مروری بر تاریخچه‌ی لایروبی در بندرانزلی؛
روند بازسازی بندر انزلی از تصویب تا اجرا
گروه دریامحور - حسین ارجوند - این روزها با دیدن انواع تجهیزات لایروبی، لوله‌ها و خاکریزهای ایجاد شده برای انباشت مواد لایروبی شده در نقاط مختلف شهر، در می‌یابیم که انزلی به سختی در حال دست و پنجه نرم کردن با تبعات خشک شدن آبراه‌ها و مُرداب خویش است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصادسرآمد، با‌توجه به اهمیت حیاتی این پهنه در زندگی و اقتصاد اهالیِ شهر و همچنین مناطق همجوار آن در گیلان، که قرن‌هاست حیات‌شان با آن پیوند خورده، جلوگیری از خشک شدن مُرداب انزلی و اِحیای آن، تقریباً از زمان شکل‌گیری فعالیت‌های تجاری و صیادی در دریا و مرداب، همواره دغدغه‌ی ساکنان بوده و هست.
بنابراین اطّلاع از زمینه‌ی تاریخی چنین اتفاقی می‌تواند به درک وسیع‌تر ما از موضوع خشک‌شدن مرداب و تصمیم‌سازی به موقع برای مسوولان ذی‌ربط بیانجامد. ولی آیا این شرایط نخستین بار است که در این منطقه به وقوع پیوسته؟
یا این‌که در گذشته هم مردم این شهر شاهد چنین رویدادی بوده‌اند؟ اگرقبلاً هم اتفاق افتاده، چه اثراتی در محدوده‌ی شهری داشته؟ چگونه با آن مقابله شده؟ و چه تجهیزاتی تا امروز بکار گرفته شده؟ اینها پرسشی‌هایی است که شاید شما هم به آن اندیشیده باشید.
سرنوشت قرارداد لایروبی
قرارداد لایروبی مذکور، نهایتاً با وقوع انقلاب اکتبر و ایجاد کشور شوروی و پس از عقد پیمان مودت بین دو کشور، به همراه سایر امتیازات روسیه در ایران، از سوی حکومت جدید شوروی لغو شد. اما به‌خاطر ادامه‌ی روند خشک شدن مُرداب و آبراه‌های منطقه، نیاز به لایروبی در سالهای پس از روی کار آمدن سلسله‌ی پهلوی نیز همچنان وجود داشت.
مثلاً در سالهای دهه‌ی بیست شمسی موارد متعددی از گزارش‌ها در خصوص خشک شدن مرداب و حوضچه‌ی بندر وجود داشت. از آنجا که اصولاً اقتصاد بندر انزلی، در سالهای مذکورکاملاً وابسته به فعالیت‌های صیادی چه در بخش صیادان آزاد و چه در بخش صید شیلاتی بوده، لذا در اسناد مربوطه شاهد گزارش‌هایی در زمینه‌ی مشکلات ناشی از آن بودیم. از جمله در نامه‌ای که توسط فرمانداری انزلی در سال ۱۳۱۷ صادر شده، شرایط اسفبار اهالی را این‌گونه توصیف می‌کند:
« وضع کسب و کار اغلب ساکنین شهر بندر پهلوی بوسیله صید ماهی تامین میشود که آن هم بعلت خشک شدن مرداب و کانال مربوطه و نرسیدن ماهی به آن حدود که با‌لنتیجه در سال قبل از صید ماهی بطور قابل ملاحظه ای کاسته شده است و اغلب اهالی هم که صیاد(بوده و) با صیادی وصید ماهی امرار معاش می‌نمایند در فقر و استیصال بسر می‌برند که حقیقتا مستحق هرگونه بذل توجه می‌باشد.از طرفی هم خوشبختانه دولت باین امرحیاتی این شهر کاملا متوجه شده و بر اثر اقداماتی که فعلا طبق اطلاع حاصله در مرکز جریان دارد نسبت به لا رویی کانال مرداب بندر پهلوی که از هر حیث موثر در صید ماهی است اقدام سریع معمول خواهند فرمود که امیدوار است هر چه زودتر صورت تحقق بخود بگیرد تا در سال جاری در موقع صید ماهی وضع مردم این شهر بنحو مطلوب بهبودی حاصل نماید».
