بررسی روابط گازی ایران با عراق، ارمنستان ترکمنستان، آذربایجان؛
افزایش صادرات گاز طبیعی ایران
گروه اقتصاد - در گزارش پیش رو به بررسی روابط گازی ایران با عراق، ارمنستان، ترکمنستان، آذربایجان جمهوری خودمختار نخجوان پرداخته‌ایم، روابطی که باعث افزایش صادرات گاز طبیعی ایران شده است. ایران با دراختیار داشتن ۳۳.۹۸۸ تریلیون متر مکعب ذخایر اثبات شده گاز، دومین کشور در فهرست کشورهای دارای مخازن گاز، سومین کشور تولیدکننده گاز طبیعی در جهان در سال ۲۰۲۱، و پانزدهمین کشور صادر کننده‌ی گاز در جهان در سال ۲۰۲۲ بوده است.
کشورهای ترکیه، عراق، و ارمنستان و همچنین جمهوری خودمختار نخجوان واردکنندگان گاز از ایران هستند.
به گزارش اقتصادسرآمد، ایسنا آورده است: صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۱.۵ میلیارد متر مکعب بوده است. همچنین در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۸.۴۲ میلیارد متر مکعب گاز صادر کرده است که نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش بیش از ۶۰ درصدی را نشان می‌داد. به این ترتیب میزان صادرات گاز ایران طی ۲ سال (از سال ۲۰۱۹ تا سال ۲۰۲۱) حدود ۶۲ درصدی رشد داشته است. بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، صادرات گاز طبیعی ایران در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال ۲۰۲۱، از لحاظ حجمی ۱۰ درصد و از لحاظ ارزشی، ۷۹ درصد رشد داشته است. در سال ۲۰۲۲ صادرات گاز مایع (ال‌پی‌جی) نسبت به سال پیش از آن دارای ۳۲ درصدی رشد حجمی و ۵۷ درصدی رشد ارزشی بوده است.
اکنون می‌توانیم به بررسی روابط گازی ایران با عراق، ارمنستان، ترکمنستان، آذربایجان جمهوری خودمختار نخجوان بپردازیم.
صادرات گاز به عراق
قرارداد صادرات گاز ایران به عراق در چهارشنبه ۲۷ مارچ ۲۰۲۴ (۸ فروردین ۱۴۰۳) به مدت پنج سال دیگر تمدید شد. ایران دو قرارداد گازی با عراق دارد؛ یکی در مورد صادرات گاز به بغداد و دومی در مورد صادرات گاز به بصره. صادرات گاز ایران به بغداد از جولای ۲۰۱۷ و صادرات گاز به بصره از جون ۲۰۱۸ آغاز شده است.
مصرف برق عراق روزانه ۳۵ هزار مگاوات است که به دلیل شرایط نامساعد کنونی این کشور، با اتکا به منابع داخلی تنها قادر به تولید روزانه ۲۰ هزار مگاوات یعنی ۵۷٪ آن هستند و ۴۳٪ این برق با گاز وارداتی از ایران تأمین می‌شود.
کشور عراق از سال ۲۰۱۷ بیشترین فاصله‌ی منفی را بین تولید و مصرف گاز داشته است، در حال حاضر تولید داخلی این کشور از مصرف داخلیش ۹ میلیارد و ۹۱۱ میلیون متر مکعب معادل ۳۵۰ BCF کم‌تر است.
صادرات گاز به ارمنستان
صادرات گاز ایران به ارمنستان در چارچوب یک قرارداد تهاتر گاز با برق میان دو کشور انجام می‌شود. در مردادماه سال ۱۴۰۲ هم قراردادی مبنی بر افزایش حجم صادرات گاز ایران به ارمنستان بین مقام‌های دو کشور به امضا رسید. بر اساس این قرارداد متناسب با افزایش حجم گاز صادراتی، ضریب تهاتر برق نیز اصلاح می‌شود، همچنین مدت این قرارداد تا سال ۲۰۳۰ تمدید شد.
