سرنوشت مبهم سوآپ گازی ایران و ترکمنستان «اقتصادسرآمد» بررسی می کند؛
زمزمه تکرار قطعی گاز زمستانه
گروه انرژی - سعید قلیچی - «من دیروز در سازمان برنامه و بودجه بودم و همکاران می‌گفتند ترکمنستان حاضر نیست با دولت ما قرارداد گازی ببندد. حالا این‌ها رو زیاد خبری هم نکنید اگر هم خبری کردید که کردید.» این بخشی از صحبت های روز دوشنبه مسعود پزشکیان، رییس جمهوری است. هرچند ساعتی بعد از این صحبت ها، سید مهدی طباطبایی، معاون ارتباطات دفتر رئیس جمهور درباره اظهارات رییس دولت چهاردهم در شبکه های اجتماعی نوشت: «از اظهارات رئیس جمهور پزشکیان درجلسه ای در وزارت جهادکشاورزی برداشت نادقیقی صورت گرفته است. این اظهارات در ادامه الزام آقای رئیس جمهور به پیگیری هر چه سریع‌تر اجرا و تکمیل توافقات خارجی از سوی دستگاه‌های مسئول بوده است.» با این زمزمه تکرار تجربه زمستان 86 و قطع قرارداد گازی ترکمنستان با ایران و ایجاد بحران در نقاط مختلفی از کشور، در رسانه ها مطرح شد.
پس از تجربه زمستان سرد سال 86 و قطع گاز از سوی ترکمنستان، به نظر می‌رسد بار دیگر این قطعی در سال جاری اتفاق بیفتد. برخی کارشناسات معتقدند احتمال قطعی گاز در مناطق مرزی با ترکمنستان وجود دارد و این کشور دیگر حاضر به بستن قرارداد گازی با ایران نیست. ناترازی گاز و روابط پرفرازونشیب ایران با ترکمنستان کماکان ادامه دارد؛ روابطی که در زمستان سال 86 و به دنبال قطع کردن گاز از سوی ترکمنستان، مشکلات متعددی برای کشور به وجود آورد. این اتفاق، علاوه بر ایجاد مشکلات متعدد برای مردم، به‌ویژه در مناطق شمالی کشور، بحث‌های بسیاری را در حوزه انرژی و سیاست خارجی ایران به وجود آورده است. مناقشات گازی بین ایران و ترکمنستان ریشه در مسائل اقتصادی و سیاسی دارد. در تازه‌ترین اتفاق مشخص شد ترکمنستان قصد بستن قرارداد گازی با ایران را ندارد. اتفاقی که می‌تواند منجر به قطع مجدد گاز شود.
ایران با داشتن دومین ذخایر جهانی گاز، سال‌ها رویای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه را وعده داد. موضوعی که تاکنون با توجه به وضعیت نامعلوم میادین گازی و کاهش سرمایه‌گذاری بر این میادین، همچنان محل مناقشه است. تبدیل شدن به هاب گازی در منطقه مستلزم قراردادهای بین‌المللی با کشورهای همسایه است. به سرانجام رساندن وضعیت واردات و صادرات گاز با دیگر کشورهای همسایه و بهبود اعتماد بین‌المللی، از پیش‌شرط‌های تحقق چنین رویایی است. حال اما ایران درگیر تامین گاز مورد نیاز کشور است. نکته مورد توجه آنجاست که به دنبال پایبند نبودن ایران به تعهدات خود با کشورهای همسایه، اعتماد دیگر کشورها به ایران کاهش یافته است. طوری که برخی از کشورها دیگر حاضر به بستن قرارداد با ایران نیستند.
