از سفر مارکوپولو تا رویارویی ایران و آمریکا؛
جستاری بر تاریخچه تنگه هرمز
«هرمز»، تنگه سوق الجیشی مدیریت حمل ونقل انرژی
گروه دانش دریا - وليد بدران - تنگه هرمز از قدیم‌الایام، علاوه بر موقعیت جغرافیایی ممتاز خود اهمیت تجاری قابل توجهی هم داشته است؛ چون خلیج فارس را، در یک سوی خود، به دریای عمان و اقیانوس هند در طرف دیگر پیوند می‌دهد. حدود ۳۰ درصد نفت جهان از این تنگه عبور می‌کند که عرض آن ۵۰ کیلومتر و عمق آب آن حدود ۶۰ متر است.
به گزارش روزنامه دریایی سرآمد، وليد بدران فعال رسانه در نوشتاری به بی بی سی آورده است: عرض کریدورهای ورودی و خروجی تنگه هرمز ۱۰/۵ کیلومتر است و روزانه ۲۰ تا ۳۰ نفتکش از آن عبور می‌کند. عربستان سعودی ۸۸ درصد، عراق ۹۸ درصد، امارات متحده عربی ۹۹ درصد، و ایران، کویت و قطر کل نفت خود را از مسیر این تنگه صادر می‌کنند. ژاپن بزرگترین واردکننده نفت از طریق تنگه هرمز است.
تنگه هرمز علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، از دیدگاه تاریخی و باستان‌شناسی هم مهم اهمیت ویژه‌ای دارد. این تنگه حدود ۶۰۰ سال مسیر تجارت دریایی بوده است.
سومریان در هزاره سوم پیش از میلاد از آن عبور کرده‌اند و گواه آن، کتیبه‌هایی سنگی است که روی کوهپایه‌های قده در منطقه خصب و همین طور روستای غمضا در استان بوخا کشیده شده که هر دو در کرانه‌های تنگه هرمز در عمان واقع شده‌اند. نقش این کتیبه‌ها کشتی‌هایی است که سومری‌ها در آن زمان می‌ساختند و استفاده می‌کردند.
سال ۱۹۹۳ یک سکه باستانی هم در منطقه مدحا در عمان پیدا شد که نقش اسکندر مقدونی بر آن بود و قدمت آن به قرن سوم قبل از میلاد برمی‌گشت. این اطلاعات برگرفته از سایت رسمی دولت عمان است.
تنگه هرمز اهمیتی ویژه در شکل دادن شبکه مسیرهای دریایی در قرن شانزدهم میلادی پیدا کرد، چون خروجی خلیج فارس به جهان خارج بود و ورودی‌ها و خروجی‌ها را در اقیانوس هند، غرب آسیا و منطقه خاور نزدیک باستان کنترل می‌کرد.
درباره دلیل نام‌گذاری تنگه هرمز روایت‌های مختلفی وجود دارد. بعضی علت نام‌گذاری آن را به جزیره هرمز نسبت می‌دهند که در ورودی تنگه واقع شده است. بر اساس این نظریه این منطقه زمانی که مرکز مهم فرمانروایان ساسانی و پادشاهان آنها بود هرمز نامیده می‌شد که نام پنج پادشاه این سلسله هم بود.
روایت دیگر این است که از زمان کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی، به این منطقه و گذرگاه و جزایر و سرزمین‌های اطراف آن هرمز می‌گفتند، و نام قدیم آن «هرمزد» بوده که حرف آخر آن برای آسان‌تر شدن تلفظ به‌مرور حذف شده و در زبان فارسی هرمز نام گرفته است.
این جزیرهٔ عمدتا بایر و تپه‌ای ایران، در تنگه هرمز، میان خلیج فارس و دریای عمان، و در ۸ کیلومتری ساحل بندرعباس واقع شده است.
