یک پژوهشگر میراث ناملموس به روزنامه دریایی سرآمد نوشت:
نوروز دریا به عنوان یک میراث فرهنگی ناملموس وتاثیر آن در توسعه پایدار جامعه محلی
طاهره رضایی
زبان شناس و پژوهشگر میراث ناملموس
نوروز صیاد یا نوروز دریایی نخستین روز از تقویم دریانوردان ایرانی‌ست که تا امروز در روستای سلخ در جزیره قشم جشن گرفته می‌شود. این روز که آداب خاص خود را دارد، زمان سپاس‌گزاری از سخاوت دریاست. این مراسم نه تنها به عنوان یکی از آیتم‌های پرونده دانش سنتی دریانوردی و لنج سازی ایرانیان در خلیج فارس در سال 2011 به ثبت جهانی رسیده است؛ بلکه در سال ۱۳۹۱ تحت عنوان نوروز صیاد با شماره ثبت 1056 در فهرست آثار تاملموس ملی ثبت شده است. یکی از آیین‌های این روز برگزاری نمایش شوشی می‌باشد که آن نیز در سال 1401 به شماره 2824 به ثبت ملی رسیده است. موضوع این یادداشت کندوکاو در چگونگی برگزاری این روز نیست بلکه بهره برداری بهینه از این روز برای توسعه پایدار جامعه محلی‌ست.
مفهوم «توسعه پایدار» در قلب کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس قرار دارد، مقدمه‌ای که «اهمیت میراث فرهنگی ناملموس را به عنوان منبع اصلی تنوع فرهنگی و تضمین توسعه پایدار» تصدیق می‌کند. این نقش، تضمین توسعه پایدار، عمدتاً از طریق اهداف اجتماعی و فرهنگی که گروه ها یا جوامع به میراث فرهنگی ناملموس خود اختصاص می‌دهند، رخ می‌دهد. بنابراین، حفظ و حراست از میراث زنده یک جامعه، توسعه‌ای را ارتقا می‌دهد که هویت، ارزش‌ها و آرمان‌های همان جامعه را در نظر می‌گیرد. حال ما با یک مراسم منحصر به فردی در کشور مواجه هستیم که با وجود توجهاتی که در سال‌های اخیر به آن شده است قابلیت آن را دارد که به گونه ای شایسته تر در توسعه جامعه محلی جزیره قشم و روستای سلخ نقش داشته باشد. دستورالعمل‌های عملیاتی کنوانسیون میراث ناملموس شامل یک فصل ویژه است که نشان می‌دهد درآمدزایی مرتبط با میراث زنده می‌تواند نیروی قدرتمندی برای توسعه اقتصادی فراگیر و عادلانه، حمایت از الگوهای پایدار تولید و مصرف و بهبود مدیریت منابع باشد. همچنین می تواند جوامع محلی و میراث فرهنگی آنها را تقویت کند.
با این حال، چگونه می توان نقش میراث فرهنگی ناملموس در توسعه پایدار را بهتر درک کرد تا سهم آن به رسمیت شناخته و به طور کامل محقق شود؟
میراث فرهنگی ناملموس، به‌عنوان شکلی از میراث زنده، می‌تواند منبع اصلی نوآوری برای توسعه باشد، و جوامع می‌توانند از فعالیت‌های گردشگری مرتبط با آن بهره مند شوند. فرصت های جدید درآمدزایی که میراث فرهنگی می‌تواند در اختیار جامعه بگذارد عبارتند از:
- جذب هدف مند گردشگر ؛ با اطلاع رسانی و وارد کردن این روز در تقویم گردشگری، به گردشگران این امکان را می‌دهد که برای شرکت در این مراسم برنامه ریزی کنند.
- در آن روز این امکان برای فروشندگان خرد محلی ایجاد می‌شود که محصولات صنایع دستی خود را به فروش برسانند ؛
- برگزاری مسابقات متناسب با مفهوم مراسم نوروز دریا به همراه اهدا جوایز ؛
-برنامه ریزی و برگزاری نشست‌های علمی برای آگاهی جامعه و جذب متخصصین حوزه‌های مرتبط؛
- حمایت از اجرا کنندگان محلی نوروز دریایی.
خطرات مربوط به فعالیت های درآمدزا
- تفکرات درآمد زایی از میراث فرهنگی نباید حیات آن را به خطر بیندازد و تمام اقدامات لازم انجام شود تا اطمینان حاصل گردد که اعضای جامعه محلی ذینفع اصلی این مراسم‌اند.
- "انجماد" میراث فرهنگی ناملوس؛عدم تنوع، ایجاد نسخه استاندارد شده، از دست دادن فرصت برای خلاقیت و تغییر.
- از دست دادن یا تحریف هدف اصلی برگزاری مراسم برای جامعه محلی و گروه‌های درگیر، یا تهدیدهایی که به دلیل فعالیت‌های تجاری و سایر فعالیت‌ها برای حیات آن ایجاد می‌شود.