زمستان سرد 86 و قطع گاز از سوی ترکمنستان
نابسامان بودن روابط گازی ایران و ترکمنستان موضوع جدیدی نیست. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که می‌توان در این زمینه بازگو کرد، موضوع زمستان سرد سال 1386 است. زمستان سال ۱۳۸۶ یکی از سردترین زمستان‌های ایران بود. این سرمای شدید به همراه تصمیم ناگهانی ترکمنستان مبنی بر قطع صادرات گاز به ایران، بحران انرژی شدیدی در کشور ایجاد کرد. این اتفاق، علاوه بر ایجاد مشکلات متعدد برای مردم، به‌ویژه در مناطق شمالی کشور، بحث‌های بسیاری را در حوزه انرژی و سیاست خارجی ایران برانگیخت. یکی از مهم‌ترین دلایل قطع گاز ترکمنستان، اختلافات مالی بین ایران و ترکمنستان بر سر قیمت گاز و پرداخت بدهی‌های ایران بود. ترکمنستان مدعی بود ایران بدهی‌های گازی خود را به طور کامل پرداخت نکرده است. در آن دوره، روابط سیاسی بین ایران و ترکمنستان به دلایل مختلفی بسامان نبود و همچنین افزایش قیمت جهانی گاز نیز بر تصمیم ترکمنستان درباره قطع صادرات گاز به ایران بی‌تاثیر نبود. قطع گاز ترکمنستان در اوج سرمای زمستان، پیامدهای بسیار جدی برای ایران داشت. بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه استان‌های شمالی، با قطعی گاز خانگی مواجه شدند و مردم در سرمای شدید، مشکلات متعددی پیدا کردند. همچنین قطع گاز، فعالیت بسیاری از صنایع را با اختلال مواجه کرد و به اقتصاد کشور خسارات قابل توجهی وارد کرد. به دلیل کمبود گاز، مصرف سوخت‌های مایع مانند نفت سفید و گازوئیل افزایش یافت که این امر نیز به نوبه خود مشکلات دیگری به همراه داشت. در نهایت، این رویداد، اختلافات سیاسی بین ایران و ترکمنستان را تشدید کرد و به پیچیده‌تر شدن روابط دو کشور انجامید.
سرنوشت قرارداد سوآپ گازی با ترکمنستان
پس از مناقشات فراوان و روابط پر فراز و نشیب ایران، در 13 تیرماه سال جاری، قراردادی بین ایران و ترکمنستان به امضا رسید. این قرارداد، جدا از قرارداد گازرسانی ترکمنستان به ایران است. در جریان این قرارداد، مسئولان دو کشور برای تحویل سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از سوی ترکمنستان به ایران، این قرارداد سوآپ گازی را امضا کردند. با امضای این قرارداد انتظار می‌رفت علاوه بر تامین نیاز مصرفی کشور، گامی به سوی تبدیل شدن ایران به هاب گازی منطقه برداشته شده باشد. اما با توجه به اظهارات رئیس جمهور، باید گفت احتمالاً این طرح به دلیل پایبند نبودن ایران به تعهدات خود به سرانجام نخواهد رسید. جالب است که رئیس جمهور بر خبری نکردن این موضوع تاکید می‌کند، اما چنین خبر مهمی نمی‌تواند توجه اذهان عمومی را جلب نکند. اگر ایران با تمامی کشورها همین‌گونه برخورد کند و به قراردادهای منعقدشده پایبند نباشد، دیگر هیچ قراردادی با ایران بسته نخواهد شد.
زمزمه‌های قطعی مجدد گاز
حال سوال این است که با توجه به بسته نشدن قرارداد با ترکمنستان و مشکلات زیرساختی در حوزه گاز، آیا زمستان سرد سال 86 دوباره تکرار خواهد شد؟ محمود خاقانی، کارشناس انرژی، در گفتگویی با اشاره به روابط پر فراز و نشیب ایران و ترکمنستان گفت: با توجه به بسته نشدن قرارداد گازی با ترکمنستان، احتمال قطعی گاز به‌ویژه در مناطق هم‌مرز با ترکمنستان وجود دارد. او همچنین بر لوله‌کشی گاز به مناطقی که گازشان از سوی ترکمنستان قطع شده بود اشاره کرد. اما در نهایت ناترازی گاز را عامل مهمی به منظور کمبود گاز مناطق هم‌مرز با ترکمنستان در صورت قطع مجدد گاز از سوی ترکمنستان دانست. چراکه اگر سرمایه‌گذاری‌های ادعایی دولت سیزدهم تحقق یافته باشد، ناترازی گاز امسال باید خیلی کمتر شود و کشور به گاز ترکمنستان نیازی نداشته باشد. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان نسبت به کاهش ناترازی گاز خوش‌بین نیستند. این اظهارات بدان معناست که روابط سیاسی بین کشور ایران و ترکمنستان، مستقیماً معیشت مردم را درگیر کرده است و اگر چاره‌ای برای بهبود روابط و توسعه زیرساخت‌های گازی اندیشیده نشود، زمستان سختی در راه خواهد بود.
