بررسی اختلافات مسئله پیچیده کریدور زنگزور در گفت‌وگو با محسن پاک‌آیین:
حل مساله کریدورزنگزور از طریق نشست سیاسی کار سختی است
استقرار صلح پایدار در قفقاز به سود همه کشورهای منطقه است
گروه ترانزیت - مهدی بازرگان - محسن پاک‌آیین سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز در گفت‌وگو با دیپلماسی ایرانی درباره اختلافات اعضای سازوکار ۳+۳ می‌گوید: سیاست بی‌طرفی فعال توسط آقای عراقچی مطرح نشد، بلکه راهبردی بود که در سطوح عالی بر آن تصمیم گرفته شد که در جنگ دو همسایه ایران، تهران بی‌طرف بماند. آقای عراقچی به تحولات حوزه قفقاز و همسایگان شمالی اشراف دارد. زمانی که من به ازبکستان رفتم، آقای عراقچی معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه بود و در‌واقع کشورهای آسیای میانه و قفقاز را مدیریت می‌کرد و به همین دلیل به اقتضائات حوزه قفقاز و مسائل قره‌باغ آشنایی دارد. اتفاقا ایشان در جریان کامل اتفاق‌ها و امور آن منطقه بودند و خاطرم هست که نقشی کلیدی هم در حل اختلافات ما با جمهوری آذربایجان در موضوع یوروویژن داشت.
وی افزود: بعد از آن هم که آقای عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه شد، طبیعتا در جریان مسائل قفقاز بودند و در همان جنگ دوم قره‌باغ نیز سفرهایی را به ارمنستان و آذربایجان داشت. به همین واسطه، آقای عراقچی هم انگیزه و هم دانش و توان لازم را برای کمک به حل‌وفصل مشکلات این منطقه دارد. بنابراین من معتقدم اتفاقا حضور آقای عراقچی در نشست‌های ۳+۳ منشأ اثر خواهد بود.
سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان اضافه کرد: تشکیل یک اتحادیه یا یک روند مشترک که در آن کشورها حضور پیدا کنند، به معنای آن نیست که آن اعضا با هم اشتراک نظر دارند. موضوع اینجاست که وقتی کشورها در‌خصوص یک موضوع با هم اختلاف نظر دارند، تصمیم به تشکیل یک اتحادیه یا یک ائتلاف منطقه‌ای می‌گیرند. به اتحادیه کشورهای ترک‌زبان نگاه کنید؛ در ظاهر یک اتحادیه منسجم است، اما در واقع و در بطن آن، اعضایش با هم اختلافاتی بسیار جدی دارند. کشورهای عضو اتحادیه آسه‌‌آن نیز همین‌طور. حتی همین اتحادیه اکو و سایر پیمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای.
محسن پاک‌آیین اضافه کرد: پس در اینکه اختلاف نظر جدی بین اعضای سازوکار ۳+۳ وجود دارد، شکی نیست، اما بالاخره زمانی که منطقه قفقاز سه دهه جنگ و اختلاف را به چشم دیده است و متحمل هزینه‌های فراوانی شده، نهایتا پیشنهاد تشکیل سازوکار ۳+۳ و پیگیری حل اختلافات از مسیر دیپلماسی یک گام مثبت و رو به جلو و در عین حال قابل دفاع است. اینکه اکنون دو کشور در حال جنگ پشت میز گفت‌وگو حاضر شده‌اند، نشانه مثبتی است. اکنون همه کشورهای منطقه دور میز مذاکره حول سازوکار ۳+۳ جمع شده‌اند تا مسئله را از طریق دیپلماسی حل کنند. پس نفس نشست ۳+۳ بسیار مثبت است و می‌تواند کمک کند تا اراده‌ای جدی برای حل‌وفصل اختلافات شکل گیرد. از طرف دیگر، به دلیل زیاده‌خواهی‌های برخی ائتلاف‌های غربی و رقابتی که با ائتلاف‌های شرقی داشتند، اکنون پیمان‌های منطقه‌ای تقویت پیدا کرده است و کشورها سعی می‌کنند مسائل خود را از طریق دیپلماسی منطقه‌ای حل کنند.
