«روزنامه دریایی سرآمد» علت خشکیدگی تالاب‌های ایران را بررسی کرد؛
چالش خشکسالی پیش‌روی تالاب‌های ایران
گروه زیست دریایی - مهدی بیرانوند روژمان - ارزیابی آسیب‌پذیری تالاب‌های کشور که توسط پروژه بین‌المللی حفاظت از تالاب‌های ایران آغازشده، نشان می‌دهد تقریبا تمامی تالاب‌های ایران درجه آسیب‌پذیری بالایی دارند. براساس آمار رسمی ایران ۲۸۰۰ تالاب دارد که به دلیل کمبود بارش، مصرف بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، سد سازی و عدم مدیریت صحیح آب عمده آن‌ها در سالهای اخیر دچار کم آبی و یا خشک شده‌اند. براساس گزارش سازمان محیط زیست از این مقدار تالاب در ایران ۱۰۵ تالاب مطالعه شده که از میان آن‌ها ۲۸ تالاب آسیب جدی دیده‌اند. به گفته همین گزارش‌ها، این ۲۸ تالاب به منشا گرد و غبار بدل شده و ۴۰ تا ۹۰ درصد از پهنه این تالاب‌ها موجب تولید گرد و غبار در ایران می‌شود. تالاب‌ها موجودات زنده‌ای هستند که باید برای تداوم حیات بشر و تنوع عظیمی از جانوران و گیاهانی که در این زیستگاه منحصربه فرد زیست می‌کنند از آن‌ها حفاظت شود. سه میلیون هکتار تالاب در کشور وجود دارد که یک و نیم میلیون هکتار آن به عنوان تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت شده اند. کنوانسیون رامسر از قدیمی ترین معاهدات بین‌المللی محیط زیست در حوزه تالاب‌ها است.
تفاوت ارزش تالاب ها در برابر زمین کشاورزی
عمر بعضی تالاب‌های ایران که اینروزها یکی پس از دیگری بهسرعت در حال خشکشدن هستند، به بیش از چند هزار سال میرسد؛ تالاب‌هایی که به جای کمک به بهبود وضعیت هوا، حالا تبدیل به کانون‌های تولید ریزگرد و ایجاد گرد و غبار شده‌اند. مرگ تالاب‌های ایران، نگرانی‌های زیادی را به وجود آوردهاست، هم اکنون بهخاطر ریزگردهای عراق، هوای کشورمان در بیشتر روزهای سال آلوده است حالا تصور کنید با خشک شدن تالاب‌ها و رودخانههای کشور و ایجاد گرد و غبار داخلی، چه بر سر آب‌وهوای کشورمان خواهد آمد. مشکل تالاب‌ها محدود به یک استان و شهر نیست و در جای‌جای کشورمان، از تالاب‌های لرستان و همدان در غرب گرفته تا تالاب‌های تهران و مرکزی، تالاب‌های شمال کشور، تالاب «هامون» و «هورالعظیم»، هرکدام مشکلات مشابهی دارند که استمرار بی‌توجهی به آن‌ها موجب خسارات زیادی شده است. گفته می‌شود، هر هکتار تالاب، ۲۰۰ برابر یک زمین کشاورزی ارزش اقتصادی دارد. تالاب‌ها یکی از جاذبههای دیدنی و زیبای ایران هستند که همه ساله گروه‌های زیادی از مردم را به سوی خود جذب می‌کنند، حالت تعدیل‌کننده آب‌وهوا را دارند، زمانی که تالاب‌ها خشک‌شوند سطح آب‌های زیرزمینی یا پایین می‌آید یا خشک می‌شود. همچنین می‌توانند شغل‌های پایدار و درآمدزایی در حوزه گردشگری ایجاد کنند و موجب جذب توریست‌های داخلی و خارجی شوند. وجود تالاب‌ها در هر منطقه موجب ایجاد تنوع زیستی می‌شود درواقع می‌توان گفت تالاب‌ها نقش حیاتی برای حفظ تنوع جانوری به خصوص پوشش گیاهی دارند و از فرسایش خاک منطقه جلوگیری می‌کنند. به نظر فعالان محیط‌زیست خشک شدن هر تالاب منجر به مرگ اقتصادی آن منطقه می‌شود. صدها تالاب در سراسر ایران وجود دارد؛ برخی از آن‌ها مثل «گاو خونی»، «پریشان»، «شادگان»، «انزلی»، «ارومیه»، «هامون» و «هورالعظیم» بهدلیل اهمیت مهاجر پذیریشان که آن‌ها را به محلی مناسب برای زادآوری پرندگان مهاجر تبدیل کردهاست به عنوان تالاب‌های بین‌المللی در «کنوانسیون رامسر» به ثبت رسیدهاند. داستان خشک شدن یا در معرض خشکی قرار گرفتن تالاب‌ها، با «گاوخونی»، «جازموریان»، «پریشان» و «ارومیه» شروع شد و با «بختگان»، «هامون»، «هورالعظیم»، «میقان»، «میانکاله»، «قوری گل»، «انزلی»، «صابری»، «هیرمند»، «یادگارلو» و «لپو»ی مازندران به اوج رسید اما همچنان هر چند روز یک بار خبر خشکی یا در معرض خشک شدن یکی دیگر از تالاب های کشورمان را می‌شنویم.