خوشبختانه چون خط لوله‌ی صادرات گاز ایران به ارمنستان ظرفیت انتقال سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به ارمنستان را دارد، انجام قرارداد به سهولت ممکن است.در واقع طی دوره‌ی بهره‌برداری، فقط از حدود یک‌سوم ظرفیت این خط استفاده شده است. به گفته‌ی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، اکنون روزانه یک میلیون مترمکعب گاز به ارمنستان صادر می‌شود که این مقدار براساس تفاهم‌نامه‌ی جدید، دو برابر می‌شود. به بیان دیگر، هنوز یک سوم از ظرفیت خط لوله آزاد خواهد ماند.
روابط گازی ایران و ترکمنستان
برای متوجه شدن رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان البته ابتدا باید مفهوم سوآپ گازی را متوجه شویم. سواپ چیزی است که در فارسی می‌تواند به قرارداد پایاپای یا تهاتر یا معاوضه یا تاخت ترجمه شود.
این که شما به کسی که سیب‌زمینی لازم دارد و توت‌فرنگی تولید می‌کند سیب‌زمینی بدهید و به جای پول توت‌فرنگی بگیرید نوعی سواپ است. این که یک ماشین گران‌قیمت را با ویلایی در یک روستا تاخت بزنید نیز از همان نوع سواپ است. اما سواپ فقط همین یک نوع (دادن یک کالا و گرفتن کالایی دیگر) نیست.
در بعضی منابع فنی مالیه میگویند سواپ شکلی کلی‌تر از قرارداد آتی است. این تعریف نسبتا دقیق‌تری است، اما برای افراد با دانش عمومی و بدون دانش تخصصی چندان قابل فهم نیست.
ما این‌جا بیش از دانستن و بیان کردن مفهوم سواپ نیاز داریم بدانیم رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان به چه شکل است. برای شروع خوب است بدانیم ما در این رابطه گاز می‌دهیم و گاز دریافت می‌کنیم. مثل این که در یک معامله گندم بدهیم و گندم بگیریم. اما چرا باید کالایی داد و همان کالا را گرفت؟ این چه فایده‌ای دارد؟بیایید به همان مثال‌های ساده و تخیلی رجوع کنیم. منصور به مسعود گندم داده و از او گندم گرفته است. چرا؟ چهار گروه دلیل می‌تواند عامل این معامله باشد:
این‌ها دنبال شوخی هستند نه معامله
مسعود در تابستان گندم لازم دارد و منصور در زمستان. به این شیوه نیاز خود را بر طرف می‌کنند. انگار هر کدام از این دو از خودش در آینده برای مصرف امروزش قرض بگیرد.
مسعود گندمی با کیفیت گاما برای کار خاصی لازم دارد و منصور گندمی با کیفیت تتا برای کاری دیگر. مثلا گندم سفت و گندم نرم.
منصور به مسعود در تبریز گندم داده و از او در اصفهان گندم گرفته. یعنی هزینه‌ی انتقال از تبریز به اصفهان و بالعکس را به سود طرفین صرفه‌جویی کرده‌اند.
سواپ گازی بین ایران و ترکمنستان قراردادی پیچیده است که بیش از هر چیز شبیه چهارمین مثال است. مهم‌ترین بخش این معامله این است که ما در مرز ترکمنستان از ترکمنستان گاز تحویل می‌گیریم، در مرز نخجوان و در زمان مناسب به نخجوان که طرف معامله‌ی ترکمنستان است گاز تحویل می‌دهیم.