وی افزود: اختلافات جدی است و پیگیری مسائل از طریق نشست سیاسی کار سختی است. بااین‌حال، همین که این روند شروع شده و کشورها هم در این روند حاضر به همکاری هستند، شایان دفاع است. ضمن اینکه شما اشاره کردید جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که با دیگر اعضای سازوکار ۳+۳ روابط خوبی دارد. در‌حالی‌که بقیه اعضا این‌گونه روابطی را ندارند. مضافا عنوان کردید که روابط تهران-باکو دچار اختلال است که چنین نیست.
سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان ادامه داد: روابط ما با جمهوری آذربایجان، مثبت و حسنه است و اختلافات قبلی نیز حل‌وفصل شده است. سفیر جمهوری آذربایجان به تهران بازگشته و هفته گذشته هم معاون نخست‌وزیر، آقای شاهین مصطفی، به تهران سفر کرد که به دنبال ارتقای روابط بین تهران و باکو بود. اتفاقا نکته‌ای که لازم به ذکر است، این است که نشست ۳+۳ علاوه بر حل‌وفصل مسئله اختلافات بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، می‌تواند به اختلافات بین روسیه و گرجستان نیز کمک کند.
وی اظهارداشت: اتفاقا درباره کریدور زنگزور، چون اختلاف‌نظرهایی جدی وجود دارد، آن را به بعد موکول کردند که فعلا روی اشتراکات جلو بروند تا توافق صلح صورت بگیرد و بعد درباره کوریدور زنگزور هم نشست‌های خود را خواهند داشت. یعنی اکنون طرفین بر اشتراکات تأکید دارند، نه اختلافات که هرچه زودتر به مرحله تفاهم برسد و موافقت‌نامه صورت بگیرد و بعد از آن در مورد اختلاف نظر بر سر گذرگاه‌ها و مسیرهای مواصلاتی دو کشور بحث خواهند کرد. در این میان، قطعا برگزاری نشست ۳+۳ می‌تواند به تسریع روند صلح کمک کند. من دیگر متصور نیستم که آینده قفقاز آینده همراه با جنگ باشد.
پاک‌آیین گفت: بسیاری معتقدند نگاه فردی مانند محسن پاک‌آیین بسیار خوشبینانه است؛ چون حتی در صورت تمرکز بر اشتراکات و حل‌وفصل موضوعات جاری، زمانی که بحث مسیرهای مواصلاتی و مشخصا کریدور زنگزور مطرح شود، تمام توافق‌های پیشین را از بین خواهد برد و حتی زمینه جنگ دوباره را فراهم خواهد کرد.
وی تصریح کرد: معتقدم موضوع کریدور زنگزور و اختلاف‌نظرها در این زمینه نمی‌تواند باعث جنگ دوباره در قفقاز شود. بله، مسئله پیچیده است و امکان دارد مذاکرات و گفت‌وگوها برای تعیین تکلیف مسیرهای مواصلاتی بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان به درازا بکشد، اما منجر به جنگ دوباره نمی‌شود.
پاک‌آیین افزود: من جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان از مقوله جنگ عبور کرده‌اند. ضمن اینکه مسیرهای مواصلاتی دو کشور هم صرفا از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی تعیین تکلیف می‌شود. طبق بندهای توافق‌نامه مسکو، دو طرف باید راه‌های مواصلاتی را باز کنند. در این میان، ارمنستان مطالباتی دارد و آذربایجان نیز مطالبات خود را دارد. مطالبه باکو آن است که از مسیر زنگزور به نخجوان برسد و و مطالبه ایروان آن است که از مسیر آذربایجان به دریای خزر برسد و در عین حال از مسیر نخجوان به ایران راه پیدا کند. از طرف دیگر، ترکیه می‌خواهد از مسیر زنگزور به آذربایجان و دریای خزر برسد. ارمنستان هم دوست دارد مسیرهای مواصلاتی با ترکیه را باز کند تا به دریای سیاه برسد. به همین دلیل، موضوع مسیرهای مواصلاتی از آن دست مسائل پیچیده و زمان‌بری است که نیاز به گفت‌وگوهای فراوان دارد تا در نهایت در چارچوب یک طرح عادلانه، همه طرفین به منافع خود دست پیدا کنند.
