بررسی «روزنامه دریایی سرآمد» از افزایش اهمیت راهبردی قطب شمال؛
رقابت انرژی آمریکا و روسیه در قطب شمال
یکی از ستون‌های سوق امریکا به دریاها، ژئوپلیتیک قطب شمال است
گروه راهبری - توحید ورستان - با افزایش خطرات ژئوپلیتیکی، بسیاری از کشورها به ویژه اروپایی، شروع به تدوین نقشه راه با محوریت امنیت در سیاست‌های انرژی خود کرده‌اند. با ظهور انقلاب گاز طبیعی مایع (LNG) روش‌های مختلف حمل و نقل و قابلیت‌های صادرات انرژی کشورها دستخوش تغییراتی شده است. در کنار رقابت فزاینده بین‌المللی، ماهیت پویای خطوط گسل ژئوپلیتیکی منجر به اهمیت مناطقی شده که قبلاً از دستور کار خارج شده بودند.تسلط روزافزون آمریکا بر بازار انرژی اروپا و کاهش درآمدهای انرژی روسیه به دلیل تحریم‌ها نشان می‌دهد که این بازار در سال‌های آینده شاهد رقابت بیشتری خواهد بود. این بخش که حجم کل آن در دوره ۲۰۲۲-۲۰۲۳ به ۱۷۱.۵۵ میلیارد دلار رسید، اکنون برای اروپا از اهمیت حیاتی برخوردار است. ایالات متحده بیش از ۵۰ درصد از نرخ وادرات LNG اروپا را در اختیار دارد و توسعه راهبردی در برابر پروژه‌های LNG روسیه را در پیش گرفته است.
افزایش اهمیت راهبردی قطب شمال
با افزایش مشارکت روسیه و چین قطب شمال، امروزه اهمیت ژئوپلیتیکی آن رو به افزونی است. منطقه قطب شمال که به دلیل گرم شدن کره زمین و ذوب شدن یخ‌ها قابل دسترسی شده است، هم با مسیرهای تجاری دریایی کوتاه‌تر، هم با پتانسیل ماهیگیری و هم منابع انرژی معدنی و هیدروکربنی شناسایی شده، به عرصه جدیدی از رقابت و کانون توجه فزاینده تبدیل شده است. این افزایش اهمیت ژئوپلیتیکی و علاقه فزاینده کشورها، مفهوم «عصر قطبی» را وارد ادبیات اقتصادسیاسی بین الملل کرده است. در این منطقه مجموعاً ۴۸ تریلیون متر مکعب ذخایر گاز طبیعی وجود دارد که در کنار آن ۹۰ میلیارد بشکه نفت و ۴۴ میلیارد بشکه مایعات گاز طبیعی تولید می‌شود. این منابع ۶ درصد از ذخایر نفت اثبات شده و ۲۵ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، دلیل همکاری بزرگ بین روسیه و چین از طریق منطقه قطب شمال شامل این است که به عنوان بخش دریایی از پروژه جاده ابریشم در نظر گرفته می‌شود. پروژه LNG واقع در مناطق دورافتاده شمالی روسیه، با ظرفیت ۲۰ میلیون تن در سال و سه واحد قطار، برای دولت روسیه و برنامه‌های اپراتور پروژه نواتک جهت گسترش صادرات LNG اهمیت حیاتی دارد. خوراک گاز پروژه LNG ۲ قطب شمال از میدان Utrenneye در شبه جزیره Gydan در غرب سیبری تامین می‌شود. از همین روی، می‌توان گفت روسیه ظرفیت انرژی خود را به میزان قابل توجهی افزایش داده است. بزرگترین تولیدکننده ال ان جی روسیه، نواتک، ۶۰ درصد از سهام این پروژه را در اختیار دارد، در حالی که شرکت‌های نفتی دولتی چین، CNOOC Ltd و China National Petroleum Corp (CNPC) به ترتیب سهم ۱۰ درصدی دارند. علاوه بر این، کنسرسیومی متشکل از Total Energies و Mitsui and Co ژاپن و JOGMEC هر کدام ۱۰ درصد از سهام این پروژه را در اختیار دارند. باید توجه داشت که شرکت‌های ژاپنی نیز عزم خود را برای توسعه پروژه ها حفظ کرده‌اند. با این حال، عقب نشینی یا موضع انفعالی شرکت‌های کنسرسیوم غربی برای جلوگیری از تحت تاثیر قرار گرفتن تحریم‌های آمریکا ممکن است در آینده برای روسیه مشکل ایجاد کند. با این وجود، خاطرنشان می‌شود که تحریم‌های جدید اعمال شده توسط ایالات متحده می‌تواند موقعیت روسیه را بیشتر تضعیف کند.