و باز لایروبی
مجدداً درحدود پانزده سال بعد، یعنی درسال‌های دهه‌ی سی شمسی هم، شرکت شیلات ایران و شوروی به خاطر مشکلات ناشی از خشک شدن منطقه و محدودیت تردد بارکاس‌ها (قایق‌های موتوردار) و همینطور کشتی شیلاتیِ پورت پهلوی که از آن برای بارگیری و حمل ماهی‌های صید شده از اسکله‌ی شیلات در مرداب استفاده می‌شد، مکاتبات متعددی برای درخواست لایروبی داشت:
« خیلی فوری وزارت راه
شرکت شیلات ایران و شوروی اطلاع میدهد که در اثر تقلیل آب در مرداب پهلوی رفت و آمد کشتی پرت پهلوی بی اندازه مشکل(پیش آمده) و پیش‌بینی میشود که پس از چند هفته کشتی مزبور دیگر نتواند تا اسکله شیلات جلو برود.
چون(به) این ترتیب قطعاً حمل محصول شیلات و رساندن ملزومات بهره برداری را دچار اختلال و به بهره برداری آن شرکت سکته وارد خواهد آورد متمنی است مقرر فرمایند باداره بندر دستور صادر شود تا مسیر کشتی پرت پهلوی را تا اسکله خصوصی شیلات بوسیله شن کشی که دارند پاک نمایند.
بالابردن سطح مرداب
و اما به دنبال کاهش شدید سطح آب مرداب در سالهای ۱۳۳۰- ۱۳۳۱ و ایجاد مشکلات در فعالیت صیادی و شیلات، سازمان برنامه‌ی وقت از بنگاه کل بنادر ( سازمان بنادر و دریانوردی فعلی) می‌خواهد تا ضمن برآورد هزینه‌ی لازم، طرحی را برای جداسازی سطح آب مرداب از دریا ارائه کند.
در پاسخ به این درخواست، اسفند سال ۱۳۳۱ بنگاه کل بنادر در پاسخ، طرحی مقدماتی را ارائه کرد که در آن بالا بردن ارتفاع آب مرداب به میزان ۲ متر، از طریق احداث سدی فلزی و تعبیه دو سرسره برای عبور قایق‌های محلی لحاظ شده و نیز یک دریچه‌ی آهنی برای تخلیه‌ی آب مرداب در موقع لزوم پیش‌بینی شده بود.همینطور در این طرح حوضچه‌ای هم با ابعاد ۱۰۰ در ۱۵۰ متر و اختلاف سطح ۱۰ سانتیمتر برای عبور ماهی‌ها، با مشورت شیلات پیش‌بینی می‌شد. هزینه‌ی تقریبی این طرح حدود یک میلیارد ریال برآورد شده بود که ۵۰ درصد آن قرار بود به‌صورت ارز برای تهیه‌ی مصالح فلزی و اتصالات مربوطه و مصالح ساختمانی که در داخل کشور امکان تهیه آن نبود، باشد.
البته این طرح به دلائل نامعلومی هیچ‌وقت اجرایی نشد. باید توجه داشت، به‌خاطر انحصار دادوستد تجاری بین بندرانزلی و اتحاد جماهیر شوروی وقت و همچنین ذینفع بودن آن کشور در فعالیت‌های صیادی و تاسیس شرکت مختلط شیلات ایران و شوروی (به اسم شرکت ماهی ایران) و بروز مشکلات برای ناوبری در دو حوزه‌ی شیلاتی و حمل و نقل، دولت ایران در موارد متعددی در این سالها، از کشور شوروی برای اعزام تجهیزات و کاروان‌های لایروبی درخواست کمک می‌کرد که طبیعتاً پذیرفته نیز می‌شد.