سفیرسابق ایران در جمهوری آذربایجان می‌گوید: من یک نگاه واقع‌بینانه دارم. شاید دوستان دیگری که در حوزه قفقاز صاحب نظر هستند، نگاه بدبینانه‌ای داشته باشند، اکنون ارمنستان در یک نوع حصر ژئوپلیتیک قرار دارد و تنها راه فعال این کشور، مرز مشترک با ایران است. حتی راه‌های مواصلاتی با گرجستان هم به اندازه ایران فعال نیست. به همین دلیل است که ارمنستان اصرار دارد اگر بخواهد در‌خصوص کریدور زنگزور امتیازی به طرف آذربایجانی بدهد، باید باکو هم امتیازات مد‌نظر را درباره دسترسی ارمنستان به آذربایجان، نخجوان و ترکیه بدهد. بنابراین بحث‌ها مفصل و طولانی است که باید کشورها در‌خصوص آن نشست‌های متعددی داشته باشند. چه افراد خوش‌بین، چه افراد واقع‌بین و چه افراد بدبین، دلیلی برای دخالت در این مسئله ندارند. آذربایجان و ارمنستان، دو کشور مستقل هستند و نیازی به دخالت در مسائل آنها وجود ندارد.
پاک آیین ادامه داد: من معتقدم اتفاقا روسیه، ترکیه و دیگر بازیگران نباید تحریک‌کننده و تشدید‌کننده تنش‌ها در منطقه باشند. ضمن اینکه جمهوری اسلامی ایران نیز از هرگونه اقدام و تحریکی که منجر به تشدید تنش و درگیری در منطقه شود، پرهیز کرده است. به همین دلیل کشوری مانند ترکیه هم نباید آذربایجان را تحریک کند تا با تأکید بر مسئله کریدور زنگزور، به درگیری، ناامنی و تنش دامن بزند. باید همه کشورها در روند صلح منطقه‌ای کمک کنند؛ چون استقرار صلح پایدار در قفقاز به سود همه کشورهای منطقه است.
گروه ترانزیت - مهدی بازرگان - محسن پاک‌آیین سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز در گفت‌وگو با دیپلماسی ایرانی درباره اختلافات اعضای سازوکار ۳+۳ می‌گوید: سیاست بی‌طرفی فعال توسط آقای عراقچی مطرح نشد، بلکه راهبردی بود که در سطوح عالی بر آن تصمیم گرفته شد که در جنگ دو همسایه ایران، تهران بی‌طرف بماند. آقای عراقچی به تحولات حوزه قفقاز و همسایگان شمالی اشراف دارد. زمانی که من به ازبکستان رفتم، آقای عراقچی معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه بود و در‌واقع کشورهای آسیای میانه و قفقاز را مدیریت می‌کرد و به همین دلیل به اقتضائات حوزه قفقاز و مسائل قره‌باغ آشنایی دارد. اتفاقا ایشان در جریان کامل اتفاق‌ها و امور آن منطقه بودند و خاطرم هست که نقشی کلیدی هم در حل اختلافات ما با جمهوری آذربایجان در موضوع یوروویژن داشت.
وی افزود: بعد از آن هم که آقای عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه شد، طبیعتا در جریان مسائل قفقاز بودند و در همان جنگ دوم قره‌باغ نیز سفرهایی را به ارمنستان و آذربایجان داشت. به همین واسطه، آقای عراقچی هم انگیزه و هم دانش و توان لازم را برای کمک به حل‌وفصل مشکلات این منطقه دارد. بنابراین من معتقدم اتفاقا حضور آقای عراقچی در نشست‌های ۳+۳ منشأ اثر خواهد بود.
سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان اضافه کرد: تشکیل یک اتحادیه یا یک روند مشترک که در آن کشورها حضور پیدا کنند، به معنای آن نیست که آن اعضا با هم اشتراک نظر دارند. موضوع اینجاست که وقتی کشورها در‌خصوص یک موضوع با هم اختلاف نظر دارند، تصمیم به تشکیل یک اتحادیه یا یک ائتلاف منطقه‌ای می‌گیرند. به اتحادیه کشورهای ترک‌زبان نگاه کنید؛ در ظاهر یک اتحادیه منسجم است، اما در واقع و در بطن آن، اعضایش با هم اختلافاتی بسیار جدی دارند. کشورهای عضو اتحادیه آسه‌‌آن نیز همین‌طور. حتی همین اتحادیه اکو و سایر پیمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای.
محسن پاک‌آیین اضافه کرد: پس در اینکه اختلاف نظر جدی بین اعضای سازوکار ۳+۳ وجود دارد، شکی نیست، اما بالاخره زمانی که منطقه قفقاز سه دهه جنگ و اختلاف را به چشم دیده است و متحمل هزینه‌های فراوانی شده، نهایتا پیشنهاد تشکیل سازوکار ۳+۳ و پیگیری حل اختلافات از مسیر دیپلماسی یک گام مثبت و رو به جلو و در عین حال قابل دفاع است. اینکه اکنون دو کشور در حال جنگ پشت میز گفت‌وگو حاضر شده‌اند، نشانه مثبتی است. اکنون همه کشورهای منطقه دور میز مذاکره حول سازوکار ۳+۳ جمع شده‌اند تا مسئله را از طریق دیپلماسی حل کنند. پس نفس نشست ۳+۳ بسیار مثبت است و می‌تواند کمک کند تا اراده‌ای جدی برای حل‌وفصل اختلافات شکل گیرد. از طرف دیگر، به دلیل زیاده‌خواهی‌های برخی ائتلاف‌های غربی و رقابتی که با ائتلاف‌های شرقی داشتند، اکنون پیمان‌های منطقه‌ای تقویت پیدا کرده است و کشورها سعی می‌کنند مسائل خود را از طریق دیپلماسی منطقه‌ای حل کنند.
وی افزود: اختلافات جدی است و پیگیری مسائل از طریق نشست سیاسی کار سختی است. بااین‌حال، همین که این روند شروع شده و کشورها هم در این روند حاضر به همکاری هستند، شایان دفاع است. ضمن اینکه شما اشاره کردید جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که با دیگر اعضای سازوکار ۳+۳ روابط خوبی دارد. در‌حالی‌که بقیه اعضا این‌گونه روابطی را ندارند. مضافا عنوان کردید که روابط تهران-باکو دچار اختلال است که چنین نیست.
سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان ادامه داد: روابط ما با جمهوری آذربایجان، مثبت و حسنه است و اختلافات قبلی نیز حل‌وفصل شده است. سفیر جمهوری آذربایجان به تهران بازگشته و هفته گذشته هم معاون نخست‌وزیر، آقای شاهین مصطفی، به تهران سفر کرد که به دنبال ارتقای روابط بین تهران و باکو بود. اتفاقا نکته‌ای که لازم به ذکر است، این است که نشست ۳+۳ علاوه بر حل‌وفصل مسئله اختلافات بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، می‌تواند به اختلافات بین روسیه و گرجستان نیز کمک کند.
وی اظهارداشت: اتفاقا درباره کریدور زنگزور، چون اختلاف‌نظرهایی جدی وجود دارد، آن را به بعد موکول کردند که فعلا روی اشتراکات جلو بروند تا توافق صلح صورت بگیرد و بعد درباره کوریدور زنگزور هم نشست‌های خود را خواهند داشت. یعنی اکنون طرفین بر اشتراکات تأکید دارند، نه اختلافات که هرچه زودتر به مرحله تفاهم برسد و موافقت‌نامه صورت بگیرد و بعد از آن در مورد اختلاف نظر بر سر گذرگاه‌ها و مسیرهای مواصلاتی دو کشور بحث خواهند کرد. در این میان، قطعا برگزاری نشست ۳+۳ می‌تواند به تسریع روند صلح کمک کند. من دیگر متصور نیستم که آینده قفقاز آینده همراه با جنگ باشد.