تاکنون چند درصد از تالاب های ایران
خشک شده است؟
در حال حاضر ۳۰ درصد از ۲.۲ میلیون هکتار سطح تالابی ثبت شده کشور در خوزستان قرار گرفته است که از با ارزش‌ترین تالاب‌های کشور محسوب می‌شوند.
رئیس اداره احیای تالاب‌های اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره به وضعیت آبگیری تالاب‌های ایران در گفت و گویی اظهار کرد: در مجموع ۶۰ درصد از مساحت تالاب‌های کشور خشک شده است که دریاچه ارومیه، تالاب‌های جازموریان، هورالعظیم، شادگان، هامون و گاوخونی از مهمترین این مساحت‌ها هستند. مسلم است این وضعیت تنها می‌تواند به دلیل ثمره نداشتن شناخت از ارزش واقعی تالاب‌ها، دست‌اندازی به محیط تالاب‌ها و یا کوتاهی در تامین حقآبه زیست محیطی آن‌ها باشد.
وی افزود: باید توجه شود که تنها حقآبه تالاب هامون به آب‌های ورودی مرزی وابسته است و سایر تالاب‌ها از آب‌های درون سرزمینی تغذیه می‌شوند اما سوال اول اینجا است که این حقآبه کجا رفته است؟
وی در ادامه افزود: تقریبا تمام تالاب‌ها در پایین دست منابع تغذیه‌کننده آن‌ها یعنی رودخانه‌ها قرار دارند بنابراین حقآبه تالاب‌ها در بالادست رودخانه، با مدیریت غیر صحیح آب در بخش کشاورزی و یا صنعت، پیش خور شده و یا بلعیده شده است بنابراین خواسته یا ناخواسته تامین حقآبه تالاب‌ها در اولویت آخر قرار گرفته است.
مشکل کجاست؟
از مجموع چالش‌های تهدیدکننده تالاب‌ها در ایران، اولین و مهمترین مساله تامین نشدن حقآبه است البته مشکل تالاب‌های کشور تنها در حد تامین حقآبه نیست و مشکلات دیگری مانند ساخت و سازهای توسعه‌ای مثل جاده و یا ایجاد مراکز کشف و استخراج نفت و گاز، آلودگی ناشی از ورود پساب‌ها و فاضلاب‌های کشاورزی و صنعتی، تعدی و تجاوز به حریم تالاب‌ها و تغییر کاربری اراضی تالابی نیز از مشکلات بعدی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. متاسفانه با تصمیم‌های غلط و به طمع استفاده بهتر از آب، همان بلایی را که کشور شوروی سابق از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۷ بر دریاچه آرال (چهارمین دریاچه بزرگ دنیا) آورد و هزار و یک مشکل زیست محیطی، معیشتی و بهداشتی بر مناطق مجاور دریاچه آرال واقع در کشورهای استقلال یافته قزاقستان و ازبکستان تحمیل کرد، از سال ۱۹۹۲ به بعد بر دریاچه ارومیه و تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، جازموریان و گاوخونی و ... آوردیم تا تصمیم‌های مسئولان عالی رتبه ما در کنار تصمیم‌های مسئولان شوروی سابق درس عبرتی برای دانش‌آموزان جهان باشد تا با محیط زیست و تالاب‌ها این گونه رفتار نکنند.