- حذف از محیط معمول آن؛ اجرای مراسم در زمانی غیر از زمان اصلی آن تنها برای جذب گردشگر؛
- ارائه نمایش نادرست از جامعه محلی: تغییر یا ساده کردن مراسم نوروز دریا یا در واقع تهی کردن آن از معنی و مفهوم اصلی به نفع بازدید کنندگان و ارائه یک پوسته تهی از مفهوم و جامعه ای که در گذشته باقی مانده است؛
- تصاحب نادرست و یا پاداش ناعادلانه ای که به طور نامناسب توسط تک تک اعضای جامعه، دولت، برگزار کنندگان تورهای گردشگری، محققان یا سایر افراد از طریق بهره برداری از این مراسم مشترک به دست آمده است.
- بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی، آلودگی محیط زیست ناشی از گردشگری ناپایدار یا تجاری سازی بیش از حد مراسم.
کاهش خطرات
•طبق دستورالعمل های عملیاتی ارایه شده جهت حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس می توان به موارد زیر برای کاهش خطرات مرتبط با فعالیت‌های درآمدزا اشاره کرد:
• استفاده از حقوق مالکیت معنوی، حقوق حریم خصوصی یا سایر اشکال حمایت قانونی برای حمایت از حقوق مردم محلی.
• آموزش اعضای جامعه به عنوان راهنمای آگاه، که بتوانند معنای نوروز دریا؛ آنچه را که گردشگران مشاهده می‌کنند و چگونگی برقرای ارتباط با آن موضوع را توضیح دهند.
• برنامه ریزی برای گردشگری مسئولیت پذیر و اخلاقی و پایدار؛ باید اطمینان حاصل شود که «حفاظت و حفظ حیات میراث فرهنگی برای نسل‌های آینده» است.
• حصول اطمینان از اینکه مردم بومی، ذینفعان اصلی کلیه فعالیت های تجاری مربوط به برگزاری مراسم نوروز دریا هستند.
• اجرای اقدامات و سیاست‌ها با هدف آموزش جامعه، گروه‌ها یا افراد ذینفع «در مدیریت کسب‌وکارهای کوچک که با این میراث فرهنگی سر و کار دارند.
• ایجاد تعادل بین منافع جامعه محلی، افراد مرتبط با فعالیت‌های تجاری یا گردشگری و مدیریت دولتی.
• ایجاد امکان بحث در داخل جامعه در مورد بایدها و نبایدهای مقاصد تجاری و تلاش برای پایبندی به توافقات حاصل شده.
در پایان باید خاطر نشان کرد که استفاده از میراث فرهنگی ناملموس برای مقاصد تجاری، معنی و هدف آن را برای جامعه درگیر تغییر نمی دهد و این یک موضوع حیاتی برای حفظ، حیات و تداوم مراسم نوروز دریاست.
زبان شناس و پژوهشگر میراث ناملموس
نوروز صیاد یا نوروز دریایی نخستین روز از تقویم دریانوردان ایرانی‌ست که تا امروز در روستای سلخ در جزیره قشم جشن گرفته می‌شود. این روز که آداب خاص خود را دارد، زمان سپاس‌گزاری از سخاوت دریاست. این مراسم نه تنها به عنوان یکی از آیتم‌های پرونده دانش سنتی دریانوردی و لنج سازی ایرانیان در خلیج فارس در سال 2011 به ثبت جهانی رسیده است؛ بلکه در سال ۱۳۹۱ تحت عنوان نوروز صیاد با شماره ثبت 1056 در فهرست آثار تاملموس ملی ثبت شده است. یکی از آیین‌های این روز برگزاری نمایش شوشی می‌باشد که آن نیز در سال 1401 به شماره 2824 به ثبت ملی رسیده است. موضوع این یادداشت کندوکاو در چگونگی برگزاری این روز نیست بلکه بهره برداری بهینه از این روز برای توسعه پایدار جامعه محلی‌ست.
مفهوم «توسعه پایدار» در قلب کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس قرار دارد، مقدمه‌ای که «اهمیت میراث فرهنگی ناملموس را به عنوان منبع اصلی تنوع فرهنگی و تضمین توسعه پایدار» تصدیق می‌کند. این نقش، تضمین توسعه پایدار، عمدتاً از طریق اهداف اجتماعی و فرهنگی که گروه ها یا جوامع به میراث فرهنگی ناملموس خود اختصاص می‌دهند، رخ می‌دهد. بنابراین، حفظ و حراست از میراث زنده یک جامعه، توسعه‌ای را ارتقا می‌دهد که هویت، ارزش‌ها و آرمان‌های همان جامعه را در نظر می‌گیرد. حال ما با یک مراسم منحصر به فردی در کشور مواجه هستیم که با وجود توجهاتی که در سال‌های اخیر به آن شده است قابلیت آن را دارد که به گونه ای شایسته تر در توسعه جامعه محلی جزیره قشم و روستای سلخ نقش داشته باشد. دستورالعمل‌های عملیاتی کنوانسیون میراث ناملموس شامل یک فصل ویژه است که نشان می‌دهد درآمدزایی مرتبط با میراث زنده می‌تواند نیروی قدرتمندی برای توسعه اقتصادی فراگیر و عادلانه، حمایت از الگوهای پایدار تولید و مصرف و بهبود مدیریت منابع باشد. همچنین می تواند جوامع محلی و میراث فرهنگی آنها را تقویت کند.
