«روزنامه دریایی سرآمد» علت خشکیدگی تالابهای ایران را بررسی کرد؛
چالش خشکسالی پیش‌روی تالابهای ایران
گروه زیست دریایی - مهدی بیرانوند روژمان - تالاب‌ها محل اتصال خشکی و آب هستند و قدمت آن‌ها نزدیک به قدمت کره زمین است و مأوای بخشی از غنی‌ترین تنوع زیستی روی زمین هستند. تالاب‌ها را می‌توان در سراسر کره زمین از استوا تا دشت‌های یخ زده یافت. این اکوسیستم‌ها به اندازه هر عضو دیگر طبیعت در سلامت و حفظ تعادل کره زمین نقش حیاتی دارند و ۵۰ درصد از تنوع زیستی جهان در تالاب‌ها قرار دارد.
با وجود اهمیتی که تالاب‌ها در محیط زیست دارند, متأسفانه حال تالابهای کشور خوب نیست و عواملی از جمله, آلودگی تالاب‌ها, عدم تأمین حق‌آبه, کاهش بارش‌ها و ..., این اکوسیستم‌های باارزش را تهدید می‌کنند. متخصصان و دوستداران محیط زیست همواره بر حفاظت و احیا تالاب‌ها و همچنین بهره‌برداری خردمندانه از این عرصه‌های طبیعی تاکید داشته‌اند, اما لزوم اهمیت تالاب‌ها و شدت تأکید بر حفظ آن‌ها به چه علت است؟
۱. حضور بیش از ۵۰ درصد تنوع زیستی جهان در تالاب‌ها
تالاب‌ها به عنوان یکی از امن‌ترین محل‌ها برای پرندگان کنار آبزی بوده و همه ساله با مهاجرت پرندگان در سراسر دنیا، تالاب‌ها از این پرندگان مهاجر میزبانی می‌کنند.
۲. نقش تعیین‌کننده تالاب‌ها در کاهش سیلاب
زمانی که رودخانه‌های خروشان حجم بالایی از رسوبات را با خود می‌آورند، وجود تالاب‌ها قبل از ورود آب به دریاچه‌ها باعث کنترل سیلاب می‌شود.
۳. کمک تالاب‌ها به احیای سفره‌های آب زیرزمینی
تالاب‌هایی که در پایین دست رودخانه‌ها و حوضههای آبریز قرار دارند مانند یک مخزن جریانات سیلابی را ذخیره می‌کنند و ضمن کاهش تبعات آن، باعث تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند.
۴. نقش تالاب‌ها در جذب کربن و کاهش گازهای گلخانه‌ای
تالاب‌ها به کل طبیعی کربن موجود در جو را ذخیره می‌کنند. از تمام کربن موجود روی زمین تقریباً ۳۰ درصد آن, معادل دو برابر میزان کربنی که تمام جنگل‌های جهان در خود ترسیب(ذخیره کربن در خاک و گیاه) کرده‌اند, در تالاب‌ها ذخیره می‌شود و تالاب‌ها اثربخش‌ترین بستر ترسیب کربن روی زمین هستند.
۵. نقش تالاب‌ها در حفظ خطوط ساحلی در برابر آب و هوای طوفانی
تالابهای ساحلی مانند باتلاق‌ها، مانگروها، بسترهای پوشیده از علف‌های دریایی و صخره‌های مرجانی مانند ضربه‌گیر عمل می‌کنند؛ آن‌ها شدت امواج طوفان و سونامی‌ها را کاهش می‌دهند و از افرادی که در طول خطوط ساحلی زندگی یا کار می‌کنند در برابر سیل، خسارت مالی و تلفات جانی محافظت می‌کنند.
۶. نقش تالاب‌ها در جلوگیری از خشکسالی
تالاب‌ها در طول فصول خشک در اقلیم‌های کم آب ، آب ذخیره شده در خود را آزاد می‌کنند، شروع خشکسالی‌ها را به تأخیر می‌اندازند و کمبود آب را به حداقل می‌رسانند.