احتمال تحریم پروژه‌های گازی روسیه
برخی از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که به دنبال پروژه LNG ۲ قطب شمال نواتک، پروژه Yamal LNG نیز ممکن است مشمول تحریم شود. گازپروم در سال ۲۰۲۱ ، ۱۴۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به اروپا فروخت، اما این میزان در سال ۲۰۲۳ به ۲۴ میلیارد متر مکعب کاهش یافت. کنشگران پیش بینی می‌کنند که این میزان می‌تواند تا سال ۲۰۲۵ به ۱۵ تا ۱۶ میلیارد متر مکعب کاهش یابد و اگر تغییری در شرایط ژئوپلیتیکی روی ندهد، انتظار می‌رود این روند حداقل تا سال ۲۰۳۰ ادامه داشته باشد. در سال ۲۰۲۳، بخش قابل توجهی از گاز عرضه شده توسط گازپروم به ترکیه فروخته شد.
با این حال، قرارداد ترکیه با گازپروم قرار است در سال ۲۰۲۷ به پایان برسد. موقعیت روسیه در بازار گاز طبیعی مایع (LNG ) نیز مملو از عدم قطعیت است. برآورد می‌شود که ایالات متحده که جای روسیه را در بازار اروپا گرفته است، از سال ۲۰۲۵ زمینه‌های جدیدی را گشوده و سرمایه گذاری در این بخش را افزایش دهد. علاوه بر این، در دسامبر ۲۰۲۳، ایالات متحده تحریم‌هایی را اعلام کرد که یکی از بزرگترین شرکت های مایع روسیه در پروژه‌های گاز طبیعی قطب شمال LNG ۲. را هدف قرار می‌دهد. پیش بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵، پروژه LNG یامال نیز هدف تحریم‌ها قرار گیرد. تنها استثنا پروژه ساخالین-۲ است که دو شرکت بزرگ ژاپنی در آن مشارکت دارند. میتسویی و میتسوبیشی اعلام کرده‌اند که قصد ندارند از این پروژه خارج شوند. تحریم تأسیسات LNG یامال، که به طور فعال حداقل عرضه گاز صادر شده توسط روسیه به اروپا را تسهیل می‌کند، می‌تواند به عنوان نشانه ای از استراتژی ایالات متحده برای حذف کامل گاز روسیه از قاره اروپا تفسیر شود.
اهمیت راهبرد تحریم دریایی
یکی از ستون‌های جهت گیری ایالات متحده به سمت دریاها، ژئوپلیتیک قطب شمال است. همانطور که ذکر شد قطب شمال با افزایش تأثیر گرمایش جهانی محبوبیت بیشتری پیدا کرده و با پتانسیل انرژی و مزیت تجاری به یکی از مناطق اصلی رقابت ژئوپلیتیک تبدیل می‌شود. به ویژه، مسیر دریای شمال که باعث توسعه روابط روسیه و چین می‌شود، تهدیدی برای منافع جهانی ایالات متحده است. به همین دلیل، دولت واشنگتن استراتژی قطب شمال اعلام شده در سال ۲۰۱۳ و در سال ۲۰۲۲ را به روز کرد. یعنی سند جدیدی منتشر کرده است. پس از جنگ روسیه و اوکراین که در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، وابستگی کشورهای همسایه قطب شمال به ایالات متحده در زمینه امنیتی افزایش یافت. بنابراین، این تحولات فرصت مهمی را برای واشنگتن ایجاد کرده است. علاوه بر فرآیندهای درخواست فنلاند و سوئد برای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، توافقنامه‌های همکاری و پایگاه‌های نظامی یکی از بخش‌های استراتژی مهار روسیه را تشکیل می‌دهد که در سال جاری آغاز شده است. بی شک ابتکار قطب شمال ناتو در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است.هدف اصلی استراتژی مورد بحث این است؛ این برای جلوگیری از فعالیت های اقتصادی، دیپلماتیک، علمی و نظامی روسیه چین است که در سال ۲۰۱۸ خود را به عنوان کشور نزدیک قطب شمال تعریف و از مسیرهای کشتیرانی قطب شمال در این منطقه به عنوان جاده ابریشم قطبی یاد کرد. در نتیجه، با ورود روابط بین‌الملل به عصر جدیدی، عناصر و جغرافیای رقابت ژئوپلیتیکی تغییر می‌کند و نقاط درگیری داغ به مناطق وسیعی سرایت می‌کند. ایالات متحده آمریکا، آخرین قدرت هژمونیک تاریخ، در حال گذار به یک استراتژی جدید است. دولت واشنگتن که در گذشته سعی می‌کرد قاره بزرگ اوراسیا را از مرکز و خشکی محاصره کند، اکنون نشان می‌دهد که سیاستی را از طریق مسیرهای دریایی جنوب، شرق و شمال در منطقه پیرامونی اجرا خواهد کرد.