ناترازی 350 میلیون مترمکعبی
در زمستان گذشته
در همین حال مصطفی نخعی، عضو کمیسیون انرژی مجلس می گوید: بعضی روزها در زمستان سال گذشته تا ۳۵۰ میلیون مترمکعب کسری گاز داشته‌ایم؛ این یعنی بیشتر از یک‌سوم کل تولید گاز کشور. الان ناترازی انرژی پاشنه آشیل اقتصاد کشور است. امسال ممکن است این کسری گاز بیشتر هم باشد. روند تولید و افزایش تولید روند چندان مثبتی نبوده است. در بحث مصرف هم شاهد اتفاق خاصی نیستیم که انتظار داشته باشیم مصرف کاهش پیدا کند. امسال وضعیت ناترازی اگر بدتر از سال قبل نباشد بهتر هم نخواهد بود. درباره راهکار دولت، باید بگویم این عدد چیزی نیست که یک‌ساله حل شود.
این نماینده مجلس ادامه داد: با روس‌ها تفاهم‌نامه‌ای امضا شده که البته هنوز وارد مرحله اجرا نشده است و باید تلاش کنیم وارد مرحله اجرا شود. این به نظر من موضوع خوبی است و یک فرصت استثنایی است که با توجه به شرایط روسیه می‌توانیم از این فرصت استفاده کنیم و واردات گاز از این کشور را دنبال کنیم تا به مرحله اجرایی برسد. البته گازی را که از روسیه وارد می‌شود نباید در داخل کشور مصرف کنیم. این گاز حتماً باید صادر شود و نقش محوری خودمان را به عنوان یک هاب مهم انرژی در منطقه ایفا کنیم. اگر قرار باشد ما گاز را برای مصرف داخل وارد کنیم، این باعث وابستگی بیشتر صنعت گاز می‌شود و اصلاً اتفاق خوبی نیست.
عضو کمیسیون انرژی مجلس افزود: مصرف داخل را باید طور دیگری مدیریت کنیم. روش‌های آن هم وجود دارد و در قوانین ما آمده است. اگر همین قوانین به‌درستی اجرا شود می‌توانیم انتظار داشته باشیم در یک افق زمانی منطقی نه کوتاه‌مدتِ یک‌ساله، در چندین سال آینده، ناترازی روند کاهشی پیدا کند. تا الان شاهد روند افزایشی بوده‌ایم یعنی هر سال این ناترازی نسبت به سال گذشته بیشتر شده است. همین که این شیب را منفی کنیم و به سمت کاهش ناترازی برویم قدم مثبتی است.
نخعی در پایان گفت: همین الان قراردادهای صادرات نفت به ترکیه و عراق را داریم. هیچ‌وقت هم نتوانسته‌ایم در سقف ظرفیتی که با این کشورها قرارداد بسته‌ایم، با آنها کار کنیم. یک بخشی از این واردات را می‌توانیم به این دو کشور صادر کنیم. برنامه‌های دیگری هم وجود دارد که یکی از آنها رایزنی برای صادرات گاز به پاکستان است. همان خط لوله صلح که در مقطعی خوب پیگیری شد اما به دلیل دخالت آمریکایی‌ها و... با پاکستانی‌ها به هر دلیلی که هم مسائل سیاسی بود و هم بر سر مبلغ، به توافق نرسیدیم. این را باید جدی
پیگیری کنیم.
پس از تجربه زمستان سرد سال 86 و قطع گاز از سوی ترکمنستان، به نظر می‌رسد بار دیگر این قطعی در سال جاری اتفاق بیفتد. برخی کارشناسات معتقدند احتمال قطعی گاز در مناطق مرزی با ترکمنستان وجود دارد و این کشور دیگر حاضر به بستن قرارداد گازی با ایران نیست. ناترازی گاز و روابط پرفرازونشیب ایران با ترکمنستان کماکان ادامه دارد؛ روابطی که در زمستان سال 86 و به دنبال قطع کردن گاز از سوی ترکمنستان، مشکلات متعددی برای کشور به وجود آورد. این اتفاق، علاوه بر ایجاد مشکلات متعدد برای مردم، به‌ویژه در مناطق شمالی کشور، بحث‌های بسیاری را در حوزه انرژی و سیاست خارجی ایران به وجود آورده است. مناقشات گازی بین ایران و ترکمنستان ریشه در مسائل اقتصادی و سیاسی دارد. در تازه‌ترین اتفاق مشخص شد ترکمنستان قصد بستن قرارداد گازی با ایران را ندارد. اتفاقی که می‌تواند منجر به قطع مجدد گاز شود.