تاثیر تالاب ها بر محیط زندگی خود
تالاب‌ها تاثیر زیادی بر محیط اطراف خود دارند. از جمله تاثیرات تالاب‌ها می‌توان به ذخیره‌سازی آب، حفاظت در مقابل گرد و غبار، تزریق محدود آب‌های زیرزمینی اشاره کرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس نیز درباره ارزش‌های اقتصادی تالاب‌ها نوشته که در حفظ ذخابر ژنی گیاهی و جانوری، تامین آب، آبزی‌پروری، تولید محصولات کشاورزی، تولید چوب، تامین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربرد‌های گردشگری نقش دارند.
در ادامه گزارش این مرکز، به دیگر تاثیرات تالاب‌ها بر محیط اشاره شده که تالاب‌ها کنترل‌کننده سیلاب‌ها ویرانگر و رسوب رودخانه‌ها هستند. همچنین تنظیم‌کننده اقلیم محلی بوده و به عنوان تلطیف‌کننده هوا و به عنوان بادشکن عمل می‌کنند. بسیاری از مواد زائد و بار آلودگی بیولوژیکی و شیمایی آب‌های سطحی توسط تالاب‌ها تثبیت و غیرفعال می‌شوند. ضمن آنکه نقش مهمی در تثبیت ازت و چرخه کربن هم بازی می‌کنند. اما در این زمینه موضوعی که به نظر می‌رسد باید بیشتر مد نظر قرار گیرد، مساله حق آبه تالاب هاست. موضوعی که مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست در این باره می‌گوید: با وجود بارندگی‌‌های اخیر برخی از تالاب‌ها در حال آبگیری هستند اما متاسفانه پاییز خشکی داشتیم و در سال آبی جاری یعنی از پاییز تا اوایل زمستان وضعیت منابع آبی به لحاظ بارش‌ها در حوضههای آبخیز مناسب نبود و نتوانستیم حقابه‌‌‌‌ای را برای تالاب‌ها دریافت کنیم.
مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: علاوه بر آن با اقدامات مناسب لایروبی و بارندگی مناسب حوضه مجموعه تالابهای آلاگل و آجی گل در استان گلستان به صورت ۱۰۰ درصدی آبگیری شدند اما تالاب آلماگل از این مجموعه حدود ۳۰ درصد آبگیری شد که امیدواریم با ادامه بارندگی‌ها آبگیری همچنان تداوم داشته باشد تا وضعیت مطلوب تالاب‌ها ادامه دار باشد چون اگر آبگیری ادامه نداشته باشد به علت تبخیر همان آبی هم وجود دارد از بین می‌رود. در این زمینه یک فعال زیست محیطی در گفت و گو با «همدلی» با اشاره به ثبت بیش از ۲۴ تالاب کشور در کنوانسیون بین المللی رامسر می‌گوید: مجموع مساحت تالاب‌ها در کشور یک در صد خاک ایران را در بر می‌گیرد، که با توجه به اینکه ایران یک در صد کل خشکی‌‌های زمین را به خود اختصاص داده است؛ نسبت متعادل و منطقی وجود دارد. از طرف دیگر مجموع مساحت تالابهای ثبت شده در کنوانسیون رامسر تقریباً۱.۱ درصد کل خشکی‌‌های کره زمین است.
وی با ذکر اینکه دوستداران تالاب ها، در طول سالهای گذشته به کمک تشکل‌‌های زیست محیطی موفق شده اند تا شرایط برخی از تالاب‌ها از جمله کانی برازجان در جنوب آذربایجان غربی، گندمان در استان چهار محال بختیاری ، کمجان در استان فارس به سمت بهبود سوق دهند می‌گوید: واقعیت این است که اگر همت مردم محلی و سازمان حفاظت محیط زیست نبود شاید این تالاب‌ها هرگز احیا نمی‌شدند.
