مرور«روزنامه دریایی سرآمد» بر صنعت پتروشیمی ایران؛
دیروز، امروز و فردای صنعت پتروشیمی
گروه نفت و انرژی - محمد رحیمی - نفت و گاز مهم ترین بخش صنعت پتروشیمی را تشکیل می دهد و این صنعت در ایران که دومین کشور تولید کننده گاز و چهارمین کشور در زمینه تولید نفت خام در جهان است، فرصت رشد و توسعه کم نظیری را دارد. تنوع خوراک، دسترسی به آب های آزاد و نیروی انسانی متخصص از مزایای این صنعت در ایران محسوب می شود. صنعت پتروشیمی ـ طلایه دار ایجاد ارزش افزوده در منابع نفت و گازـ از صنایع مادر و اشتغال‌زا است که مقام اول صادرات غیرنفتی در جهت شکوفایی اقتصادی کشور، توسعه پایدار، بومی کردن فناوری، توسعه صنایع پایین دستی (تکمیلی)، ایجاد اشتغال و ... نقشی اساسی برعهده دارد. به همین اساس، صنعت پتروشیمی در ایران یکی از صنایع مهم و استراتژیک بوده که بخش عمده صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است. این صنعت با توجه به مزیت رقابتی می‌تواند وابستگی کشور به خام فروشی نفت را کاهش دهد.
دیروز صنعت پتروشیمی ایران
در ایران اولین بار در برنامه‌های عمرانی اول قبل از انقلاب در سال ۱۳۲۷، برای پتروشیمی اعتبار در نظر گرفته شد، ولی عملیاتی نشد. براساس برنامه دوم عمرانی پیش از انقلاب (سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱) شرکت کود شیمیایی شیراز ایجاد می‌شود. با راه اندازی مجتمع کود شیمیایی مرودشت شیراز در سال 1342، تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1343 و پس از آن احداث پتروشیمی آبادان به عنوان اولین تولیدکننده محصول پلیمری PVC در ایران و خاورمیانه، صنعت پتروشیمی در کشور شکل گرفت.
در همان مقطع زمانی مطالعه و ایده ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان و خارک شکل می‌گیرد که تمایل احداث آنها بیشتر با مشارکت شرکت‌های خارجی بوده است و تولد صنعت پتروشیمی در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1352 با احداث پتروشیمی های رازی، آبادان، پاسارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و بندر امام رقم می خورد.
28 شرکت پتروشیمی در بورس اوراق بهادار ایران عرضه شده‌اند و بیش از 13 درصد ارزش بازار بورس کشور را دارد. شرکت‌های پتروشیمی عرضه شده در بورس حدود 73 درصد فروش نهایی شرکت‌های پتروشیمی کشور را تشکیل داده‌اند که نشان می‌دهد پتروشیمی‌های بزرگی در بازار بورس عرضه شده‌اند. اوره و متانول بیشترین تولیدات پتروشیمی‌های بورسی کشور است.
ایران در حوزه نیروی انسانی صنعت پتروشیمی در سال‌های پس از انقلاب رشد شاخصی داشته است، به صورتی که در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها نیروهای متخصص حتی در حوزه هایی که ایران در آن حضور ندارد، پرورش یافتند و براین اساس نیروی متخصص حوزه پتروشیمی صادر شده است. همچنین، با توجه به شرایط تحریمی و در دسترس نبودن برخی فناوری های فرآیندهای صنعت پتروشیمی، داخلی سازی و کسب فناوری های متعددی مانند کاتالیست در کشور انجام شده است و اکنون حتی ایران صادرکننده کاتالیست هم شده است.شرکت های مهندسی ایرانی دانش با فرآیندهای پیچیده پتروشیمی را کسب کرده و می‌توانند مهندسی تفصیلی، طراحی و مهندسی پایه انجام دهند و به سمت اجرا حرکت کنند. همچنین در بخش ساخت تجهیزات و ماشین‌آلات، شرکت‌های سازنده ایرانی در زنجیره تأمین، از ساخت کمپرسورهای پیچیده تا قطعات و سازه‌های فلزی که مهندسی پیچیده‌ای ندارند، توانمند شده‌اند. هم‌اکنون بیش از ۷۵ درصد ساخت تجهیزات صنعت پتروشیمی در کشور انجام می‌شود.
فردای صنعت پتروشیمی ایران؟
احداث و راه اندازی 69 طرح پتروشیمی طی برنامه هفتم توسعه کشور و 37 طرح پتروشیمی در برنامه هشتم توسعه کشور در دستور کار قرار دارد. ایران که دارنده حدود 9.3 درصد ذخایر اثبات شده نفت و 18.2 درصد ذخایر گاز جهان است، غنای کشور هم از نظر منابع نفتی و هم از نظر منابع گازی اجازه می دهد تا صنعت پتروشیمی این کشور بتواند به فراخور وضعیت بازار هم از خوراک نفت و هم از خوراک گاز استفاده کند. به همین دلیل، ایران یکی از جذاب ترین کشورهای خاورمیانه برای سرمایه گذاری در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی می باشد. همچنین، با توجه به وجود مشکل کمبود منابع گازی در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه و امن بودن ایران علیرغم جنگ و تنش های متعدد در منطقه بر جذابیت سرمایه گذاری این حوزه ها را در ایران افزایش داده است. اما به رغم تمامی این فرصت ها و جذابیت، آنچه کشور را از این فرصت محروم کرده است، برقرار بودن تحریم ها علیه صنعت نفت و گاز ایران است که چالش های تکنولوژی و تأمین منابع مالی را برای این صنعت ایجاد کرده است.