ممکن است کسی از خودش بپرسد این قرارداد چه فرقی با ترانزیت دارد؟ در ترانزیت کالا ما عین کالایی را که تحویل می‌گیریم تحویل می‌دهیم. فرض کنید به ترکمنستان و نخجوان اجازه بدهیم لوله‌ی انتقال گاز را از خاک ایران عبور بدهند. اما در سواپ در واقع ما گازی را که از ترکمنستان می‌گیریم در هر جا که بخواهیم مصرف می‌کنیم و از هر جا صلاح بدانیم گاز به نخجوان تحویل می‌دهیم.یک معامله سواپ چون یک معامله‌ی پول‌پایه نیست بسیار آزادانه‌تر از معاملات پول‌پایه و با رجوع بسیار کم‌تر به نظام بانکی انجام می‌شود اما به هر حال باید در چنین معامله‌ای هم راهی برای تسویه سود طرفین لحاظ شود. راهی که ممکن است تا حدی مستلزم روابط بانکی و پولی باشد.
در سال‌های گذشته، سواپ گازی ایران و ترکمنستان مدتی به حالت تعلیق درآمده بود چون ترکمنستان با استناد به تحریم‌های علیه ایران تسویه سود سواپ را ناممکن می‌دانست.
از سرگیری سواپ گاز ایران به ترکمنستان و افزایش حجم آن از روزانه ۴.۵ به ۸ میلیون مترمکعب بخش دیگری از فعالیت های برون‌مرزی شرکت ملی گاز ایران را در طی دولت سیزدهم شامل می‌شود. بر اساس اعلام مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، در سال ۲۰۲۲ میلادی، مقدار گاز سوآپ شده در مقایسه با سال ۲۰۲۱، از لحاظ حجمی ۳۵۸ درصد و از لحاظ درآمدی، ۵۳۰ درصد رشد کرده است.
شرکت ملی گاز ایران در سال ۲۰۲۲ با واردات گاز طبیعی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ با شرکت سوکار آذربایجان، ضمن ارتقای تجارت گاز با ترکمنستان، موفق به برقراری مجدد جریان گاز از ترکمنستان به داخل کشور شد، این مقدار گاز طبیعی از مبدأ ترکمنستان به مقصد کشور آذربایجان (و جمهوری خودمختار نخجوان) سوآپ می‌شود.بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، در سال ۱۴۰۱حجم سوآپ گاز ایران به ترکمنستان ۱.۳ میلیارد متر مکعب بوده است. انتظار می‌رود مقدار گاز وارداتی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ گاز شرکت سوکار در سال ۲۰۲۳ بیش از ۷۰ درصد نسبت به سال ۲۰۲۲ افزایش یابد.
کشورهای ترکیه، عراق، و ارمنستان و همچنین جمهوری خودمختار نخجوان واردکنندگان گاز از ایران هستند.
به گزارش اقتصادسرآمد، ایسنا آورده است: صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۱.۵ میلیارد متر مکعب بوده است. همچنین در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۸.۴۲ میلیارد متر مکعب گاز صادر کرده است که نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش بیش از ۶۰ درصدی را نشان می‌داد. به این ترتیب میزان صادرات گاز ایران طی ۲ سال (از سال ۲۰۱۹ تا سال ۲۰۲۱) حدود ۶۲ درصدی رشد داشته است. بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، صادرات گاز طبیعی ایران در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال ۲۰۲۱، از لحاظ حجمی ۱۰ درصد و از لحاظ ارزشی، ۷۹ درصد رشد داشته است. در سال ۲۰۲۲ صادرات گاز مایع (ال‌پی‌جی) نسبت به سال پیش از آن دارای ۳۲ درصدی رشد حجمی و ۵۷ درصدی رشد ارزشی بوده است.
اکنون می‌توانیم به بررسی روابط گازی ایران با عراق، ارمنستان، ترکمنستان، آذربایجان جمهوری خودمختار نخجوان بپردازیم.