این کارشناس محیط زیستی، با تاکید بر اینکه تمام تالابهای ایران در وضعیت زیر خط قرمز خطر و تهدید قرار گرفته‌اند، می‌گوید: وقتی رودخانه زاینده‌رود خشک شده، نباید انتظار داشت که تالاب گاوخونی شرایط مناسبی داشته باشد. گاوخونی یک قهوه خانه بین‌راهی بود برای پرندگان مهاجری که از روسیه و سیبری حرکت می‌کردند و دو هزار کیلومتر راه می‌آمدند تا به تالاب برسند. وی، دفع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی را در تالاب انزلی، نمونه دیگری از تهدیدهای کشاورزی برای تالاب‌ها می‌داند و می‌گوید: این وضعیتی که برای تالاب‌ها ساختیم، ممکن است به زودی همه را در معرض خشکی کامل و نابودی قرار دهد؛ حتی تالاب انزلی که وقتی به عضویت کنوانسیون رامسر درآمد، ۲۱ هزار هکتار بود که اکنون مساحت آن به زیر ۹ هزار هکتار رسیده و در حال خشک شدن است.
علت خشکیدگی تالابهای ایران چیست؟
دلیل اصلی به سوء مدیریت در استفاده از منابع آبی برمی گردد، در واقع اصل حیات تالاب به حق آبه آن وابسته است، یعنی وقتی حق آبه تالاب داده نمی‌شود و دیگر اینکه برای این تالاب چه اقدامات دیگری انجام می‌دهند اهمیت و معنا ندارد.او بیان کرد: در سال گذشته متاسفانه ۲۵۰۰ هکتار از جنوب تالاب میانکاله در استان مازندران را متعاقب تصرف و تالاب خواری به راحتی از دست دادیم، لذا راه مقابله با نابودی تالاب‌ها تنها اجرای قاطعانه قانون در این زمینه است. کشاورزی نیز تنها یکی از چندین دلیلی است که سبب شده تالابهای ما خشک شوند و اصلی‌ترین دلیل توسعه ناپایدار در حوضه آبریز تالاب هاست.
در واقع اتفاقی که افتاده این است که توسعه ناپایدار از جمله سدسازی‌ها و تغییر در جریان هیدرولوژیکی تالاب‌ها در این زمینه تأثیرگذار بوده است هرچند گفته شده است برای کشاورزی انجام شده اما در کل این تصور که هر آبی که از بالادست جریان می‌یابد باید تحت کنترل قرار گیرد و به صرف مصارف مختلف برسد، علت اصلی خشکیدگی تالابهای کشور است. متأسفانه در چند دهه گذشته ما عمده آب منابع آبی تجدیدپذیر خود را فروخته‌ایم یا برای آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. این در حالی است که همیشه باید سهمی را به عنوان حقابه تالاب‌ها به رسمیت می‌شناختیم. اما در طول چند سال گذشته دیده شده که خوشبختانه این اقدام در مجموعه وزارت نیرو و به طور کلی در بدنه برنامه‌ریزی دولت جا افتاده و تغییر مثبت و درستی است.
چه باید کرد؟
نکته مهم در انتخاب تالاب‌ها و تلاش برای احیای شان کارکرد‌های اکولوژیکی آن هاست؛ تالاب‌ها مهم‌ترین تولید کننده حیات گیاهی و جانوری هستند، چرا که بیشترین تنوع را دارند.او با اشاره به دستاورد‌های اخیر در حوزه تالاب‌ها گفت: در دولت یازدهم و دوازدهم در این حوزه که بسیار هم مهم است؛ قانون تالاب‌ها بود و دیگری شکل گیری ستاد ملی تالاب‌ها که در این ستاد فرابخشی است و مسئولیت تالاب را به دولت می‌سپارد. رئیس‌جمهور مسئول تالاب است و اعضای حقیقی دارد بخش‌های غیردولتی و متخصصان و دانشگاه هم با حق رای در این ستاد حضور دارند. به لحاظ اکولوژیکی و تجاربی که بشر در حفظ تالاب‌ها دارد، نباید در وضعیت تالاب دخالت کنیم در اینکه تالاب زمان بیشتری آب خود را نگه می‌دارد.او مطرح کرد: برای اینکه تالاب به وضعیت مطلوب برسد باید چند اتفاق رخ دهد، بايد رویکرد دولت سازگار با تغییر اقلیم باشد و خودش را با طبیعت سازگاری کند و نمونه اش می‌شود اینکه انتقال آب انجام نگیرد، انتقال آب به این منظور که بخواهیم در کویر، صنعت فولاد و توریست داشته باشیم پس باید آب هم به آن‌جا ببریم.