ارتباط خشکی تالاب ها و بیماری های خاص
وقتی که تالابی خشک شده و تبدیل به کانون ریزگرد می‌شود، ذرات میکرونی بستر تالاب با حداقل قدرت وزش باد، پراکنده شده و از طریق چشم و پوست و تنفس جذب شده و سبب بروز بیماری‌های صعب‌العلاج می‌شوند! تالاب‌ها پالایش این آلودگی‌ها را انجام داده و سلامتی را به مناطق اطراف خود هدیه می‌کنند. متأسفانه طی چند دهه اخیر به دلیل دستکاری‌های انسانی بیش از ۸۰ درصد تالاب‌های ما یا خشک شده و یا در معرض خشکی کامل قرار گرفته‌اند که برگرداندن بسیاری از آن‌ها به شرایط قبلی امکان‌پذیر نیست و یا هزینه بسیار زیادی دارد. تاوانی که ما برای خشک شدن تالاب‌ها می‌دهیم، کم نبوده و آسیب‌های وارده بر اثر خشک شدن تالاب‌ها بیش از نفع بارگذاری‌هایی بوده که در بالادست آن‌ها انجام شده و مصرف آب را در بالادست این حوضه‌ها افزایش داده است. لازم است تا حقآبه و نیاز آبی تالاب‌ها را پرداخت کنیم؛ باید حد بستر تالاب‌ها مشخص و تعیین محدوده شود و نیاز آبی تالاب در اولویت قرار گیرد. شاخصه سلامت مدیریت در حوضه‌های آبی وجود زیستگاه‌های آبی و شرایط تالاب‌هایی است که در انتهای حوضه‌ها هستند. هرجا که تالاب زنده‌ای وجود داشته باشد به این معنی است که مدیریت آب در آن حوضه مطابق با نیازهای طبیعی و استاندارد بوده است و هرجا که تالابی خشک شده به این معنی است که مدیریت صحیح نبوده است. وقتی که تالابی خشک شده و تبدیل به کانون ریزگرد می‌شود، ذرات میکرونی بستر تالاب با حداقل قدرت وزش باد، پراکنده شده و از طریق چشم و پوست و تنفس جذب شده و اثرات جبران‌ناپذیری را بر محیط اطراف خود می‌گذارند و سبب بروز بیماری‌های صعب‌العلاج می‌شوند. نتایج یک مطالعه در مورد خشکی دریاچه "آرات" نشان داد که تولد کودکان ناقص‌الخلقه در نزدیکی دریاچه متأثر از خشک شدن دریاچه آرات و ریزگردهای آلوده آن بود. ریزگردها علاوه بر تهدید سلامت انسان، سلامت پوشش گیاهی و جانوری اطراف تالاب را نیز دچار مشکل کرده و شرایط بحرانی را برای گونه‌های مختلف در اطراف تالاب‌های خشک شده ایجاد می‌کند.
