توصیه های چهارگانه برای تقویت تغییر موازنه جدید؛
فرصت‌های کریدوری ایران در مقابل کریدور آیمِک
گروه راهبردی – بهمن نظری - کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا (آیمِک) با ایجاد بسترهای اقتصادی، امنیتی و لجستیکی، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی می‌شود و از این جهت مورد حمایت ویژه هند و ایالات متحده آمریکا قرار دارد.
با عملیات وعده صادق توان آمریکا در تضعیف روابط ایران و کشورهای محور مقاومت و ارتباط گروه‌های مقاومت با یکدیگر از طریق نیروهای نیابتی صهیونیستی کاهش یافته و راه اندازی کریدور ایران-عراق-سوریه امکان‌پذیرتر شده است.
البته این به معنای پایان ریسک‌های این مسیر نیست و بازیگران عراقی و سوری هنوز قادر به بهره برداری از این معادله جدید نیستند. در عین حال با توجه به جذابیت روابط تجاری و اقتصادی با روسیه برای هندی ها از یک سو و راهبرد آمریکا برای مقابله جدی با کریدور ایران عراق سوریه از سوی دیگر، انتظار می رود اولویت هند برای همکاری اقتصادی با ایران روی کریدور شمال - جنوب متمرکز باشد و کریدور ایران عراق سوریه برای هند جذابیتی نداشته باشد.
بسترهای اقتصادی و امنیتی شکل‌گیری آیمک
توان هند برای ادغام شدن در یک کریدور از هند به اروپا که از کشورهای عربی و مدیترانه عبور می‌کند (مانند آیمک)، اساساً به این بستگی دارد که این کشور چگونه مجموعه شرکای خارجی خود را برای مشارکت در زنجیره های ارزش صنایع تولیدی مدیریت می‌کند.
به طور کلی این مشارکت‌های اقتصادی ذیل سه بستر شامل کریدور غذایی هند که معماری تجاری عرب مد را ارتقا می دهد، کریدور نوآوری (زنجیره های ارزش صنایع تولیدی انرژی سبز و فناوری نوآورانه و صنایع تولیدی پتروشیمی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هیدروکربن هند شکل می گیرد.
به‌عنوان مثال در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی به دلیل هم زیستی بین نیاز استراتژیک کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به تضمین امنیت غذایی و نیاز استراتژیک هند برای افزایش ارزش تولیدات غذایی فراوری مواد غذایی به عنوان محور مرکزی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هند در آیمک مطرح شده است.
در این راستا، امارات قصد دارد دانه های غذایی میوه‌ها و سبزیجات را مستقیما از کشاورزان هندی خریداری کرده و به 8 کارخانه فراوری که با تأمین مالی خود در هند می سازد، تحویل دهد. همچنین مرکز مبادلات چند کالایی دبی یک پلتفرم تجارت کشاورزی به نام «آگر یوتا» ایجاد کرده تا کشاورزان هندی را با شرکت‌های مواد غذایی در امارات مرتبط کند و واسطه‌ها را دور بزند.
از طرفی دیگر شرکت بنادر جهانی دبی (DP World) به‌منظور عملیاتی شدن کریدور غذایی، تلاشهایی که در زمینه ایجاد راه حلهای زنجیره تأمین یکپارچه 10 برای حملونقل و ذخیره سازی مواد غذایی صورت می پذیرد را راهبری می‌کند.
در عربستان سعودی نیز برای تقویت و کارآمدتر کردن زنجیره تأمین برنج در این کشور شرکت سرمایه گذاری کشاورزی و دام عربستان سعودی که تحت مالکیت کامل صندوق
سرمایه‌گذاری عمومی پادشاهی سعودی است با خرید بخشی از سهام شرکت مواد غذایی داوت از صندوق تجارت کشاورزی هند در بخش کشاورزی این کشور سرمایه گذاری کرده است.