با این حال، چگونه می توان نقش میراث فرهنگی ناملموس در توسعه پایدار را بهتر درک کرد تا سهم آن به رسمیت شناخته و به طور کامل محقق شود؟
میراث فرهنگی ناملموس، به‌عنوان شکلی از میراث زنده، می‌تواند منبع اصلی نوآوری برای توسعه باشد، و جوامع می‌توانند از فعالیت‌های گردشگری مرتبط با آن بهره مند شوند. فرصت های جدید درآمدزایی که میراث فرهنگی می‌تواند در اختیار جامعه بگذارد عبارتند از:
- جذب هدف مند گردشگر ؛ با اطلاع رسانی و وارد کردن این روز در تقویم گردشگری، به گردشگران این امکان را می‌دهد که برای شرکت در این مراسم برنامه ریزی کنند.
- در آن روز این امکان برای فروشندگان خرد محلی ایجاد می‌شود که محصولات صنایع دستی خود را به فروش برسانند ؛
- برگزاری مسابقات متناسب با مفهوم مراسم نوروز دریا به همراه اهدا جوایز ؛
-برنامه ریزی و برگزاری نشست‌های علمی برای آگاهی جامعه و جذب متخصصین حوزه‌های مرتبط؛
- حمایت از اجرا کنندگان محلی نوروز دریایی.
خطرات مربوط به فعالیت های درآمدزا
- تفکرات درآمد زایی از میراث فرهنگی نباید حیات آن را به خطر بیندازد و تمام اقدامات لازم انجام شود تا اطمینان حاصل گردد که اعضای جامعه محلی ذینفع اصلی این مراسم‌اند.
- "انجماد" میراث فرهنگی ناملوس؛عدم تنوع، ایجاد نسخه استاندارد شده، از دست دادن فرصت برای خلاقیت و تغییر.
- از دست دادن یا تحریف هدف اصلی برگزاری مراسم برای جامعه محلی و گروه‌های درگیر، یا تهدیدهایی که به دلیل فعالیت‌های تجاری و سایر فعالیت‌ها برای حیات آن ایجاد می‌شود.
- حذف از محیط معمول آن؛ اجرای مراسم در زمانی غیر از زمان اصلی آن تنها برای جذب گردشگر؛
- ارائه نمایش نادرست از جامعه محلی: تغییر یا ساده کردن مراسم نوروز دریا یا در واقع تهی کردن آن از معنی و مفهوم اصلی به نفع بازدید کنندگان و ارائه یک پوسته تهی از مفهوم و جامعه ای که در گذشته باقی مانده است؛
- تصاحب نادرست و یا پاداش ناعادلانه ای که به طور نامناسب توسط تک تک اعضای جامعه، دولت، برگزار کنندگان تورهای گردشگری، محققان یا سایر افراد از طریق بهره برداری از این مراسم مشترک به دست آمده است.
- بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی، آلودگی محیط زیست ناشی از گردشگری ناپایدار یا تجاری سازی بیش از حد مراسم.
کاهش خطرات
•طبق دستورالعمل های عملیاتی ارایه شده جهت حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس می توان به موارد زیر برای کاهش خطرات مرتبط با فعالیت‌های درآمدزا اشاره کرد:
• استفاده از حقوق مالکیت معنوی، حقوق حریم خصوصی یا سایر اشکال حمایت قانونی برای حمایت از حقوق مردم محلی.
• آموزش اعضای جامعه به عنوان راهنمای آگاه، که بتوانند معنای نوروز دریا؛ آنچه را که گردشگران مشاهده می‌کنند و چگونگی برقرای ارتباط با آن موضوع را توضیح دهند.
• برنامه ریزی برای گردشگری مسئولیت پذیر و اخلاقی و پایدار؛ باید اطمینان حاصل شود که «حفاظت و حفظ حیات میراث فرهنگی برای نسل‌های آینده» است.
• حصول اطمینان از اینکه مردم بومی، ذینفعان اصلی کلیه فعالیت های تجاری مربوط به برگزاری مراسم نوروز دریا هستند.
• اجرای اقدامات و سیاست‌ها با هدف آموزش جامعه، گروه‌ها یا افراد ذینفع «در مدیریت کسب‌وکارهای کوچک که با این میراث فرهنگی سر و کار دارند.
• ایجاد تعادل بین منافع جامعه محلی، افراد مرتبط با فعالیت‌های تجاری یا گردشگری و مدیریت دولتی.
• ایجاد امکان بحث در داخل جامعه در مورد بایدها و نبایدهای مقاصد تجاری و تلاش برای پایبندی به توافقات حاصل شده.
در پایان باید خاطر نشان کرد که استفاده از میراث فرهنگی ناملموس برای مقاصد تجاری، معنی و هدف آن را برای جامعه درگیر تغییر نمی دهد و این یک موضوع حیاتی برای حفظ، حیات و تداوم مراسم نوروز دریاست.