صادرات گاز به عراق
قرارداد صادرات گاز ایران به عراق در چهارشنبه ۲۷ مارچ ۲۰۲۴ (۸ فروردین ۱۴۰۳) به مدت پنج سال دیگر تمدید شد. ایران دو قرارداد گازی با عراق دارد؛ یکی در مورد صادرات گاز به بغداد و دومی در مورد صادرات گاز به بصره. صادرات گاز ایران به بغداد از جولای ۲۰۱۷ و صادرات گاز به بصره از جون ۲۰۱۸ آغاز شده است.
مصرف برق عراق روزانه ۳۵ هزار مگاوات است که به دلیل شرایط نامساعد کنونی این کشور، با اتکا به منابع داخلی تنها قادر به تولید روزانه ۲۰ هزار مگاوات یعنی ۵۷٪ آن هستند و ۴۳٪ این برق با گاز وارداتی از ایران تأمین می‌شود.
کشور عراق از سال ۲۰۱۷ بیشترین فاصله‌ی منفی را بین تولید و مصرف گاز داشته است، در حال حاضر تولید داخلی این کشور از مصرف داخلیش ۹ میلیارد و ۹۱۱ میلیون متر مکعب معادل ۳۵۰ BCF کم‌تر است.
صادرات گاز به ارمنستان
صادرات گاز ایران به ارمنستان در چارچوب یک قرارداد تهاتر گاز با برق میان دو کشور انجام می‌شود. در مردادماه سال ۱۴۰۲ هم قراردادی مبنی بر افزایش حجم صادرات گاز ایران به ارمنستان بین مقام‌های دو کشور به امضا رسید. بر اساس این قرارداد متناسب با افزایش حجم گاز صادراتی، ضریب تهاتر برق نیز اصلاح می‌شود، همچنین مدت این قرارداد تا سال ۲۰۳۰ تمدید شد.
خوشبختانه چون خط لوله‌ی صادرات گاز ایران به ارمنستان ظرفیت انتقال سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به ارمنستان را دارد، انجام قرارداد به سهولت ممکن است.در واقع طی دوره‌ی بهره‌برداری، فقط از حدود یک‌سوم ظرفیت این خط استفاده شده است. به گفته‌ی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، اکنون روزانه یک میلیون مترمکعب گاز به ارمنستان صادر می‌شود که این مقدار براساس تفاهم‌نامه‌ی جدید، دو برابر می‌شود. به بیان دیگر، هنوز یک سوم از ظرفیت خط لوله آزاد خواهد ماند.
روابط گازی ایران و ترکمنستان
برای متوجه شدن رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان البته ابتدا باید مفهوم سوآپ گازی را متوجه شویم. سواپ چیزی است که در فارسی می‌تواند به قرارداد پایاپای یا تهاتر یا معاوضه یا تاخت ترجمه شود.
این که شما به کسی که سیب‌زمینی لازم دارد و توت‌فرنگی تولید می‌کند سیب‌زمینی بدهید و به جای پول توت‌فرنگی بگیرید نوعی سواپ است. این که یک ماشین گران‌قیمت را با ویلایی در یک روستا تاخت بزنید نیز از همان نوع سواپ است. اما سواپ فقط همین یک نوع (دادن یک کالا و گرفتن کالایی دیگر) نیست.
در بعضی منابع فنی مالیه میگویند سواپ شکلی کلی‌تر از قرارداد آتی است. این تعریف نسبتا دقیق‌تری است، اما برای افراد با دانش عمومی و بدون دانش تخصصی چندان قابل فهم نیست.
ما این‌جا بیش از دانستن و بیان کردن مفهوم سواپ نیاز داریم بدانیم رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان به چه شکل است. برای شروع خوب است بدانیم ما در این رابطه گاز می‌دهیم و گاز دریافت می‌کنیم. مثل این که در یک معامله گندم بدهیم و گندم بگیریم. اما چرا باید کالایی داد و همان کالا را گرفت؟ این چه فایده‌ای دارد؟بیایید به همان مثال‌های ساده و تخیلی رجوع کنیم. منصور به مسعود گندم داده و از او گندم گرفته است. چرا؟ چهار گروه دلیل می‌تواند عامل این معامله باشد:
این‌ها دنبال شوخی هستند نه معامله
مسعود در تابستان گندم لازم دارد و منصور در زمستان. به این شیوه نیاز خود را بر طرف می‌کنند. انگار هر کدام از این دو از خودش در آینده برای مصرف امروزش قرض بگیرد.