رژیم صهیونیستی نیز بین سال‌های 2012 تا 2015 میلادی با تأسیس 30 مرکز عالی کشاورزی در سراسر هند بستری برای انتقال سریع فناوری و بهترین شیوه ها به کشاورزان هندی ایجاد کرده است که تنها در سال 2019 میلادی حدود 150 هزار کشاورز در این مراکز آموزش دیده اند.
در زمینه بهره وری آب نیز سرمایه گذاری های مشترکی بین رژیم صهیونیستی و هند برای تولید اجزای سیستم آبیاری قطره ای صورت گرفته است.
مهم‌ترین پایه و بستر امنیتی آیمک به تلاشهای ایالات متحده و رژیم اشغالگر صهیونیستی در پروژه عادی سازی روابط با کشورهای عرب منطقه بر می گردد. در حقیقت آیمک با ایجاد یک شبکه راه آهن از امارات و از طریق عربستان سعودی و اردن به بندر حیفا در دریای مدیترانه، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی (برای انتفاع از مزایای اقتصادی و سیاسی قرار گیری در این کریدور) می شود.
با توجه به آنچه بیان شد، هر دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب مسیری برای اتصال هند به اروپا محسوب می‌شوند و از این جهت این دو گزینه را میتوان جایگزین و حتی رقیب یکدیگر در نظر گرفت.
با این حال، مشاهده می شود به‌رغم عضویت هند در کریدور شمال-جنوب تاکنون اقدامی جدی از سوی این کشور برای راه اندازی این کریدور انجام نشده است.
به نظر می‌رسد یکی از مشکلات بزرگ این کریدور از منظر هندی‌ها وجود تحریمهای ایالات متحده آمریکا علیه ایران است. با وقوع جنگ اوکراین و روسیه در سال 2022 میلادی و در پی آن مختل شدن امکان دسترسی هند به اروپا از طریق کریدور شمال - جنوب جذابیت این کریدور برای هند بیش از پیش کاهش پیدا کرد و نگاه هند به کریدور شمال - جنوب معطوف به دسترسی به روسیه و کشورهای آسیای مرکزی افغانستان و قفقاز شد.
در مقابل آیمک به دلیل ایجاد بسترهای اقتصادی و امنیتی یاد شده و همچنین توسعه لجستیکی در سال‌های گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و مطلوبیت نسبی آن برای هند به مراتب بیشتر از کریدور شمال - جنوب شد. در این شرایط با وقوع عملیات 7 اکتبر و پس از آن انجام عملیات وعده صادق توسط ایران امنیت مرزها و بنادر سرزمین‌های اشغالی و در سطحی کلان تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آیمک به اروپا نیز دست کم تا زمان تعیین اوضاع منطقه مختل شد.
با توجه به نامعینی سرنوشت رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی و همچنین جنگ روسیه و اوکراین، به نظر می رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب به منظور ایجاد اتصال چند شیوه ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط تصمیم به فعال نشان دادن خود در هر دو کریدور و بازی در دو زمین ایران و رژیم صهیونیستی به صورت موازی گرفته است. با این حال ایجاد تعادل بین این دو گزینه ممکن است برای هند چالش برانگیز باشد.
چابهار اگرچه در حال حاضر جزئی از موافقتنامه کریدور شمال - جنوب محسوب نمی‌شود، اما به نظر می‌رسد مشارکت هند در توسعه بندر چابهار می‌تواند سنجه و معیاری جهت بررسی میزان جدیت هند نسبت به فعالیت هند در کریدور شمال - جنوب باشد.
امضای قرارداد بلندمدت دوجانبه بین شرکت پورت گلوبال لیمیتد هندوستان و سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران در 13 مه 2024 میلادی و تعهد هند برای توسعه و راه اندازی پایانه بندر شهید بهشتی چابهار می‌تواند اولین بستر لجستیکی این مشارکت را فراهم آورد.
