کندی در حال انجام می باشد. با توجه به سیاست‌های دولت مبنی برعدم خام فروشی، به تازگی شاهدیم که سرمایه‌گذاری در این صنعت افزایش یافته است؛ البته این افزایش به میزانی نیست که بتواند نیازهای کشور را جوابگو باشد و همچنان سرمایه‌گذاری و ایجاد زیرساخت‌ها در این حوزه را جزء اولویت‌های سرمایه‌گذاری در کشور قلمداد کرده است.
در حال حاضر، ایران بالغ بر 100 مجتمع پتروشیمی را دارا می‌باشد (با احتساب واحدهای تولیدی که مجوز فعالیت و پهره‌برداری خود را از وزارت صمت دریافت کرده‌اند) و 4 درصد ظرفیت تولید محصولات پایه جهان را دارا است. در سال 1401 محصول نهایی پتروشیمی در کشور 39.7 میلیون تن معادل 26.8 میلیارد دلار بوده است. این صنعت نقش مهمی در ارزآوری کشور داشته است.
در صنعت پتروشیمی کشور تا پایان سال ۱۴۰۰ با ۶۹ مجتمع فعال ۶۵.۳ میلیون تن محصول تولید شد که ۳۵.۷ میلیون تن محصول نهایی به ارزش فروش ۲۳ میلیارد دلار بود؛ ۱۵ میلیارد دلار آن صادراتی بود و ۸ میلیارد دلار در بازار داخلی به فروش رسید. این محصولات در گروه‌های مختلف مواد شیمیایی و پایه، مواد پلیمری، مواد آروماتیک و کود اوره تولید شده‌اند.