با وجود اهمیتی که تالاب‌ها در محیط زیست دارند, متأسفانه حال تالابهای کشور خوب نیست و عواملی از جمله, آلودگی تالاب‌ها, عدم تأمین حق‌آبه, کاهش بارش‌ها و ..., این اکوسیستم‌های باارزش را تهدید می‌کنند. متخصصان و دوستداران محیط زیست همواره بر حفاظت و احیا تالاب‌ها و همچنین بهره‌برداری خردمندانه از این عرصه‌های طبیعی تاکید داشته‌اند, اما لزوم اهمیت تالاب‌ها و شدت تأکید بر حفظ آن‌ها به چه علت است؟
۱. حضور بیش از ۵۰ درصد تنوع زیستی جهان در تالاب‌ها
تالاب‌ها به عنوان یکی از امن‌ترین محل‌ها برای پرندگان کنار آبزی بوده و همه ساله با مهاجرت پرندگان در سراسر دنیا، تالاب‌ها از این پرندگان مهاجر میزبانی می‌کنند.
۲. نقش تعیین‌کننده تالاب‌ها در کاهش سیلاب
زمانی که رودخانه‌های خروشان حجم بالایی از رسوبات را با خود می‌آورند، وجود تالاب‌ها قبل از ورود آب به دریاچه‌ها باعث کنترل سیلاب می‌شود.
۳. کمک تالاب‌ها به احیای سفره‌های آب زیرزمینی
تالاب‌هایی که در پایین دست رودخانه‌ها و حوضههای آبریز قرار دارند مانند یک مخزن جریانات سیلابی را ذخیره می‌کنند و ضمن کاهش تبعات آن، باعث تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند.
۴. نقش تالاب‌ها در جذب کربن و کاهش گازهای گلخانه‌ای
تالاب‌ها به کل طبیعی کربن موجود در جو را ذخیره می‌کنند. از تمام کربن موجود روی زمین تقریباً ۳۰ درصد آن, معادل دو برابر میزان کربنی که تمام جنگل‌های جهان در خود ترسیب(ذخیره کربن در خاک و گیاه) کرده‌اند, در تالاب‌ها ذخیره می‌شود و تالاب‌ها اثربخش‌ترین بستر ترسیب کربن روی زمین هستند.
۵. نقش تالاب‌ها در حفظ خطوط ساحلی در برابر آب و هوای طوفانی
تالابهای ساحلی مانند باتلاق‌ها، مانگروها، بسترهای پوشیده از علف‌های دریایی و صخره‌های مرجانی مانند ضربه‌گیر عمل می‌کنند؛ آن‌ها شدت امواج طوفان و سونامی‌ها را کاهش می‌دهند و از افرادی که در طول خطوط ساحلی زندگی یا کار می‌کنند در برابر سیل، خسارت مالی و تلفات جانی محافظت می‌کنند.
۶. نقش تالاب‌ها در جلوگیری از خشکسالی
تالاب‌ها در طول فصول خشک در اقلیم‌های کم آب ، آب ذخیره شده در خود را آزاد می‌کنند، شروع خشکسالی‌ها را به تأخیر می‌اندازند و کمبود آب را به حداقل می‌رسانند.
تاثیر تالاب ها بر محیط زندگی خود
تالاب‌ها تاثیر زیادی بر محیط اطراف خود دارند. از جمله تاثیرات تالاب‌ها می‌توان به ذخیره‌سازی آب، حفاظت در مقابل گرد و غبار، تزریق محدود آب‌های زیرزمینی اشاره کرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس نیز درباره ارزش‌های اقتصادی تالاب‌ها نوشته که در حفظ ذخابر ژنی گیاهی و جانوری، تامین آب، آبزی‌پروری، تولید محصولات کشاورزی، تولید چوب، تامین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربرد‌های گردشگری نقش دارند.