تفاوت ارزش تالاب ها در برابر زمین کشاورزی
عمر بعضی تالاب‌های ایران که اینروزها یکی پس از دیگری بهسرعت در حال خشکشدن هستند، به بیش از چند هزار سال میرسد؛ تالاب‌هایی که به جای کمک به بهبود وضعیت هوا، حالا تبدیل به کانون‌های تولید ریزگرد و ایجاد گرد و غبار شده‌اند. مرگ تالاب‌های ایران، نگرانی‌های زیادی را به وجود آوردهاست، هم اکنون بهخاطر ریزگردهای عراق، هوای کشورمان در بیشتر روزهای سال آلوده است حالا تصور کنید با خشک شدن تالاب‌ها و رودخانههای کشور و ایجاد گرد و غبار داخلی، چه بر سر آب‌وهوای کشورمان خواهد آمد. مشکل تالاب‌ها محدود به یک استان و شهر نیست و در جای‌جای کشورمان، از تالاب‌های لرستان و همدان در غرب گرفته تا تالاب‌های تهران و مرکزی، تالاب‌های شمال کشور، تالاب «هامون» و «هورالعظیم»، هرکدام مشکلات مشابهی دارند که استمرار بی‌توجهی به آن‌ها موجب خسارات زیادی شده است. گفته می‌شود، هر هکتار تالاب، ۲۰۰ برابر یک زمین کشاورزی ارزش اقتصادی دارد. تالاب‌ها یکی از جاذبههای دیدنی و زیبای ایران هستند که همه ساله گروه‌های زیادی از مردم را به سوی خود جذب می‌کنند، حالت تعدیل‌کننده آب‌وهوا را دارند، زمانی که تالاب‌ها خشک‌شوند سطح آب‌های زیرزمینی یا پایین می‌آید یا خشک می‌شود. همچنین می‌توانند شغل‌های پایدار و درآمدزایی در حوزه گردشگری ایجاد کنند و موجب جذب توریست‌های داخلی و خارجی شوند. وجود تالاب‌ها در هر منطقه موجب ایجاد تنوع زیستی می‌شود درواقع می‌توان گفت تالاب‌ها نقش حیاتی برای حفظ تنوع جانوری به خصوص پوشش گیاهی دارند و از فرسایش خاک منطقه جلوگیری می‌کنند. به نظر فعالان محیط‌زیست خشک شدن هر تالاب منجر به مرگ اقتصادی آن منطقه می‌شود. صدها تالاب در سراسر ایران وجود دارد؛ برخی از آن‌ها مثل «گاو خونی»، «پریشان»، «شادگان»، «انزلی»، «ارومیه»، «هامون» و «هورالعظیم» بهدلیل اهمیت مهاجر پذیریشان که آن‌ها را به محلی مناسب برای زادآوری پرندگان مهاجر تبدیل کردهاست به عنوان تالاب‌های بین‌المللی در «کنوانسیون رامسر» به ثبت رسیدهاند. داستان خشک شدن یا در معرض خشکی قرار گرفتن تالاب‌ها، با «گاوخونی»، «جازموریان»، «پریشان» و «ارومیه» شروع شد و با «بختگان»، «هامون»، «هورالعظیم»، «میقان»، «میانکاله»، «قوری گل»، «انزلی»، «صابری»، «هیرمند»، «یادگارلو» و «لپو»ی مازندران به اوج رسید اما همچنان هر چند روز یک بار خبر خشکی یا در معرض خشک شدن یکی دیگر از تالاب های کشورمان را می‌شنویم.
تاکنون چند درصد از تالاب های ایران
خشک شده است؟
در حال حاضر ۳۰ درصد از ۲.۲ میلیون هکتار سطح تالابی ثبت شده کشور در خوزستان قرار گرفته است که از با ارزش‌ترین تالاب‌های کشور محسوب می‌شوند.
رئیس اداره احیای تالاب‌های اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره به وضعیت آبگیری تالاب‌های ایران در گفت و گویی اظهار کرد: در مجموع ۶۰ درصد از مساحت تالاب‌های کشور خشک شده است که دریاچه ارومیه، تالاب‌های جازموریان، هورالعظیم، شادگان، هامون و گاوخونی از مهمترین این مساحت‌ها هستند. مسلم است این وضعیت تنها می‌تواند به دلیل ثمره نداشتن شناخت از ارزش واقعی تالاب‌ها، دست‌اندازی به محیط تالاب‌ها و یا کوتاهی در تامین حقآبه زیست محیطی آن‌ها باشد.
وی افزود: باید توجه شود که تنها حقآبه تالاب هامون به آب‌های ورودی مرزی وابسته است و سایر تالاب‌ها از آب‌های درون سرزمینی تغذیه می‌شوند اما سوال اول اینجا است که این حقآبه کجا رفته است؟
وی در ادامه افزود: تقریبا تمام تالاب‌ها در پایین دست منابع تغذیه‌کننده آن‌ها یعنی رودخانه‌ها قرار دارند بنابراین حقآبه تالاب‌ها در بالادست رودخانه، با مدیریت غیر صحیح آب در بخش کشاورزی و یا صنعت، پیش خور شده و یا بلعیده شده است بنابراین خواسته یا ناخواسته تامین حقآبه تالاب‌ها در اولویت آخر قرار گرفته است.