البته گاهی نیز دولت شوروی از اعزام آنها خودداری می‌کرد و دلیل آن را وجود مشکل مشابه یعنی خشک‌شدنِ بنادر و آبراه‌های خودش در دریای خزر، و لزوم لایروبی در آنجا عنوان می‌کرد.
تجهیزات لایروبی متعلق به ایران در بندرانزلی
صرف نظر از کمک‌های گاه و بیگاه لایروب‌های شوروی و همچنین وجود برخی لایروب‌های گراب‌دار که با چنگال‌های متصل به چرثقیل خود، در بنادر شمالی اقدام به حفر گل‌ولای در کانال‌ها و انتقال مواد حاصله به شناورهای مخصوص جهت حمل و تخلیه در دریا می‌کردند، ضروری بود که کشور در بنادر شمالی و خصوصا بندرانزلی ناوگان لایروبی اختصاصی خود را داشته باشد.
«لایروب سطلی گیلان» که از کمپانی اشکودا خریداری شده بود، از اولین لایروب‌هایی بود که در سال ۱۳۰۹ در بندر انزلی ثبت شد. این لایروب تا سال ۱۳۴۲ کار می‌کرد و به دیگر بنادر شمالی نیز خدمات می‌داد. در سالهای ۱۳۱۶-۱۳۱۷ نیز به درخواست شرکت شیلات ایران و شوروی، این لایروب به دفعات اقدام به پاک کردن اسکله‌ی شیلات در سمت غازیان از گل‌ولای و رسوبات می‌کرد.
لایروب مذکور فاقد مخزن داخلی بود و به چند شناور باربر برای انباشت و تخلیه‌ی مواد لایروبی شده، نیاز داشت.
جالب است بدانیم در زمان کار این لایروب، در اواخر سال ۱۳۱۶ هم‌زمان با شدّت‌گرفتن اجرای برخی طرح‌های توسعه‌ای در انزلی نظیر پُل متحرک غازیان و جاده‌ی همجوار کاخ میانپشته، باتلاق بزرگی در این ناحیه وجود داشته که مسوولان وزارت کشاورزی وقت، برآورد کرده بودند، برای خشکاندن آن نیاز به شن‌ریزی به مقدار/۰۰۰ / ۲۰۰مترمکعب بود که باید از طریق حمل مصالح حاصل از لایروبی توسط اداره بندر تأمین می‌شد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصادسرآمد، با‌توجه به اهمیت حیاتی این پهنه در زندگی و اقتصاد اهالیِ شهر و همچنین مناطق همجوار آن در گیلان، که قرن‌هاست حیات‌شان با آن پیوند خورده، جلوگیری از خشک شدن مُرداب انزلی و اِحیای آن، تقریباً از زمان شکل‌گیری فعالیت‌های تجاری و صیادی در دریا و مرداب، همواره دغدغه‌ی ساکنان بوده و هست.
بنابراین اطّلاع از زمینه‌ی تاریخی چنین اتفاقی می‌تواند به درک وسیع‌تر ما از موضوع خشک‌شدن مرداب و تصمیم‌سازی به موقع برای مسوولان ذی‌ربط بیانجامد. ولی آیا این شرایط نخستین بار است که در این منطقه به وقوع پیوسته؟
یا این‌که در گذشته هم مردم این شهر شاهد چنین رویدادی بوده‌اند؟ اگرقبلاً هم اتفاق افتاده، چه اثراتی در محدوده‌ی شهری داشته؟ چگونه با آن مقابله شده؟ و چه تجهیزاتی تا امروز بکار گرفته شده؟ اینها پرسشی‌هایی است که شاید شما هم به آن اندیشیده باشید.
سرنوشت قرارداد لایروبی
قرارداد لایروبی مذکور، نهایتاً با وقوع انقلاب اکتبر و ایجاد کشور شوروی و پس از عقد پیمان مودت بین دو کشور، به همراه سایر امتیازات روسیه در ایران، از سوی حکومت جدید شوروی لغو شد. اما به‌خاطر ادامه‌ی روند خشک شدن مُرداب و آبراه‌های منطقه، نیاز به لایروبی در سالهای پس از روی کار آمدن سلسله‌ی پهلوی نیز همچنان وجود داشت.