اما برای تحقق ظرفیت‌های تجاری و راهبردی قرارداد جدید لازم است این مشارکت لجستیکی با یک پروژه کریدوری بزرگ تر یعنی موافقت نامه کریدور شمال - جنوب با محوریت بندر عباس و با هدف حمل کالا از هند به روسیه و سایر نقاط اروپا ادغام
شود.
در غیر این صورت منافع این قرارداد دست‌کم از لحاظ اقتصادی برای ایران بسیار محدود خواهد بود و چه بسا ممکن است این قرارداد در میان مدت و بلندمدت منافع کلان اقتصادی ایران را تأمین نکند؛ توضیح اینکه پهنه مکران، نقطه تلاقی و تقاطع سیاست بین المللی کنشگران متعددی در جهان است که به صورت متناقض ذی نفع توسعه یا عدم توسعه آن هستند.مسیر اتصال و پیوند تجاری و اقتصادی بین هند و اروپا را میتوان یکی از مؤلفه‌های مهم نظم اقتصادی آینده در منطقه غرب آسیا در نظر گرفت و این موضوع وابسته به تصمیم هند در انتخاب بین آیمک و کریدور شمال - جنوب است.شکی نیست عملیات 7 اکتبر و پس از آن عملیات وعده صادق توانسته در نگاه هندی ها کفه آیمک را پایین تر و کفه کریدور حمل و نقل شمال جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد؛ اما اینکه انتظار برود به صرف این اقدام وزن کریدور شمال - جنوب از آیمک بیشتر شده باشد را دور از ذهن می‌کند.
توصیه های سیاستی ذیل می‌تواند تغییر موازنه جدید را تقویت کند؛
1- ممانعت از عبور کشتی‌ها به مقصد فلسطین اشغالی از مسیر دریای سرخ اگرچه تا حدودی هزینه لجستیک رژیم صهیونیستی را افزایش می‌دهد، اما باید توجه داشت در صورتیکه با اقدامات مکمل توصیه های سیاستی همراه نباشد، موجب توجیه پذیری بیشتر و تقویت آیمک می‌شود.
2- اصلاح سند کریدور حملونقل شمال-جنوب و ارتقا آن به «کمربند اقتصادی شمال-جنوب» شامل ابتکار عمل‌های متنوع برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه از جمله هند عراق، امارات، عربستان و حتی کشورهای آفریقایی به سمت نظم اقتصادی جدید منطقه بر مدار کمربند اقتصادی شمال جنوب در قالب تهیه سند برنامه ملی گذر موضوع بند «الف» ماده (57) قانون برنامه هفتم پیشرفت مکمل تلاشهایی است که در جهت تغییر نظم امنیتی منطقه صورت می‌گیرد.
تا زمانیکه هندی ها نسبت به آینده رژیم صهیونیستی در منطقه امیدوار باشند، سرمایه‌گذاری و فعالیت جدی آنها روی کریدور شمال - جنوب دور از ذهن به نظر می‌رسد.
در این راستا با توجه به امضا قرارداد توسعه و واگذاری 10 ساله خدمات اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به هندی ها پیشنهاد می‌شود عملکرد هند در توسعه زیرساخت‌ها و اتصالات حملونقل بندر شهید بهشتی و رشد تناژ بارگذری (ترانزیتی) و همچنین میزان همکاری و علاقه هندی ها در ادغام این قرارداد با یک موافقت نامه جامع‌تر یعنی کمربند اقتصادی شمال - جنوب مورد پیگیری و راستی آزمایی مجدانه قرار گیرد.
با توجه به اهمیت و سرعت تحولات پیش رو در منطقه، در صورت مثبت ارزیابی نشدن عملکرد طرف هندی در کوتاه مدت، لازم است هر چه سریع‌تر ابتکار عمل‌های جایگزین برای فعال سازی مزیت‌های راهبردی چابهار در دستور کار قرار گیرد.