به نوشته دانشنامه بریتانیکا بعد از حمله اعراب، هرمز در ابتدا با نخلستان‌ها، گیاه نیل، غلات و ادویه‌جات به بازار اصلی کرمان تبدیل شد. بعد از آن در قرن ۱۳ میلادی تجارت در این جزیره به انحصار هند و چین در آمد. در آن دوره مارکو پولو، جهانگرد مشهور، دو بار به جزیره هرمز سفر کرد.
در حدود سال ۱۳۰۰ میلادی حاکم عرب هرمز، سرزمین اصلی را به دلیل هجوم دزدان رها کرد و هرمز جدید را در داخل جزیره بنا نهاد که به‌تدریج به عنوان مهم‌ترین مرکز تجاری خلیج فارس، جایگزین جزیره کیش شد که در آن زمان با نام قیس شناخته می‌شد. به نوشته بریتانیکا هرمز بار دیگر به بازاری برای هند تبدیل شد و در موقعیت برتر نسبت به جزایر دیگر خلیج فارس قرار گرفت.
سال ۱۵۱۴ پرتغالی‌ها هرمز را اشغال کردند و در آن قلعه‌ای بنا کردند. این جزیره بیش از یک قرن در اشغال پرتغالی‌ها بود، اما افزایش حضور بریتانیا در منطقه و خشم و نارضایتی شاه عباس از اشغالگری پرتغالی‌ها باعث شد که سال ۱۶۲۲ در عملیات مشترک نیروهای ایران و بریتانیا هرمز از اشغال پرتغالی‌ها خارج شود.
بین سال‌های ۱۷۹۸ تا ۱۸۶۸ میلادی، جزیره هرمز، جزیره قشم و همین طور بندرعباس به حاکمان وقت مسقط و عمان اجاره داده شد. به جز بقایای قلعه پرتغالی‌ها تقریبا چیزی از ش هر قدیم و مشهور هرمز باقی نمانده است.
علاوه بر هرمز، جزایر قشم و لارک هم در ورودی تنگه قرار دارند و همین طور سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی که به دلیل ادعای امارات متحده عربی مورد مناقشه بوده‌اند، هر چند که ایران هرگونه ادعا بر سر مالکیت این جزایر را رد می‌کند.
سال ۱۸۱۹ یک قرارداد امنیتی میان بریتانیا و حاکمان عرب (از جمله ابوظبی و شارجه) امضا شد که نام جزایر سه‌گانه هم در آن آمده بود.
ایران چندین بار در سال‌های ۱۹۰۴، ۱۹۲۳ و ۱۹۶۳ تلاش کرد تا کنترل خود را بر این جزایر تثبیت کند، اما این تلاش‌ها ناکام ماند.
بعد از خروج بریتانیا از این جزایر در سال ۱۹۶۸، ایران فرصت یافت تا کنترل خود را بر این جزایر اعمال کند و جزیره بوموسی به حاکمیت ایران درآمد. نام این جزیره در بعضی نقشه‌های قدیمی به عنوان «بوموو» ثبت شده که در آن «بوم» به معنای جا و مکان و «اوو» به معنای آب است.
بعد از آن ایران کنترل خود را بر جزایر تنب کوچک و تنب بزرگ تثبیت کرد که منجر به آواره شدن برخی از خانواده‌ها شد. از آن زمان این جزایر به موضوع مناقشه با امارات تبدیل شد.
مساحت جزیره تنب بزرگ حدود ۱۰ کیلومتر مربع است و در شرق خلیج فارس در نزدیکی تنگه هرمز واقع شده است.
این جزیره قبل از تاسیس امارت متحده عربی، متعلق به امارت راس‌الخیمه بود. سال ۱۹۷۱ بعد از خروج بریتانیا از منطقه، تنب بزرگ تحت حاکمیت ایران قرار گرفت.
جزیره تنب کوچک در حدود ۱۳ کیلومتری غرب تنب بزرگ واقع شده و مساحت آن تنها دو کیلومتر مربع است.
جزیره بوموسی از اهمیت استراتژیک ویژه‌ای برخوردار است و ایران در سال ۱۹۷۱، اندکی قبل از اعلام استقلال امارات از بریتانیا، کنترل خود را بر این جزیره تثبیت کرد. ابوموسی در حدود ۹۵ کیلومتری تنگه هرمز قرار دارد و مساحت آن ۱۲/۸ کیلومتر مربع است.