گروه راهبری - توحید ورستان - با افزایش خطرات ژئوپلیتیکی، بسیاری از کشورها به ویژه اروپایی، شروع به تدوین نقشه راه با محوریت امنیت در سیاست‌های انرژی خود کرده‌اند. با ظهور انقلاب گاز طبیعی مایع (LNG) روش‌های مختلف حمل و نقل و قابلیت‌های صادرات انرژی کشورها دستخوش تغییراتی شده است. در کنار رقابت فزاینده بین‌المللی، ماهیت پویای خطوط گسل ژئوپلیتیکی منجر به اهمیت مناطقی شده که قبلاً از دستور کار خارج شده بودند.تسلط روزافزون آمریکا بر بازار انرژی اروپا و کاهش درآمدهای انرژی روسیه به دلیل تحریم‌ها نشان می‌دهد که این بازار در سال‌های آینده شاهد رقابت بیشتری خواهد بود. این بخش که حجم کل آن در دوره ۲۰۲۲-۲۰۲۳ به ۱۷۱.۵۵ میلیارد دلار رسید، اکنون برای اروپا از اهمیت حیاتی برخوردار است. ایالات متحده بیش از ۵۰ درصد از نرخ وادرات LNG اروپا را در اختیار دارد و توسعه راهبردی در برابر پروژه‌های LNG روسیه را در پیش گرفته است.
افزایش اهمیت راهبردی قطب شمال
با افزایش مشارکت روسیه و چین قطب شمال، امروزه اهمیت ژئوپلیتیکی آن رو به افزونی است. منطقه قطب شمال که به دلیل گرم شدن کره زمین و ذوب شدن یخ‌ها قابل دسترسی شده است، هم با مسیرهای تجاری دریایی کوتاه‌تر، هم با پتانسیل ماهیگیری و هم منابع انرژی معدنی و هیدروکربنی شناسایی شده، به عرصه جدیدی از رقابت و کانون توجه فزاینده تبدیل شده است. این افزایش اهمیت ژئوپلیتیکی و علاقه فزاینده کشورها، مفهوم «عصر قطبی» را وارد ادبیات اقتصادسیاسی بین الملل کرده است. در این منطقه مجموعاً ۴۸ تریلیون متر مکعب ذخایر گاز طبیعی وجود دارد که در کنار آن ۹۰ میلیارد بشکه نفت و ۴۴ میلیارد بشکه مایعات گاز طبیعی تولید می‌شود. این منابع ۶ درصد از ذخایر نفت اثبات شده و ۲۵ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، دلیل همکاری بزرگ بین روسیه و چین از طریق منطقه قطب شمال شامل این است که به عنوان بخش دریایی از پروژه جاده ابریشم در نظر گرفته می‌شود. پروژه LNG واقع در مناطق دورافتاده شمالی روسیه، با ظرفیت ۲۰ میلیون تن در سال و سه واحد قطار، برای دولت روسیه و برنامه‌های اپراتور پروژه نواتک جهت گسترش صادرات LNG اهمیت حیاتی دارد. خوراک گاز پروژه LNG ۲ قطب شمال از میدان Utrenneye در شبه جزیره Gydan در غرب سیبری تامین می‌شود. از همین روی، می‌توان گفت روسیه ظرفیت انرژی خود را به میزان قابل توجهی افزایش داده است. بزرگترین تولیدکننده ال ان جی روسیه، نواتک، ۶۰ درصد از سهام این پروژه را در اختیار دارد، در حالی که شرکت‌های نفتی دولتی چین، CNOOC Ltd و China National Petroleum Corp (CNPC) به ترتیب سهم ۱۰ درصدی دارند. علاوه بر این، کنسرسیومی متشکل از Total Energies و Mitsui and Co ژاپن و JOGMEC هر کدام ۱۰ درصد از سهام این پروژه را در اختیار دارند. باید توجه داشت که شرکت‌های ژاپنی نیز عزم خود را برای توسعه پروژه ها حفظ کرده‌اند. با این حال، عقب نشینی یا موضع انفعالی شرکت‌های کنسرسیوم غربی برای جلوگیری از تحت تاثیر قرار گرفتن تحریم‌های آمریکا ممکن است در آینده برای روسیه مشکل ایجاد کند. با این وجود، خاطرنشان می‌شود که تحریم‌های جدید اعمال شده توسط ایالات متحده می‌تواند موقعیت روسیه را بیشتر تضعیف کند.