پاک‌آیین گفت: بسیاری معتقدند نگاه فردی مانند محسن پاک‌آیین بسیار خوشبینانه است؛ چون حتی در صورت تمرکز بر اشتراکات و حل‌وفصل موضوعات جاری، زمانی که بحث مسیرهای مواصلاتی و مشخصا کریدور زنگزور مطرح شود، تمام توافق‌های پیشین را از بین خواهد برد و حتی زمینه جنگ دوباره را فراهم خواهد کرد.
وی تصریح کرد: معتقدم موضوع کریدور زنگزور و اختلاف‌نظرها در این زمینه نمی‌تواند باعث جنگ دوباره در قفقاز شود. بله، مسئله پیچیده است و امکان دارد مذاکرات و گفت‌وگوها برای تعیین تکلیف مسیرهای مواصلاتی بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان به درازا بکشد، اما منجر به جنگ دوباره نمی‌شود.
پاک‌آیین افزود: من جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان از مقوله جنگ عبور کرده‌اند. ضمن اینکه مسیرهای مواصلاتی دو کشور هم صرفا از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی تعیین تکلیف می‌شود. طبق بندهای توافق‌نامه مسکو، دو طرف باید راه‌های مواصلاتی را باز کنند. در این میان، ارمنستان مطالباتی دارد و آذربایجان نیز مطالبات خود را دارد. مطالبه باکو آن است که از مسیر زنگزور به نخجوان برسد و و مطالبه ایروان آن است که از مسیر آذربایجان به دریای خزر برسد و در عین حال از مسیر نخجوان به ایران راه پیدا کند. از طرف دیگر، ترکیه می‌خواهد از مسیر زنگزور به آذربایجان و دریای خزر برسد. ارمنستان هم دوست دارد مسیرهای مواصلاتی با ترکیه را باز کند تا به دریای سیاه برسد. به همین دلیل، موضوع مسیرهای مواصلاتی از آن دست مسائل پیچیده و زمان‌بری است که نیاز به گفت‌وگوهای فراوان دارد تا در نهایت در چارچوب یک طرح عادلانه، همه طرفین به منافع خود دست پیدا کنند.
سفیرسابق ایران در جمهوری آذربایجان می‌گوید: من یک نگاه واقع‌بینانه دارم. شاید دوستان دیگری که در حوزه قفقاز صاحب نظر هستند، نگاه بدبینانه‌ای داشته باشند، اکنون ارمنستان در یک نوع حصر ژئوپلیتیک قرار دارد و تنها راه فعال این کشور، مرز مشترک با ایران است. حتی راه‌های مواصلاتی با گرجستان هم به اندازه ایران فعال نیست. به همین دلیل است که ارمنستان اصرار دارد اگر بخواهد در‌خصوص کریدور زنگزور امتیازی به طرف آذربایجانی بدهد، باید باکو هم امتیازات مد‌نظر را درباره دسترسی ارمنستان به آذربایجان، نخجوان و ترکیه بدهد. بنابراین بحث‌ها مفصل و طولانی است که باید کشورها در‌خصوص آن نشست‌های متعددی داشته باشند. چه افراد خوش‌بین، چه افراد واقع‌بین و چه افراد بدبین، دلیلی برای دخالت در این مسئله ندارند. آذربایجان و ارمنستان، دو کشور مستقل هستند و نیازی به دخالت در مسائل آنها وجود ندارد.
پاک آیین ادامه داد: من معتقدم اتفاقا روسیه، ترکیه و دیگر بازیگران نباید تحریک‌کننده و تشدید‌کننده تنش‌ها در منطقه باشند. ضمن اینکه جمهوری اسلامی ایران نیز از هرگونه اقدام و تحریکی که منجر به تشدید تنش و درگیری در منطقه شود، پرهیز کرده است. به همین دلیل کشوری مانند ترکیه هم نباید آذربایجان را تحریک کند تا با تأکید بر مسئله کریدور زنگزور، به درگیری، ناامنی و تنش دامن بزند. باید همه کشورها در روند صلح منطقه‌ای کمک کنند؛ چون استقرار صلح پایدار در قفقاز به سود همه کشورهای منطقه است.