ایران می‌گوید درباره حاکمیت جزایر سه‌گانه به‌هیچ‌وجه مذاکره نمی‌کند. در سال ۱۹۹۲ ایران موشک‌های ضد کشتی در این جزیره مستقر کرد و علاوه بر پایگاهی برای سپاه پاسداران یک پایگاه دریایی هم در آن تاسیس کرد.
جزیره لارک که در بخش شرق تنگه هرمز واقع شده، حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۶ کیلومتر عرض دارد.
جزیره قشم با ۱۴۹۱ کیلومتر مربع مساحت، بزرگترین جزیره خلیج فارس است و در ورودی خلیج فارس در تنگه هرمز واقع شده است. این جزیره ایران، زمانی محل سکونت قبایل عرب و تحت حاکمیت قواسم بود که با بریتانیا و ایران درگیری داشتند.
جزیره هنگام در جنوب قشم هم زمانی متعلق به عمان بود. نقل مکان خاندان الفلاسی -که با حاکمان امارت دوبی در ارتباط بودند- به این جزیره در سال ۱۸۲۶، موقعیت آن را تقویت کرد. در حال حاضر هم جامعه بزرگی از اعراب از جمله خاندان لافلاسی در آن زندگی می‌کنند.
اوایل سال ۱۹۲۸ ایران کنترل خود را بر این جزیره تحکیم کرد. در مرداد ماه آن سال شیخ عبید بن جمعه الفلاسی، حاکم جزیره راهی عمان شد و در آنجا سکونت گزید. از آن زمان این جزیره به ایران تعلق دارد.
علاوه بر جزایر متعلق به ایران، منطقه‌ای هم در اطراف تنگه هرمز قرار دارد که تحت حاکمیت عمان است؛ شبه جزیره مسندم که در شمال امارات متحده عربی واقع شده و از هر طرف محصور در آب‌های امارات است. گروه کوچکی از جزایر نزدیک به راس مسندم نیز متعلق به پادشاهی عمان است.
در جریان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ میلادی تنگه هرمز یکی از ناآرام‌ترین مکان‌ها بود که صدها کشتی و شناور در آن منهدم شدند.
در روز ۲۴ ژوئیه ۱۹۸۷ یک نفتکش کویتی حامل پرچم آمریکا، در جریان اولین سفر همراه با ناوگان حفاظتی نیروی دریایی ارتش آمریکا، با مین‌های ایران برخورد کرد و آسیب دید. این رویداد باعث شد ایالات متحده نیروها و کشتی‌های بیشتری در آنجا مستقر کند و دو طرف را بیش از پیش در حالت رویارویی قرار دهد.
در سپتامبر همان سال هلی‌کوپترهای آمریکایی بعد از مشاهده مین‌گذاری یک کشتی ایرانی در شب، به این کشتی حمله کردند.
چند ماه بعد یک ناو آمریکایی و کشتی‌های دیگر هدف قرار گرفتند که باعث شد نیروهای آمریکایی با منهدم کردن پایگاه‌های سپ اه پاسداران و حمله به کشتی‌های جنگی ایران، با قدرت بیشتری پاسخ دهند.
در نهایت جنگ تمام شد. اما پیش از آن در روز ۱۲ تیر ۱۳۶۷ رزم‌ناو آمریکایی یواس‌اس وینسنس دو موشک به سوی هواپیمای مسافری ایرباس A300 ایران روی خلیج فارس شلیک کرد و تمام ۲۹۰ مسافر و خدمه آن را کشت. آمریکا در آن زمان گفت که هواپیمای مسافربری را با جنگنده اف-۱۴ اشتباه گرفته است.
در سال‌های اخیر هم تنگه هرمز و خلیج فارس شاهد حملات علیه کشتی‌ها و توقیف نفت‌کش‌ها بوده که به عنوان بخشی از درگیری جاری ایران از یک طرف، و آمریکا و متحدانش از سوی دیگر ارزیابی
می‌شود.