مسعود گندمی با کیفیت گاما برای کار خاصی لازم دارد و منصور گندمی با کیفیت تتا برای کاری دیگر. مثلا گندم سفت و گندم نرم.
منصور به مسعود در تبریز گندم داده و از او در اصفهان گندم گرفته. یعنی هزینه‌ی انتقال از تبریز به اصفهان و بالعکس را به سود طرفین صرفه‌جویی کرده‌اند.
سواپ گازی بین ایران و ترکمنستان قراردادی پیچیده است که بیش از هر چیز شبیه چهارمین مثال است. مهم‌ترین بخش این معامله این است که ما در مرز ترکمنستان از ترکمنستان گاز تحویل می‌گیریم، در مرز نخجوان و در زمان مناسب به نخجوان که طرف معامله‌ی ترکمنستان است گاز تحویل می‌دهیم.
ممکن است کسی از خودش بپرسد این قرارداد چه فرقی با ترانزیت دارد؟ در ترانزیت کالا ما عین کالایی را که تحویل می‌گیریم تحویل می‌دهیم. فرض کنید به ترکمنستان و نخجوان اجازه بدهیم لوله‌ی انتقال گاز را از خاک ایران عبور بدهند. اما در سواپ در واقع ما گازی را که از ترکمنستان می‌گیریم در هر جا که بخواهیم مصرف می‌کنیم و از هر جا صلاح بدانیم گاز به نخجوان تحویل می‌دهیم.یک معامله سواپ چون یک معامله‌ی پول‌پایه نیست بسیار آزادانه‌تر از معاملات پول‌پایه و با رجوع بسیار کم‌تر به نظام بانکی انجام می‌شود اما به هر حال باید در چنین معامله‌ای هم راهی برای تسویه سود طرفین لحاظ شود. راهی که ممکن است تا حدی مستلزم روابط بانکی و پولی باشد.
در سال‌های گذشته، سواپ گازی ایران و ترکمنستان مدتی به حالت تعلیق درآمده بود چون ترکمنستان با استناد به تحریم‌های علیه ایران تسویه سود سواپ را ناممکن می‌دانست.
از سرگیری سواپ گاز ایران به ترکمنستان و افزایش حجم آن از روزانه ۴.۵ به ۸ میلیون مترمکعب بخش دیگری از فعالیت های برون‌مرزی شرکت ملی گاز ایران را در طی دولت سیزدهم شامل می‌شود. بر اساس اعلام مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، در سال ۲۰۲۲ میلادی، مقدار گاز سوآپ شده در مقایسه با سال ۲۰۲۱، از لحاظ حجمی ۳۵۸ درصد و از لحاظ درآمدی، ۵۳۰ درصد رشد کرده است.
شرکت ملی گاز ایران در سال ۲۰۲۲ با واردات گاز طبیعی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ با شرکت سوکار آذربایجان، ضمن ارتقای تجارت گاز با ترکمنستان، موفق به برقراری مجدد جریان گاز از ترکمنستان به داخل کشور شد، این مقدار گاز طبیعی از مبدأ ترکمنستان به مقصد کشور آذربایجان (و جمهوری خودمختار نخجوان) سوآپ می‌شود.بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، در سال ۱۴۰۱حجم سوآپ گاز ایران به ترکمنستان ۱.۳ میلیارد متر مکعب بوده است. انتظار می‌رود مقدار گاز وارداتی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ گاز شرکت سوکار در سال ۲۰۲۳ بیش از ۷۰ درصد نسبت به سال ۲۰۲۲ افزایش یابد.