احتمال تحریم پروژه‌های گازی روسیه
برخی از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که به دنبال پروژه LNG ۲ قطب شمال نواتک، پروژه Yamal LNG نیز ممکن است مشمول تحریم شود. گازپروم در سال ۲۰۲۱ ، ۱۴۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به اروپا فروخت، اما این میزان در سال ۲۰۲۳ به ۲۴ میلیارد متر مکعب کاهش یافت. کنشگران پیش بینی می‌کنند که این میزان می‌تواند تا سال ۲۰۲۵ به ۱۵ تا ۱۶ میلیارد متر مکعب کاهش یابد و اگر تغییری در شرایط ژئوپلیتیکی روی ندهد، انتظار می‌رود این روند حداقل تا سال ۲۰۳۰ ادامه داشته باشد. در سال ۲۰۲۳، بخش قابل توجهی از گاز عرضه شده توسط گازپروم به ترکیه فروخته شد.
با این حال، قرارداد ترکیه با گازپروم قرار است در سال ۲۰۲۷ به پایان برسد. موقعیت روسیه در بازار گاز طبیعی مایع (LNG ) نیز مملو از عدم قطعیت است. برآورد می‌شود که ایالات متحده که جای روسیه را در بازار اروپا گرفته است، از سال ۲۰۲۵ زمینه‌های جدیدی را گشوده و سرمایه گذاری در این بخش را افزایش دهد. علاوه بر این، در دسامبر ۲۰۲۳، ایالات متحده تحریم‌هایی را اعلام کرد که یکی از بزرگترین شرکت های مایع روسیه در پروژه‌های گاز طبیعی قطب شمال LNG ۲. را هدف قرار می‌دهد. پیش بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵، پروژه LNG یامال نیز هدف تحریم‌ها قرار گیرد. تنها استثنا پروژه ساخالین-۲ است که دو شرکت بزرگ ژاپنی در آن مشارکت دارند. میتسویی و میتسوبیشی اعلام کرده‌اند که قصد ندارند از این پروژه خارج شوند. تحریم تأسیسات LNG یامال، که به طور فعال حداقل عرضه گاز صادر شده توسط روسیه به اروپا را تسهیل می‌کند، می‌تواند به عنوان نشانه ای از استراتژی ایالات متحده برای حذف کامل گاز روسیه از قاره اروپا تفسیر شود.
اهمیت راهبرد تحریم دریایی
یکی از ستون‌های جهت گیری ایالات متحده به سمت دریاها، ژئوپلیتیک قطب شمال است. همانطور که ذکر شد قطب شمال با افزایش تأثیر گرمایش جهانی محبوبیت بیشتری پیدا کرده و با پتانسیل انرژی و مزیت تجاری به یکی از مناطق اصلی رقابت ژئوپلیتیک تبدیل می‌شود. به ویژه، مسیر دریای شمال که باعث توسعه روابط روسیه و چین می‌شود، تهدیدی برای منافع جهانی ایالات متحده است. به همین دلیل، دولت واشنگتن استراتژی قطب شمال اعلام شده در سال ۲۰۱۳ و در سال ۲۰۲۲ را به روز کرد. یعنی سند جدیدی منتشر کرده است. پس از جنگ روسیه و اوکراین که در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، وابستگی کشورهای همسایه قطب شمال به ایالات متحده در زمینه امنیتی افزایش یافت. بنابراین، این تحولات فرصت مهمی را برای واشنگتن ایجاد کرده است. علاوه بر فرآیندهای درخواست فنلاند و سوئد برای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، توافقنامه‌های همکاری و پایگاه‌های نظامی یکی از بخش‌های استراتژی مهار روسیه را تشکیل می‌دهد که در سال جاری آغاز شده است. بی شک ابتکار قطب شمال ناتو در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است.هدف اصلی استراتژی مورد بحث این است؛ این برای جلوگیری از فعالیت های اقتصادی، دیپلماتیک، علمی و نظامی روسیه چین است که در سال ۲۰۱۸ خود را به عنوان کشور نزدیک قطب شمال تعریف و از مسیرهای کشتیرانی قطب شمال در این منطقه به عنوان جاده ابریشم قطبی یاد کرد. در نتیجه، با ورود روابط بین‌الملل به عصر جدیدی، عناصر و جغرافیای رقابت ژئوپلیتیکی تغییر می‌کند و نقاط درگیری داغ به مناطق وسیعی سرایت می‌کند. ایالات متحده آمریکا، آخرین قدرت هژمونیک تاریخ، در حال گذار به یک استراتژی جدید است. دولت واشنگتن که در گذشته سعی می‌کرد قاره بزرگ اوراسیا را از مرکز و خشکی محاصره کند، اکنون نشان می‌دهد که سیاستی را از طریق مسیرهای دریایی جنوب، شرق و شمال در منطقه پیرامونی اجرا خواهد کرد.