گروه دانش دریا - وليد بدران - تنگه هرمز از قدیم‌الایام، علاوه بر موقعیت جغرافیایی ممتاز خود اهمیت تجاری قابل توجهی هم داشته است؛ چون خلیج فارس را، در یک سوی خود، به دریای عمان و اقیانوس هند در طرف دیگر پیوند می‌دهد. حدود ۳۰ درصد نفت جهان از این تنگه عبور می‌کند که عرض آن ۵۰ کیلومتر و عمق آب آن حدود ۶۰ متر است.
به گزارش روزنامه دریایی سرآمد، وليد بدران فعال رسانه در نوشتاری به بی بی سی آورده است: عرض کریدورهای ورودی و خروجی تنگه هرمز ۱۰/۵ کیلومتر است و روزانه ۲۰ تا ۳۰ نفتکش از آن عبور می‌کند. عربستان سعودی ۸۸ درصد، عراق ۹۸ درصد، امارات متحده عربی ۹۹ درصد، و ایران، کویت و قطر کل نفت خود را از مسیر این تنگه صادر می‌کنند. ژاپن بزرگترین واردکننده نفت از طریق تنگه هرمز است.
تنگه هرمز علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، از دیدگاه تاریخی و باستان‌شناسی هم مهم اهمیت ویژه‌ای دارد. این تنگه حدود ۶۰۰ سال مسیر تجارت دریایی بوده است.
سومریان در هزاره سوم پیش از میلاد از آن عبور کرده‌اند و گواه آن، کتیبه‌هایی سنگی است که روی کوهپایه‌های قده در منطقه خصب و همین طور روستای غمضا در استان بوخا کشیده شده که هر دو در کرانه‌های تنگه هرمز در عمان واقع شده‌اند. نقش این کتیبه‌ها کشتی‌هایی است که سومری‌ها در آن زمان می‌ساختند و استفاده می‌کردند.
سال ۱۹۹۳ یک سکه باستانی هم در منطقه مدحا در عمان پیدا شد که نقش اسکندر مقدونی بر آن بود و قدمت آن به قرن سوم قبل از میلاد برمی‌گشت. این اطلاعات برگرفته از سایت رسمی دولت عمان است.
تنگه هرمز اهمیتی ویژه در شکل دادن شبکه مسیرهای دریایی در قرن شانزدهم میلادی پیدا کرد، چون خروجی خلیج فارس به جهان خارج بود و ورودی‌ها و خروجی‌ها را در اقیانوس هند، غرب آسیا و منطقه خاور نزدیک باستان کنترل می‌کرد.
درباره دلیل نام‌گذاری تنگه هرمز روایت‌های مختلفی وجود دارد. بعضی علت نام‌گذاری آن را به جزیره هرمز نسبت می‌دهند که در ورودی تنگه واقع شده است. بر اساس این نظریه این منطقه زمانی که مرکز مهم فرمانروایان ساسانی و پادشاهان آنها بود هرمز نامیده می‌شد که نام پنج پادشاه این سلسله هم بود.
روایت دیگر این است که از زمان کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی، به این منطقه و گذرگاه و جزایر و سرزمین‌های اطراف آن هرمز می‌گفتند، و نام قدیم آن «هرمزد» بوده که حرف آخر آن برای آسان‌تر شدن تلفظ به‌مرور حذف شده و در زبان فارسی هرمز نام گرفته است.
این جزیرهٔ عمدتا بایر و تپه‌ای ایران، در تنگه هرمز، میان خلیج فارس و دریای عمان، و در ۸ کیلومتری ساحل بندرعباس واقع شده است.
به نوشته دانشنامه بریتانیکا بعد از حمله اعراب، هرمز در ابتدا با نخلستان‌ها، گیاه نیل، غلات و ادویه‌جات به بازار اصلی کرمان تبدیل شد. بعد از آن در قرن ۱۳ میلادی تجارت در این جزیره به انحصار هند و چین در آمد. در آن دوره مارکو پولو، جهانگرد مشهور، دو بار به جزیره هرمز سفر کرد.
