چالش‌ها و راهکارهای مدیریت و کنترل روان‌آب‌های سطحی
نوید عفیفی - افزایش شهرنشینی و به تبع آن دستکاری گسترده در اراضی و تغییر کاربری آنها در محیط‌های شهری، موجب توسعه سطح اراضی نفوذناپذیر شده و ریسک رخداد سیلاب را نسبت به سایر حوضه‌های غیر شهری افزایش داده و همه‌ساله باعث بروز خسارت‌های جانی و زیرساخت‌های شهری می‌گردد. با توجه به قرارگیری کشور در اقلیم خشک و نیمه خشک و کمبود منابع آب در دسترس، استفاده از منابع آب غیر متعارف از جمله رواناب‌های حاصل از بارندگی که در رده منابع آب شیرین محسوب می‌شوند به‌عنوان یک منبع آب مکمل مناسب هم برای بخش کشاورزی و هم شرب ضروری می‌نماید. افزایش میزان جمعیت با توجه به سیاست‌های کلی ابلاغی دولت در حوزه جمعیتی و بندهای 19، 38 و 40 از سیاست‌های کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران و علاوه بر لزوم کنترل آلودگی در شهرها، مدیریت شهری را به سمت بالابردن ایجاد سرانه فضای سبز برای آحاد جامعه سوق داده و همین امر باعث فشار بر منابع آبی در دسترس می‌گردد. عمده نزول‌های جوی در مناطق گرمسیری و کویری، به صورت رگبارهای با شدت زیاد و مدت زمان کم صورت می‌گیرد که غالبا باعث ایجاد رواناب‌های سطحی شده که مشکلاتی را ازقبیل آبگرفتگی معابر، خیابان‌های شهری و در پاره‌ای اوقات بروز خطرات جانی برای شهروندان را به همراه دارد.
در گذشته مدیریت رواناب‌های شهری وظیفه جمع‌آوری و دفع هرچه سریع‌تر رواناب‌های سطحی به کمک زهکش‌ها را به منظور جلوگیری از آبگرفتگی معابر در خلال وقوع بارش‌های نسبتا بالا بر عهده داشته است. در طراحی‌های نوین بر خلاف الزامات قبلی، سعی بر نگهداری و حفاظت آبراهه‌های طبیعی که در برخی از نواحی در راستای افزایش توان طبیعی خود پالایش آبراهه‌ها، ازدیاد نفوذ به آبخوان و تغذیه آنها و همچنین افزایش ارزش‌های اکوسیستمی در مناطق شهری است. لذا به نظر می‌رسد جمع‌آوری و هدایت رواناب‌ها با استفاده از رویکردهایی که ضمن جلوگیری از اثرات مخرب تاثیرگذار بر محیط زیست شهری، حداکثر بهره‌وری در طراحی‌های مدیریت رواناب در مبدا را نیز فراهم کند می‌بایستی مورد توجه قرار گیرد.
در پایان به پاره‌ای از راهکارها و اقدامات در قالب رویکردهای مدیریت و جمع‌آوری رواناب اشاره می‌شود.
- حفر چاه و خندق‌های جذبی: با نفوذ آب به داخل آن باعث کاهش حجم و ایجاد تاخیر در جاری شدن رواناب شده و ضمن تصفیه آن، به تغذیه با کیفیت مناسب آب‌های زیرزمینی کمک می‌کند. اساسا در مناطقی که دارای شیب منفی هستند و از طرفی با جلوگیری از نفوذ رواناب‌های پشت بام و حیاط به شبکه زهکشی از بروز شوک به آن نیز ممانعت می‌گردد.
- ایجاد روکش‌های نفوذپذیر: با ذخیره موقت آب به کاهش حجم رواناب و تغذیه آب‌خوان‌ها کمک می‌کند.
- ایجاد مخازن ذخیره موقت رواناب: نوعی حوضچه تعدیل سیلاب می‌باشد که با ذخیره رواناب حاصل از بارندگی و کنترل جریان خروجی موجب کاهش اوج آبدهی و ته‌نشینی مواد معلق در آن می‌شوند و عمدتا در نواحی نزدیک به خطوط اصلی زهکش تعبیه می‌شوند.
- ایجاد پوشش گیاهی مناسب در حوضه آبریز بالا دست مناطق شهری جهت کاهش سرعت جریان و افزایش نفوذپذیری آب در خاک نظیر احداث پارک‌های جنگلی
- بهبود مدیریت زهکش‌های سطحی با استفاده از مدل‌های ریاضی و کامپیوتری جهت کنترل سیلاب با رویکرد هدایت رواناب‌ها به بخش‌های مختلف به‌منظور جلوگیری از تجمیع آنها در نقاط پایین دست
کارشناس منابع آب و تاسیسات آبی
در گذشته مدیریت رواناب‌های شهری وظیفه جمع‌آوری و دفع هرچه سریع‌تر رواناب‌های سطحی به کمک زهکش‌ها را به منظور جلوگیری از آبگرفتگی معابر در خلال وقوع بارش‌های نسبتا بالا بر عهده داشته است. در طراحی‌های نوین بر خلاف الزامات قبلی، سعی بر نگهداری و حفاظت آبراهه‌های طبیعی که در برخی از نواحی در راستای افزایش توان طبیعی خود پالایش آبراهه‌ها، ازدیاد نفوذ به آبخوان و تغذیه آنها و همچنین افزایش ارزش‌های اکوسیستمی در مناطق شهری است. لذا به نظر می‌رسد جمع‌آوری و هدایت رواناب‌ها با استفاده از رویکردهایی که ضمن جلوگیری از اثرات مخرب تاثیرگذار بر محیط زیست شهری، حداکثر بهره‌وری در طراحی‌های مدیریت رواناب در مبدا را نیز فراهم کند می‌بایستی مورد توجه قرار گیرد.
در پایان به پاره‌ای از راهکارها و اقدامات در قالب رویکردهای مدیریت و جمع‌آوری رواناب اشاره می‌شود.
- حفر چاه و خندق‌های جذبی: با نفوذ آب به داخل آن باعث کاهش حجم و ایجاد تاخیر در جاری شدن رواناب شده و ضمن تصفیه آن، به تغذیه با کیفیت مناسب آب‌های زیرزمینی کمک می‌کند. اساسا در مناطقی که دارای شیب منفی هستند و از طرفی با جلوگیری از نفوذ رواناب‌های پشت بام و حیاط به شبکه زهکشی از بروز شوک به آن نیز ممانعت می‌گردد.
- ایجاد روکش‌های نفوذپذیر: با ذخیره موقت آب به کاهش حجم رواناب و تغذیه آب‌خوان‌ها کمک می‌کند.
- ایجاد مخازن ذخیره موقت رواناب: نوعی حوضچه تعدیل سیلاب می‌باشد که با ذخیره رواناب حاصل از بارندگی و کنترل جریان خروجی موجب کاهش اوج آبدهی و ته‌نشینی مواد معلق در آن می‌شوند و عمدتا در نواحی نزدیک به خطوط اصلی زهکش تعبیه می‌شوند.
- ایجاد پوشش گیاهی مناسب در حوضه آبریز بالا دست مناطق شهری جهت کاهش سرعت جریان و افزایش نفوذپذیری آب در خاک نظیر احداث پارک‌های جنگلی
- بهبود مدیریت زهکش‌های سطحی با استفاده از مدل‌های ریاضی و کامپیوتری جهت کنترل سیلاب با رویکرد هدایت رواناب‌ها به بخش‌های مختلف به‌منظور جلوگیری از تجمیع آنها در نقاط پایین دست
کارشناس منابع آب و تاسیسات آبی