مثلاً در سالهای دهه‌ی بیست شمسی موارد متعددی از گزارش‌ها در خصوص خشک شدن مرداب و حوضچه‌ی بندر وجود داشت. از آنجا که اصولاً اقتصاد بندر انزلی، در سالهای مذکورکاملاً وابسته به فعالیت‌های صیادی چه در بخش صیادان آزاد و چه در بخش صید شیلاتی بوده، لذا در اسناد مربوطه شاهد گزارش‌هایی در زمینه‌ی مشکلات ناشی از آن بودیم. از جمله در نامه‌ای که توسط فرمانداری انزلی در سال ۱۳۱۷ صادر شده، شرایط اسفبار اهالی را این‌گونه توصیف می‌کند:
« وضع کسب و کار اغلب ساکنین شهر بندر پهلوی بوسیله صید ماهی تامین میشود که آن هم بعلت خشک شدن مرداب و کانال مربوطه و نرسیدن ماهی به آن حدود که با‌لنتیجه در سال قبل از صید ماهی بطور قابل ملاحظه ای کاسته شده است و اغلب اهالی هم که صیاد(بوده و) با صیادی وصید ماهی امرار معاش می‌نمایند در فقر و استیصال بسر می‌برند که حقیقتا مستحق هرگونه بذل توجه می‌باشد.از طرفی هم خوشبختانه دولت باین امرحیاتی این شهر کاملا متوجه شده و بر اثر اقداماتی که فعلا طبق اطلاع حاصله در مرکز جریان دارد نسبت به لا رویی کانال مرداب بندر پهلوی که از هر حیث موثر در صید ماهی است اقدام سریع معمول خواهند فرمود که امیدوار است هر چه زودتر صورت تحقق بخود بگیرد تا در سال جاری در موقع صید ماهی وضع مردم این شهر بنحو مطلوب بهبودی حاصل نماید».
و باز لایروبی
مجدداً درحدود پانزده سال بعد، یعنی درسال‌های دهه‌ی سی شمسی هم، شرکت شیلات ایران و شوروی به خاطر مشکلات ناشی از خشک شدن منطقه و محدودیت تردد بارکاس‌ها (قایق‌های موتوردار) و همینطور کشتی شیلاتیِ پورت پهلوی که از آن برای بارگیری و حمل ماهی‌های صید شده از اسکله‌ی شیلات در مرداب استفاده می‌شد، مکاتبات متعددی برای درخواست لایروبی داشت:
« خیلی فوری وزارت راه
شرکت شیلات ایران و شوروی اطلاع میدهد که در اثر تقلیل آب در مرداب پهلوی رفت و آمد کشتی پرت پهلوی بی اندازه مشکل(پیش آمده) و پیش‌بینی میشود که پس از چند هفته کشتی مزبور دیگر نتواند تا اسکله شیلات جلو برود.
چون(به) این ترتیب قطعاً حمل محصول شیلات و رساندن ملزومات بهره برداری را دچار اختلال و به بهره برداری آن شرکت سکته وارد خواهد آورد متمنی است مقرر فرمایند باداره بندر دستور صادر شود تا مسیر کشتی پرت پهلوی را تا اسکله خصوصی شیلات بوسیله شن کشی که دارند پاک نمایند.
بالابردن سطح مرداب
و اما به دنبال کاهش شدید سطح آب مرداب در سالهای ۱۳۳۰- ۱۳۳۱ و ایجاد مشکلات در فعالیت صیادی و شیلات، سازمان برنامه‌ی وقت از بنگاه کل بنادر ( سازمان بنادر و دریانوردی فعلی) می‌خواهد تا ضمن برآورد هزینه‌ی لازم، طرحی را برای جداسازی سطح آب مرداب از دریا ارائه کند.