در حدود سال ۱۳۰۰ میلادی حاکم عرب هرمز، سرزمین اصلی را به دلیل هجوم دزدان رها کرد و هرمز جدید را در داخل جزیره بنا نهاد که به‌تدریج به عنوان مهم‌ترین مرکز تجاری خلیج فارس، جایگزین جزیره کیش شد که در آن زمان با نام قیس شناخته می‌شد. به نوشته بریتانیکا هرمز بار دیگر به بازاری برای هند تبدیل شد و در موقعیت برتر نسبت به جزایر دیگر خلیج فارس قرار گرفت.
سال ۱۵۱۴ پرتغالی‌ها هرمز را اشغال کردند و در آن قلعه‌ای بنا کردند. این جزیره بیش از یک قرن در اشغال پرتغالی‌ها بود، اما افزایش حضور بریتانیا در منطقه و خشم و نارضایتی شاه عباس از اشغالگری پرتغالی‌ها باعث شد که سال ۱۶۲۲ در عملیات مشترک نیروهای ایران و بریتانیا هرمز از اشغال پرتغالی‌ها خارج شود.
بین سال‌های ۱۷۹۸ تا ۱۸۶۸ میلادی، جزیره هرمز، جزیره قشم و همین طور بندرعباس به حاکمان وقت مسقط و عمان اجاره داده شد. به جز بقایای قلعه پرتغالی‌ها تقریبا چیزی از ش هر قدیم و مشهور هرمز باقی نمانده است.
علاوه بر هرمز، جزایر قشم و لارک هم در ورودی تنگه قرار دارند و همین طور سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی که به دلیل ادعای امارات متحده عربی مورد مناقشه بوده‌اند، هر چند که ایران هرگونه ادعا بر سر مالکیت این جزایر را رد می‌کند.
سال ۱۸۱۹ یک قرارداد امنیتی میان بریتانیا و حاکمان عرب (از جمله ابوظبی و شارجه) امضا شد که نام جزایر سه‌گانه هم در آن آمده بود.
ایران چندین بار در سال‌های ۱۹۰۴، ۱۹۲۳ و ۱۹۶۳ تلاش کرد تا کنترل خود را بر این جزایر تثبیت کند، اما این تلاش‌ها ناکام ماند.
بعد از خروج بریتانیا از این جزایر در سال ۱۹۶۸، ایران فرصت یافت تا کنترل خود را بر این جزایر اعمال کند و جزیره بوموسی به حاکمیت ایران درآمد. نام این جزیره در بعضی نقشه‌های قدیمی به عنوان «بوموو» ثبت شده که در آن «بوم» به معنای جا و مکان و «اوو» به معنای آب است.
بعد از آن ایران کنترل خود را بر جزایر تنب کوچک و تنب بزرگ تثبیت کرد که منجر به آواره شدن برخی از خانواده‌ها شد. از آن زمان این جزایر به موضوع مناقشه با امارات تبدیل شد.
مساحت جزیره تنب بزرگ حدود ۱۰ کیلومتر مربع است و در شرق خلیج فارس در نزدیکی تنگه هرمز واقع شده است.
این جزیره قبل از تاسیس امارت متحده عربی، متعلق به امارت راس‌الخیمه بود. سال ۱۹۷۱ بعد از خروج بریتانیا از منطقه، تنب بزرگ تحت حاکمیت ایران قرار گرفت.
جزیره تنب کوچک در حدود ۱۳ کیلومتری غرب تنب بزرگ واقع شده و مساحت آن تنها دو کیلومتر مربع است.
جزیره بوموسی از اهمیت استراتژیک ویژه‌ای برخوردار است و ایران در سال ۱۹۷۱، اندکی قبل از اعلام استقلال امارات از بریتانیا، کنترل خود را بر این جزیره تثبیت کرد. ابوموسی در حدود ۹۵ کیلومتری تنگه هرمز قرار دارد و مساحت آن ۱۲/۸ کیلومتر مربع است.