4- در کنار پیگیری ابتکار کمربند اقتصادی شمال - جنوب با محوریت هند و روسیه با استفاده از فرصت‌های پیش‌آمده بعد از عملیات 7 اکتبر، پیشبرد کریدور ایران-عراق-سوریه با بیرون راندن نیروهای آمریکایی از عراق و سوریه، مجدانه دنبال شود.
با عملیات وعده صادق توان آمریکا در تضعیف روابط ایران و کشورهای محور مقاومت و ارتباط گروه‌های مقاومت با یکدیگر از طریق نیروهای نیابتی صهیونیستی کاهش یافته و راه اندازی کریدور ایران-عراق-سوریه امکان‌پذیرتر شده است.
البته این به معنای پایان ریسک‌های این مسیر نیست و بازیگران عراقی و سوری هنوز قادر به بهره برداری از این معادله جدید نیستند. در عین حال با توجه به جذابیت روابط تجاری و اقتصادی با روسیه برای هندی ها از یک سو و راهبرد آمریکا برای مقابله جدی با کریدور ایران عراق سوریه از سوی دیگر، انتظار می رود اولویت هند برای همکاری اقتصادی با ایران روی کریدور شمال - جنوب متمرکز باشد و کریدور ایران عراق سوریه برای هند جذابیتی نداشته باشد.
بسترهای اقتصادی و امنیتی شکل‌گیری آیمک
توان هند برای ادغام شدن در یک کریدور از هند به اروپا که از کشورهای عربی و مدیترانه عبور می‌کند (مانند آیمک)، اساساً به این بستگی دارد که این کشور چگونه مجموعه شرکای خارجی خود را برای مشارکت در زنجیره های ارزش صنایع تولیدی مدیریت می‌کند.
به طور کلی این مشارکت‌های اقتصادی ذیل سه بستر شامل کریدور غذایی هند که معماری تجاری عرب مد را ارتقا می دهد، کریدور نوآوری (زنجیره های ارزش صنایع تولیدی انرژی سبز و فناوری نوآورانه و صنایع تولیدی پتروشیمی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هیدروکربن هند شکل می گیرد.
به‌عنوان مثال در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی به دلیل هم زیستی بین نیاز استراتژیک کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به تضمین امنیت غذایی و نیاز استراتژیک هند برای افزایش ارزش تولیدات غذایی فراوری مواد غذایی به عنوان محور مرکزی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هند در آیمک مطرح شده است.
در این راستا، امارات قصد دارد دانه های غذایی میوه‌ها و سبزیجات را مستقیما از کشاورزان هندی خریداری کرده و به 8 کارخانه فراوری که با تأمین مالی خود در هند می سازد، تحویل دهد. همچنین مرکز مبادلات چند کالایی دبی یک پلتفرم تجارت کشاورزی به نام «آگر یوتا» ایجاد کرده تا کشاورزان هندی را با شرکت‌های مواد غذایی در امارات مرتبط کند و واسطه‌ها را دور بزند.
از طرفی دیگر شرکت بنادر جهانی دبی (DP World) به‌منظور عملیاتی شدن کریدور غذایی، تلاشهایی که در زمینه ایجاد راه حلهای زنجیره تأمین یکپارچه 10 برای حملونقل و ذخیره سازی مواد غذایی صورت می پذیرد را راهبری می‌کند.
در عربستان سعودی نیز برای تقویت و کارآمدتر کردن زنجیره تأمین برنج در این کشور شرکت سرمایه گذاری کشاورزی و دام عربستان سعودی که تحت مالکیت کامل صندوق
سرمایه‌گذاری عمومی پادشاهی سعودی است با خرید بخشی از سهام شرکت مواد غذایی داوت از صندوق تجارت کشاورزی هند در بخش کشاورزی این کشور سرمایه گذاری کرده است.
رژیم صهیونیستی نیز بین سال‌های 2012 تا 2015 میلادی با تأسیس 30 مرکز عالی کشاورزی در سراسر هند بستری برای انتقال سریع فناوری و بهترین شیوه ها به کشاورزان هندی ایجاد کرده است که تنها در سال 2019 میلادی حدود 150 هزار کشاورز در این مراکز آموزش دیده اند.