در ادامه گزارش این مرکز، به دیگر تاثیرات تالاب‌ها بر محیط اشاره شده که تالاب‌ها کنترل‌کننده سیلاب‌ها ویرانگر و رسوب رودخانه‌ها هستند. همچنین تنظیم‌کننده اقلیم محلی بوده و به عنوان تلطیف‌کننده هوا و به عنوان بادشکن عمل می‌کنند. بسیاری از مواد زائد و بار آلودگی بیولوژیکی و شیمایی آب‌های سطحی توسط تالاب‌ها تثبیت و غیرفعال می‌شوند. ضمن آنکه نقش مهمی در تثبیت ازت و چرخه کربن هم بازی می‌کنند. اما در این زمینه موضوعی که به نظر می‌رسد باید بیشتر مد نظر قرار گیرد، مساله حق آبه تالاب هاست. موضوعی که مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست در این باره می‌گوید: با وجود بارندگی‌‌های اخیر برخی از تالاب‌ها در حال آبگیری هستند اما متاسفانه پاییز خشکی داشتیم و در سال آبی جاری یعنی از پاییز تا اوایل زمستان وضعیت منابع آبی به لحاظ بارش‌ها در حوضههای آبخیز مناسب نبود و نتوانستیم حقابه‌‌‌‌ای را برای تالاب‌ها دریافت کنیم.
مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: علاوه بر آن با اقدامات مناسب لایروبی و بارندگی مناسب حوضه مجموعه تالابهای آلاگل و آجی گل در استان گلستان به صورت ۱۰۰ درصدی آبگیری شدند اما تالاب آلماگل از این مجموعه حدود ۳۰ درصد آبگیری شد که امیدواریم با ادامه بارندگی‌ها آبگیری همچنان تداوم داشته باشد تا وضعیت مطلوب تالاب‌ها ادامه دار باشد چون اگر آبگیری ادامه نداشته باشد به علت تبخیر همان آبی هم وجود دارد از بین می‌رود. در این زمینه یک فعال زیست محیطی در گفت و گو با «همدلی» با اشاره به ثبت بیش از ۲۴ تالاب کشور در کنوانسیون بین المللی رامسر می‌گوید: مجموع مساحت تالاب‌ها در کشور یک در صد خاک ایران را در بر می‌گیرد، که با توجه به اینکه ایران یک در صد کل خشکی‌‌های زمین را به خود اختصاص داده است؛ نسبت متعادل و منطقی وجود دارد. از طرف دیگر مجموع مساحت تالابهای ثبت شده در کنوانسیون رامسر تقریباً۱.۱ درصد کل خشکی‌‌های کره زمین است.
وی با ذکر اینکه دوستداران تالاب ها، در طول سالهای گذشته به کمک تشکل‌‌های زیست محیطی موفق شده اند تا شرایط برخی از تالاب‌ها از جمله کانی برازجان در جنوب آذربایجان غربی، گندمان در استان چهار محال بختیاری ، کمجان در استان فارس به سمت بهبود سوق دهند می‌گوید: واقعیت این است که اگر همت مردم محلی و سازمان حفاظت محیط زیست نبود شاید این تالاب‌ها هرگز احیا نمی‌شدند.
این کارشناس محیط زیستی، با تاکید بر اینکه تمام تالابهای ایران در وضعیت زیر خط قرمز خطر و تهدید قرار گرفته‌اند، می‌گوید: وقتی رودخانه زاینده‌رود خشک شده، نباید انتظار داشت که تالاب گاوخونی شرایط مناسبی داشته باشد. گاوخونی یک قهوه خانه بین‌راهی بود برای پرندگان مهاجری که از روسیه و سیبری حرکت می‌کردند و دو هزار کیلومتر راه می‌آمدند تا به تالاب برسند. وی، دفع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی را در تالاب انزلی، نمونه دیگری از تهدیدهای کشاورزی برای تالاب‌ها می‌داند و می‌گوید: این وضعیتی که برای تالاب‌ها ساختیم، ممکن است به زودی همه را در معرض خشکی کامل و نابودی قرار دهد؛ حتی تالاب انزلی که وقتی به عضویت کنوانسیون رامسر درآمد، ۲۱ هزار هکتار بود که اکنون مساحت آن به زیر ۹ هزار هکتار رسیده و در حال خشک شدن است.