مشکل کجاست؟
از مجموع چالش‌های تهدیدکننده تالاب‌ها در ایران، اولین و مهمترین مساله تامین نشدن حقآبه است البته مشکل تالاب‌های کشور تنها در حد تامین حقآبه نیست و مشکلات دیگری مانند ساخت و سازهای توسعه‌ای مثل جاده و یا ایجاد مراکز کشف و استخراج نفت و گاز، آلودگی ناشی از ورود پساب‌ها و فاضلاب‌های کشاورزی و صنعتی، تعدی و تجاوز به حریم تالاب‌ها و تغییر کاربری اراضی تالابی نیز از مشکلات بعدی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. متاسفانه با تصمیم‌های غلط و به طمع استفاده بهتر از آب، همان بلایی را که کشور شوروی سابق از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۷ بر دریاچه آرال (چهارمین دریاچه بزرگ دنیا) آورد و هزار و یک مشکل زیست محیطی، معیشتی و بهداشتی بر مناطق مجاور دریاچه آرال واقع در کشورهای استقلال یافته قزاقستان و ازبکستان تحمیل کرد، از سال ۱۹۹۲ به بعد بر دریاچه ارومیه و تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، جازموریان و گاوخونی و ... آوردیم تا تصمیم‌های مسئولان عالی رتبه ما در کنار تصمیم‌های مسئولان شوروی سابق درس عبرتی برای دانش‌آموزان جهان باشد تا با محیط زیست و تالاب‌ها این گونه رفتار نکنند.
ارتباط خشکی تالاب ها و بیماری های خاص
وقتی که تالابی خشک شده و تبدیل به کانون ریزگرد می‌شود، ذرات میکرونی بستر تالاب با حداقل قدرت وزش باد، پراکنده شده و از طریق چشم و پوست و تنفس جذب شده و سبب بروز بیماری‌های صعب‌العلاج می‌شوند! تالاب‌ها پالایش این آلودگی‌ها را انجام داده و سلامتی را به مناطق اطراف خود هدیه می‌کنند. متأسفانه طی چند دهه اخیر به دلیل دستکاری‌های انسانی بیش از ۸۰ درصد تالاب‌های ما یا خشک شده و یا در معرض خشکی کامل قرار گرفته‌اند که برگرداندن بسیاری از آن‌ها به شرایط قبلی امکان‌پذیر نیست و یا هزینه بسیار زیادی دارد. تاوانی که ما برای خشک شدن تالاب‌ها می‌دهیم، کم نبوده و آسیب‌های وارده بر اثر خشک شدن تالاب‌ها بیش از نفع بارگذاری‌هایی بوده که در بالادست آن‌ها انجام شده و مصرف آب را در بالادست این حوضه‌ها افزایش داده است. لازم است تا حقآبه و نیاز آبی تالاب‌ها را پرداخت کنیم؛ باید حد بستر تالاب‌ها مشخص و تعیین محدوده شود و نیاز آبی تالاب در اولویت قرار گیرد. شاخصه سلامت مدیریت در حوضه‌های آبی وجود زیستگاه‌های آبی و شرایط تالاب‌هایی است که در انتهای حوضه‌ها هستند. هرجا که تالاب زنده‌ای وجود داشته باشد به این معنی است که مدیریت آب در آن حوضه مطابق با نیازهای طبیعی و استاندارد بوده است و هرجا که تالابی خشک شده به این معنی است که مدیریت صحیح نبوده است. وقتی که تالابی خشک شده و تبدیل به کانون ریزگرد می‌شود، ذرات میکرونی بستر تالاب با حداقل قدرت وزش باد، پراکنده شده و از طریق چشم و پوست و تنفس جذب شده و اثرات جبران‌ناپذیری را بر محیط اطراف خود می‌گذارند و سبب بروز بیماری‌های صعب‌العلاج می‌شوند. نتایج یک مطالعه در مورد خشکی دریاچه "آرات" نشان داد که تولد کودکان ناقص‌الخلقه در نزدیکی دریاچه متأثر از خشک شدن دریاچه آرات و ریزگردهای آلوده آن بود. ریزگردها علاوه بر تهدید سلامت انسان، سلامت پوشش گیاهی و جانوری اطراف تالاب را نیز دچار مشکل کرده و شرایط بحرانی را برای گونه‌های مختلف در اطراف تالاب‌های خشک شده ایجاد می‌کند.