در پاسخ به این درخواست، اسفند سال ۱۳۳۱ بنگاه کل بنادر در پاسخ، طرحی مقدماتی را ارائه کرد که در آن بالا بردن ارتفاع آب مرداب به میزان ۲ متر، از طریق احداث سدی فلزی و تعبیه دو سرسره برای عبور قایق‌های محلی لحاظ شده و نیز یک دریچه‌ی آهنی برای تخلیه‌ی آب مرداب در موقع لزوم پیش‌بینی شده بود.همینطور در این طرح حوضچه‌ای هم با ابعاد ۱۰۰ در ۱۵۰ متر و اختلاف سطح ۱۰ سانتیمتر برای عبور ماهی‌ها، با مشورت شیلات پیش‌بینی می‌شد. هزینه‌ی تقریبی این طرح حدود یک میلیارد ریال برآورد شده بود که ۵۰ درصد آن قرار بود به‌صورت ارز برای تهیه‌ی مصالح فلزی و اتصالات مربوطه و مصالح ساختمانی که در داخل کشور امکان تهیه آن نبود، باشد.
البته این طرح به دلائل نامعلومی هیچ‌وقت اجرایی نشد. باید توجه داشت، به‌خاطر انحصار دادوستد تجاری بین بندرانزلی و اتحاد جماهیر شوروی وقت و همچنین ذینفع بودن آن کشور در فعالیت‌های صیادی و تاسیس شرکت مختلط شیلات ایران و شوروی (به اسم شرکت ماهی ایران) و بروز مشکلات برای ناوبری در دو حوزه‌ی شیلاتی و حمل و نقل، دولت ایران در موارد متعددی در این سالها، از کشور شوروی برای اعزام تجهیزات و کاروان‌های لایروبی درخواست کمک می‌کرد که طبیعتاً پذیرفته نیز می‌شد.
البته گاهی نیز دولت شوروی از اعزام آنها خودداری می‌کرد و دلیل آن را وجود مشکل مشابه یعنی خشک‌شدنِ بنادر و آبراه‌های خودش در دریای خزر، و لزوم لایروبی در آنجا عنوان می‌کرد.
تجهیزات لایروبی متعلق به ایران در بندرانزلی
صرف نظر از کمک‌های گاه و بیگاه لایروب‌های شوروی و همچنین وجود برخی لایروب‌های گراب‌دار که با چنگال‌های متصل به چرثقیل خود، در بنادر شمالی اقدام به حفر گل‌ولای در کانال‌ها و انتقال مواد حاصله به شناورهای مخصوص جهت حمل و تخلیه در دریا می‌کردند، ضروری بود که کشور در بنادر شمالی و خصوصا بندرانزلی ناوگان لایروبی اختصاصی خود را داشته باشد.
«لایروب سطلی گیلان» که از کمپانی اشکودا خریداری شده بود، از اولین لایروب‌هایی بود که در سال ۱۳۰۹ در بندر انزلی ثبت شد. این لایروب تا سال ۱۳۴۲ کار می‌کرد و به دیگر بنادر شمالی نیز خدمات می‌داد. در سالهای ۱۳۱۶-۱۳۱۷ نیز به درخواست شرکت شیلات ایران و شوروی، این لایروب به دفعات اقدام به پاک کردن اسکله‌ی شیلات در سمت غازیان از گل‌ولای و رسوبات می‌کرد.
لایروب مذکور فاقد مخزن داخلی بود و به چند شناور باربر برای انباشت و تخلیه‌ی مواد لایروبی شده، نیاز داشت.
جالب است بدانیم در زمان کار این لایروب، در اواخر سال ۱۳۱۶ هم‌زمان با شدّت‌گرفتن اجرای برخی طرح‌های توسعه‌ای در انزلی نظیر پُل متحرک غازیان و جاده‌ی همجوار کاخ میانپشته، باتلاق بزرگی در این ناحیه وجود داشته که مسوولان وزارت کشاورزی وقت، برآورد کرده بودند، برای خشکاندن آن نیاز به شن‌ریزی به مقدار/۰۰۰ / ۲۰۰مترمکعب بود که باید از طریق حمل مصالح حاصل از لایروبی توسط اداره بندر تأمین می‌شد.