توسعه صنعت پتروشیمی براساس دو راهبرد منبع محور یا کشش بازار صورت می گیرد. کشورهای مختلف بر اساس موقعیت‌های متفاوتی که دارند، متفاوت رفتار می‌کنند؛ کشورهای صاحب منابع مانند ایران، منبع‌محور پیش رفته‌اند، اگرچه مطالعات بازار را هم به‌طور طبیعی انجام داده‌اند. مسیر توسعه بر اساس کشش بازار را کشورهایی در پیش می‌گیرند که فناوری خوب و بازار مصرف بزرگی دارند، یا تمایل دارند بازار مصرف دنیا را کسب کنند، بنابراین با مطالعه بازار مصرف، نوع محصول و راه‌های تأمین خوراک را انتخاب کرده و تولید آن را پیش می‌برند؛ مانند چین که بازار مصرف بزرگی دارد و راهبرد این کشور بر این اساس است که بتواند بازارهای بیشتری را در دنیا بگیرد.
در کشور ما هرچند به راهبرد بازار تا حدودی توجه شده است، اما وزن استراتژی منبع‌محور نسبت به راهبرد بازارمحور بیشتر بوده است. به‌طوری که در ۱۰ یا ۲۰ سال گذشته، واحدهای مگاتنی احداث شده و هنگامی که واحد مگاتنی احداث می‌شود، مفهوم آن این است که منابع زیادی موجود است و محصولات عمومی تولید می‌شود که بازار بزرگی دارند و نگرانی سرمایه‌گذار برای فروش کمتر است. اما برای تولید محصولات خاص صنعت، باید به برندینگ، بسته‌بندی، استانداردهای خاص، سلیقه مشتری و ... بیشتر توجه شود، در نتیجه کار سخت‌تر می‌شود. باید از قبل روی بازار کار شود تا بازار مورد نظر کسب شود.
بنابراین، در صورت لغو یا بی اثر شدن تحریم ها، ایران از شرایط منحصر به فردی برای توسعه صنعت پتروشیمی خود برخوردار است و فرصت هایی طلایی برای شرکت های بین المللی جهت همکاری با شرکای معتبر ایرانی وجود دارد. در این صورت، با فراهم شدن فرصت های تکنولوژیک و سرمایه گذاری بین المللی و در صورت توجه بیشتر به راهبرد بازارمحور و تأمین نیاز مشتریان در اقصی نقاط دنیا، با توجه به منابع نفتی و گازی در اختیار، آینده روشن تری برای صنعت پتروشیمی کشور رقم خواهد خورد.
* منابع محفوظ می‌باشد.
دیروز صنعت پتروشیمی ایران
در ایران اولین بار در برنامه‌های عمرانی اول قبل از انقلاب در سال ۱۳۲۷، برای پتروشیمی اعتبار در نظر گرفته شد، ولی عملیاتی نشد. براساس برنامه دوم عمرانی پیش از انقلاب (سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱) شرکت کود شیمیایی شیراز ایجاد می‌شود. با راه اندازی مجتمع کود شیمیایی مرودشت شیراز در سال 1342، تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1343 و پس از آن احداث پتروشیمی آبادان به عنوان اولین تولیدکننده محصول پلیمری PVC در ایران و خاورمیانه، صنعت پتروشیمی در کشور شکل گرفت.
در همان مقطع زمانی مطالعه و ایده ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان و خارک شکل می‌گیرد که تمایل احداث آنها بیشتر با مشارکت شرکت‌های خارجی بوده است و تولد صنعت پتروشیمی در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1352 با احداث پتروشیمی های رازی، آبادان، پاسارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و بندر امام رقم می خورد.
28 شرکت پتروشیمی در بورس اوراق بهادار ایران عرضه شده‌اند و بیش از 13 درصد ارزش بازار بورس کشور را دارد. شرکت‌های پتروشیمی عرضه شده در بورس حدود 73 درصد فروش نهایی شرکت‌های پتروشیمی کشور را تشکیل داده‌اند که نشان می‌دهد پتروشیمی‌های بزرگی در بازار بورس عرضه شده‌اند. اوره و متانول بیشترین تولیدات پتروشیمی‌های بورسی کشور است.