در زمینه بهره وری آب نیز سرمایه گذاری های مشترکی بین رژیم صهیونیستی و هند برای تولید اجزای سیستم آبیاری قطره ای صورت گرفته است.
مهم‌ترین پایه و بستر امنیتی آیمک به تلاشهای ایالات متحده و رژیم اشغالگر صهیونیستی در پروژه عادی سازی روابط با کشورهای عرب منطقه بر می گردد. در حقیقت آیمک با ایجاد یک شبکه راه آهن از امارات و از طریق عربستان سعودی و اردن به بندر حیفا در دریای مدیترانه، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی (برای انتفاع از مزایای اقتصادی و سیاسی قرار گیری در این کریدور) می شود.
با توجه به آنچه بیان شد، هر دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب مسیری برای اتصال هند به اروپا محسوب می‌شوند و از این جهت این دو گزینه را میتوان جایگزین و حتی رقیب یکدیگر در نظر گرفت.
با این حال، مشاهده می شود به‌رغم عضویت هند در کریدور شمال-جنوب تاکنون اقدامی جدی از سوی این کشور برای راه اندازی این کریدور انجام نشده است.
به نظر می‌رسد یکی از مشکلات بزرگ این کریدور از منظر هندی‌ها وجود تحریمهای ایالات متحده آمریکا علیه ایران است. با وقوع جنگ اوکراین و روسیه در سال 2022 میلادی و در پی آن مختل شدن امکان دسترسی هند به اروپا از طریق کریدور شمال - جنوب جذابیت این کریدور برای هند بیش از پیش کاهش پیدا کرد و نگاه هند به کریدور شمال - جنوب معطوف به دسترسی به روسیه و کشورهای آسیای مرکزی افغانستان و قفقاز شد.
در مقابل آیمک به دلیل ایجاد بسترهای اقتصادی و امنیتی یاد شده و همچنین توسعه لجستیکی در سال‌های گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و مطلوبیت نسبی آن برای هند به مراتب بیشتر از کریدور شمال - جنوب شد. در این شرایط با وقوع عملیات 7 اکتبر و پس از آن انجام عملیات وعده صادق توسط ایران امنیت مرزها و بنادر سرزمین‌های اشغالی و در سطحی کلان تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آیمک به اروپا نیز دست کم تا زمان تعیین اوضاع منطقه مختل شد.
با توجه به نامعینی سرنوشت رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی و همچنین جنگ روسیه و اوکراین، به نظر می رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب به منظور ایجاد اتصال چند شیوه ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط تصمیم به فعال نشان دادن خود در هر دو کریدور و بازی در دو زمین ایران و رژیم صهیونیستی به صورت موازی گرفته است. با این حال ایجاد تعادل بین این دو گزینه ممکن است برای هند چالش برانگیز باشد.
چابهار اگرچه در حال حاضر جزئی از موافقتنامه کریدور شمال - جنوب محسوب نمی‌شود، اما به نظر می‌رسد مشارکت هند در توسعه بندر چابهار می‌تواند سنجه و معیاری جهت بررسی میزان جدیت هند نسبت به فعالیت هند در کریدور شمال - جنوب باشد.
امضای قرارداد بلندمدت دوجانبه بین شرکت پورت گلوبال لیمیتد هندوستان و سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران در 13 مه 2024 میلادی و تعهد هند برای توسعه و راه اندازی پایانه بندر شهید بهشتی چابهار می‌تواند اولین بستر لجستیکی این مشارکت را فراهم آورد.
اما برای تحقق ظرفیت‌های تجاری و راهبردی قرارداد جدید لازم است این مشارکت لجستیکی با یک پروژه کریدوری بزرگ تر یعنی موافقت نامه کریدور شمال - جنوب با محوریت بندر عباس و با هدف حمل کالا از هند به روسیه و سایر نقاط اروپا ادغام
شود.