ایران می‌گوید درباره حاکمیت جزایر سه‌گانه به‌هیچ‌وجه مذاکره نمی‌کند. در سال ۱۹۹۲ ایران موشک‌های ضد کشتی در این جزیره مستقر کرد و علاوه بر پایگاهی برای سپاه پاسداران یک پایگاه دریایی هم در آن تاسیس کرد.
جزیره لارک که در بخش شرق تنگه هرمز واقع شده، حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۶ کیلومتر عرض دارد.
جزیره قشم با ۱۴۹۱ کیلومتر مربع مساحت، بزرگترین جزیره خلیج فارس است و در ورودی خلیج فارس در تنگه هرمز واقع شده است. این جزیره ایران، زمانی محل سکونت قبایل عرب و تحت حاکمیت قواسم بود که با بریتانیا و ایران درگیری داشتند.
جزیره هنگام در جنوب قشم هم زمانی متعلق به عمان بود. نقل مکان خاندان الفلاسی -که با حاکمان امارت دوبی در ارتباط بودند- به این جزیره در سال ۱۸۲۶، موقعیت آن را تقویت کرد. در حال حاضر هم جامعه بزرگی از اعراب از جمله خاندان لافلاسی در آن زندگی می‌کنند.
اوایل سال ۱۹۲۸ ایران کنترل خود را بر این جزیره تحکیم کرد. در مرداد ماه آن سال شیخ عبید بن جمعه الفلاسی، حاکم جزیره راهی عمان شد و در آنجا سکونت گزید. از آن زمان این جزیره به ایران تعلق دارد.
علاوه بر جزایر متعلق به ایران، منطقه‌ای هم در اطراف تنگه هرمز قرار دارد که تحت حاکمیت عمان است؛ شبه جزیره مسندم که در شمال امارات متحده عربی واقع شده و از هر طرف محصور در آب‌های امارات است. گروه کوچکی از جزایر نزدیک به راس مسندم نیز متعلق به پادشاهی عمان است.
در جریان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ میلادی تنگه هرمز یکی از ناآرام‌ترین مکان‌ها بود که صدها کشتی و شناور در آن منهدم شدند.
در روز ۲۴ ژوئیه ۱۹۸۷ یک نفتکش کویتی حامل پرچم آمریکا، در جریان اولین سفر همراه با ناوگان حفاظتی نیروی دریایی ارتش آمریکا، با مین‌های ایران برخورد کرد و آسیب دید. این رویداد باعث شد ایالات متحده نیروها و کشتی‌های بیشتری در آنجا مستقر کند و دو طرف را بیش از پیش در حالت رویارویی قرار دهد.
در سپتامبر همان سال هلی‌کوپترهای آمریکایی بعد از مشاهده مین‌گذاری یک کشتی ایرانی در شب، به این کشتی حمله کردند.
چند ماه بعد یک ناو آمریکایی و کشتی‌های دیگر هدف قرار گرفتند که باعث شد نیروهای آمریکایی با منهدم کردن پایگاه‌های سپ اه پاسداران و حمله به کشتی‌های جنگی ایران، با قدرت بیشتری پاسخ دهند.
در نهایت جنگ تمام شد. اما پیش از آن در روز ۱۲ تیر ۱۳۶۷ رزم‌ناو آمریکایی یواس‌اس وینسنس دو موشک به سوی هواپیمای مسافری ایرباس A300 ایران روی خلیج فارس شلیک کرد و تمام ۲۹۰ مسافر و خدمه آن را کشت. آمریکا در آن زمان گفت که هواپیمای مسافربری را با جنگنده اف-۱۴ اشتباه گرفته است.
در سال‌های اخیر هم تنگه هرمز و خلیج فارس شاهد حملات علیه کشتی‌ها و توقیف نفت‌کش‌ها بوده که به عنوان بخشی از درگیری جاری ایران از یک طرف، و آمریکا و متحدانش از سوی دیگر ارزیابی
می‌شود.