علت خشکیدگی تالابهای ایران چیست؟
دلیل اصلی به سوء مدیریت در استفاده از منابع آبی برمی گردد، در واقع اصل حیات تالاب به حق آبه آن وابسته است، یعنی وقتی حق آبه تالاب داده نمی‌شود و دیگر اینکه برای این تالاب چه اقدامات دیگری انجام می‌دهند اهمیت و معنا ندارد.او بیان کرد: در سال گذشته متاسفانه ۲۵۰۰ هکتار از جنوب تالاب میانکاله در استان مازندران را متعاقب تصرف و تالاب خواری به راحتی از دست دادیم، لذا راه مقابله با نابودی تالاب‌ها تنها اجرای قاطعانه قانون در این زمینه است. کشاورزی نیز تنها یکی از چندین دلیلی است که سبب شده تالابهای ما خشک شوند و اصلی‌ترین دلیل توسعه ناپایدار در حوضه آبریز تالاب هاست.
در واقع اتفاقی که افتاده این است که توسعه ناپایدار از جمله سدسازی‌ها و تغییر در جریان هیدرولوژیکی تالاب‌ها در این زمینه تأثیرگذار بوده است هرچند گفته شده است برای کشاورزی انجام شده اما در کل این تصور که هر آبی که از بالادست جریان می‌یابد باید تحت کنترل قرار گیرد و به صرف مصارف مختلف برسد، علت اصلی خشکیدگی تالابهای کشور است. متأسفانه در چند دهه گذشته ما عمده آب منابع آبی تجدیدپذیر خود را فروخته‌ایم یا برای آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. این در حالی است که همیشه باید سهمی را به عنوان حقابه تالاب‌ها به رسمیت می‌شناختیم. اما در طول چند سال گذشته دیده شده که خوشبختانه این اقدام در مجموعه وزارت نیرو و به طور کلی در بدنه برنامه‌ریزی دولت جا افتاده و تغییر مثبت و درستی است.
چه باید کرد؟
نکته مهم در انتخاب تالاب‌ها و تلاش برای احیای شان کارکرد‌های اکولوژیکی آن هاست؛ تالاب‌ها مهم‌ترین تولید کننده حیات گیاهی و جانوری هستند، چرا که بیشترین تنوع را دارند.او با اشاره به دستاورد‌های اخیر در حوزه تالاب‌ها گفت: در دولت یازدهم و دوازدهم در این حوزه که بسیار هم مهم است؛ قانون تالاب‌ها بود و دیگری شکل گیری ستاد ملی تالاب‌ها که در این ستاد فرابخشی است و مسئولیت تالاب را به دولت می‌سپارد. رئیس‌جمهور مسئول تالاب است و اعضای حقیقی دارد بخش‌های غیردولتی و متخصصان و دانشگاه هم با حق رای در این ستاد حضور دارند. به لحاظ اکولوژیکی و تجاربی که بشر در حفظ تالاب‌ها دارد، نباید در وضعیت تالاب دخالت کنیم در اینکه تالاب زمان بیشتری آب خود را نگه می‌دارد.او مطرح کرد: برای اینکه تالاب به وضعیت مطلوب برسد باید چند اتفاق رخ دهد، بايد رویکرد دولت سازگار با تغییر اقلیم باشد و خودش را با طبیعت سازگاری کند و نمونه اش می‌شود اینکه انتقال آب انجام نگیرد، انتقال آب به این منظور که بخواهیم در کویر، صنعت فولاد و توریست داشته باشیم پس باید آب هم به آن‌جا ببریم.