در غیر این صورت منافع این قرارداد دست‌کم از لحاظ اقتصادی برای ایران بسیار محدود خواهد بود و چه بسا ممکن است این قرارداد در میان مدت و بلندمدت منافع کلان اقتصادی ایران را تأمین نکند؛ توضیح اینکه پهنه مکران، نقطه تلاقی و تقاطع سیاست بین المللی کنشگران متعددی در جهان است که به صورت متناقض ذی نفع توسعه یا عدم توسعه آن هستند.مسیر اتصال و پیوند تجاری و اقتصادی بین هند و اروپا را میتوان یکی از مؤلفه‌های مهم نظم اقتصادی آینده در منطقه غرب آسیا در نظر گرفت و این موضوع وابسته به تصمیم هند در انتخاب بین آیمک و کریدور شمال - جنوب است.شکی نیست عملیات 7 اکتبر و پس از آن عملیات وعده صادق توانسته در نگاه هندی ها کفه آیمک را پایین تر و کفه کریدور حمل و نقل شمال جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد؛ اما اینکه انتظار برود به صرف این اقدام وزن کریدور شمال - جنوب از آیمک بیشتر شده باشد را دور از ذهن می‌کند.
توصیه های سیاستی ذیل می‌تواند تغییر موازنه جدید را تقویت کند؛
1- ممانعت از عبور کشتی‌ها به مقصد فلسطین اشغالی از مسیر دریای سرخ اگرچه تا حدودی هزینه لجستیک رژیم صهیونیستی را افزایش می‌دهد، اما باید توجه داشت در صورتیکه با اقدامات مکمل توصیه های سیاستی همراه نباشد، موجب توجیه پذیری بیشتر و تقویت آیمک می‌شود.
2- اصلاح سند کریدور حملونقل شمال-جنوب و ارتقا آن به «کمربند اقتصادی شمال-جنوب» شامل ابتکار عمل‌های متنوع برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه از جمله هند عراق، امارات، عربستان و حتی کشورهای آفریقایی به سمت نظم اقتصادی جدید منطقه بر مدار کمربند اقتصادی شمال جنوب در قالب تهیه سند برنامه ملی گذر موضوع بند «الف» ماده (57) قانون برنامه هفتم پیشرفت مکمل تلاشهایی است که در جهت تغییر نظم امنیتی منطقه صورت می‌گیرد.
تا زمانیکه هندی ها نسبت به آینده رژیم صهیونیستی در منطقه امیدوار باشند، سرمایه‌گذاری و فعالیت جدی آنها روی کریدور شمال - جنوب دور از ذهن به نظر می‌رسد.
در این راستا با توجه به امضا قرارداد توسعه و واگذاری 10 ساله خدمات اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به هندی ها پیشنهاد می‌شود عملکرد هند در توسعه زیرساخت‌ها و اتصالات حملونقل بندر شهید بهشتی و رشد تناژ بارگذری (ترانزیتی) و همچنین میزان همکاری و علاقه هندی ها در ادغام این قرارداد با یک موافقت نامه جامع‌تر یعنی کمربند اقتصادی شمال - جنوب مورد پیگیری و راستی آزمایی مجدانه قرار گیرد.
با توجه به اهمیت و سرعت تحولات پیش رو در منطقه، در صورت مثبت ارزیابی نشدن عملکرد طرف هندی در کوتاه مدت، لازم است هر چه سریع‌تر ابتکار عمل‌های جایگزین برای فعال سازی مزیت‌های راهبردی چابهار در دستور کار قرار گیرد.
4- در کنار پیگیری ابتکار کمربند اقتصادی شمال - جنوب با محوریت هند و روسیه با استفاده از فرصت‌های پیش‌آمده بعد از عملیات 7 اکتبر، پیشبرد کریدور ایران-عراق-سوریه با بیرون راندن نیروهای آمریکایی از عراق و سوریه، مجدانه دنبال شود.