ایران در حوزه نیروی انسانی صنعت پتروشیمی در سال‌های پس از انقلاب رشد شاخصی داشته است، به صورتی که در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها نیروهای متخصص حتی در حوزه هایی که ایران در آن حضور ندارد، پرورش یافتند و براین اساس نیروی متخصص حوزه پتروشیمی صادر شده است. همچنین، با توجه به شرایط تحریمی و در دسترس نبودن برخی فناوری های فرآیندهای صنعت پتروشیمی، داخلی سازی و کسب فناوری های متعددی مانند کاتالیست در کشور انجام شده است و اکنون حتی ایران صادرکننده کاتالیست هم شده است.شرکت های مهندسی ایرانی دانش با فرآیندهای پیچیده پتروشیمی را کسب کرده و می‌توانند مهندسی تفصیلی، طراحی و مهندسی پایه انجام دهند و به سمت اجرا حرکت کنند. همچنین در بخش ساخت تجهیزات و ماشین‌آلات، شرکت‌های سازنده ایرانی در زنجیره تأمین، از ساخت کمپرسورهای پیچیده تا قطعات و سازه‌های فلزی که مهندسی پیچیده‌ای ندارند، توانمند شده‌اند. هم‌اکنون بیش از ۷۵ درصد ساخت تجهیزات صنعت پتروشیمی در کشور انجام می‌شود.
فردای صنعت پتروشیمی ایران؟
احداث و راه اندازی 69 طرح پتروشیمی طی برنامه هفتم توسعه کشور و 37 طرح پتروشیمی در برنامه هشتم توسعه کشور در دستور کار قرار دارد. ایران که دارنده حدود 9.3 درصد ذخایر اثبات شده نفت و 18.2 درصد ذخایر گاز جهان است، غنای کشور هم از نظر منابع نفتی و هم از نظر منابع گازی اجازه می دهد تا صنعت پتروشیمی این کشور بتواند به فراخور وضعیت بازار هم از خوراک نفت و هم از خوراک گاز استفاده کند. به همین دلیل، ایران یکی از جذاب ترین کشورهای خاورمیانه برای سرمایه گذاری در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی می باشد. همچنین، با توجه به وجود مشکل کمبود منابع گازی در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه و امن بودن ایران علیرغم جنگ و تنش های متعدد در منطقه بر جذابیت سرمایه گذاری این حوزه ها را در ایران افزایش داده است. اما به رغم تمامی این فرصت ها و جذابیت، آنچه کشور را از این فرصت محروم کرده است، برقرار بودن تحریم ها علیه صنعت نفت و گاز ایران است که چالش های تکنولوژی و تأمین منابع مالی را برای این صنعت ایجاد کرده است.
توسعه صنعت پتروشیمی براساس دو راهبرد منبع محور یا کشش بازار صورت می گیرد. کشورهای مختلف بر اساس موقعیت‌های متفاوتی که دارند، متفاوت رفتار می‌کنند؛ کشورهای صاحب منابع مانند ایران، منبع‌محور پیش رفته‌اند، اگرچه مطالعات بازار را هم به‌طور طبیعی انجام داده‌اند. مسیر توسعه بر اساس کشش بازار را کشورهایی در پیش می‌گیرند که فناوری خوب و بازار مصرف بزرگی دارند، یا تمایل دارند بازار مصرف دنیا را کسب کنند، بنابراین با مطالعه بازار مصرف، نوع محصول و راه‌های تأمین خوراک را انتخاب کرده و تولید آن را پیش می‌برند؛ مانند چین که بازار مصرف بزرگی دارد و راهبرد این کشور بر این اساس است که بتواند بازارهای بیشتری را در دنیا بگیرد.
در کشور ما هرچند به راهبرد بازار تا حدودی توجه شده است، اما وزن استراتژی منبع‌محور نسبت به راهبرد بازارمحور بیشتر بوده است. به‌طوری که در ۱۰ یا ۲۰ سال گذشته، واحدهای مگاتنی احداث شده و هنگامی که واحد مگاتنی احداث می‌شود، مفهوم آن این است که منابع زیادی موجود است و محصولات عمومی تولید می‌شود که بازار بزرگی دارند و نگرانی سرمایه‌گذار برای فروش کمتر است. اما برای تولید محصولات خاص صنعت، باید به برندینگ، بسته‌بندی، استانداردهای خاص، سلیقه مشتری و ... بیشتر توجه شود، در نتیجه کار سخت‌تر می‌شود. باید از قبل روی بازار کار شود تا بازار مورد نظر کسب شود.
بنابراین، در صورت لغو یا بی اثر شدن تحریم ها، ایران از شرایط منحصر به فردی برای توسعه صنعت پتروشیمی خود برخوردار است و فرصت هایی طلایی برای شرکت های بین المللی جهت همکاری با شرکای معتبر ایرانی وجود دارد. در این صورت، با فراهم شدن فرصت های تکنولوژیک و سرمایه گذاری بین المللی و در صورت توجه بیشتر به راهبرد بازارمحور و تأمین نیاز مشتریان در اقصی نقاط دنیا، با توجه به منابع نفتی و گازی در اختیار، آینده روشن تری برای صنعت پتروشیمی کشور رقم خواهد خورد.
* منابع محفوظ می‌باشد.