ایران با داشتن دومین ذخایر جهانی گاز، سال‌ها رویای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه را وعده داد. موضوعی که تاکنون با توجه به وضعیت نامعلوم میادین گازی و کاهش سرمایه‌گذاری بر این میادین، همچنان محل مناقشه است. تبدیل شدن به هاب گازی در منطقه مستلزم قراردادهای بین‌المللی با کشورهای همسایه است. به سرانجام رساندن وضعیت واردات و صادرات گاز با دیگر کشورهای همسایه و بهبود اعتماد بین‌المللی، از پیش‌شرط‌های تحقق چنین رویایی است. حال اما ایران درگیر تامین گاز مورد نیاز کشور است. نکته مورد توجه آنجاست که به دنبال پایبند نبودن ایران به تعهدات خود با کشورهای همسایه، اعتماد دیگر کشورها به ایران کاهش یافته است. طوری که برخی از کشورها دیگر حاضر به بستن قرارداد با ایران نیستند.
زمستان سرد 86 و قطع گاز از سوی ترکمنستان
نابسامان بودن روابط گازی ایران و ترکمنستان موضوع جدیدی نیست. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که می‌توان در این زمینه بازگو کرد، موضوع زمستان سرد سال 1386 است. زمستان سال ۱۳۸۶ یکی از سردترین زمستان‌های ایران بود. این سرمای شدید به همراه تصمیم ناگهانی ترکمنستان مبنی بر قطع صادرات گاز به ایران، بحران انرژی شدیدی در کشور ایجاد کرد. این اتفاق، علاوه بر ایجاد مشکلات متعدد برای مردم، به‌ویژه در مناطق شمالی کشور، بحث‌های بسیاری را در حوزه انرژی و سیاست خارجی ایران برانگیخت. یکی از مهم‌ترین دلایل قطع گاز ترکمنستان، اختلافات مالی بین ایران و ترکمنستان بر سر قیمت گاز و پرداخت بدهی‌های ایران بود. ترکمنستان مدعی بود ایران بدهی‌های گازی خود را به طور کامل پرداخت نکرده است. در آن دوره، روابط سیاسی بین ایران و ترکمنستان به دلایل مختلفی بسامان نبود و همچنین افزایش قیمت جهانی گاز نیز بر تصمیم ترکمنستان درباره قطع صادرات گاز به ایران بی‌تاثیر نبود. قطع گاز ترکمنستان در اوج سرمای زمستان، پیامدهای بسیار جدی برای ایران داشت. بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه استان‌های شمالی، با قطعی گاز خانگی مواجه شدند و مردم در سرمای شدید، مشکلات متعددی پیدا کردند. همچنین قطع گاز، فعالیت بسیاری از صنایع را با اختلال مواجه کرد و به اقتصاد کشور خسارات قابل توجهی وارد کرد. به دلیل کمبود گاز، مصرف سوخت‌های مایع مانند نفت سفید و گازوئیل افزایش یافت که این امر نیز به نوبه خود مشکلات دیگری به همراه داشت. در نهایت، این رویداد، اختلافات سیاسی بین ایران و ترکمنستان را تشدید کرد و به پیچیده‌تر شدن روابط دو کشور انجامید.
سرنوشت قرارداد سوآپ گازی با ترکمنستان
پس از مناقشات فراوان و روابط پر فراز و نشیب ایران، در 13 تیرماه سال جاری، قراردادی بین ایران و ترکمنستان به امضا رسید. این قرارداد، جدا از قرارداد گازرسانی ترکمنستان به ایران است. در جریان این قرارداد، مسئولان دو کشور برای تحویل سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از سوی ترکمنستان به ایران، این قرارداد سوآپ گازی را امضا کردند. با امضای این قرارداد انتظار می‌رفت علاوه بر تامین نیاز مصرفی کشور، گامی به سوی تبدیل شدن ایران به هاب گازی منطقه برداشته شده باشد. اما با توجه به اظهارات رئیس جمهور، باید گفت احتمالاً این طرح به دلیل پایبند نبودن ایران به تعهدات خود به سرانجام نخواهد رسید. جالب است که رئیس جمهور بر خبری نکردن این موضوع تاکید می‌کند، اما چنین خبر مهمی نمی‌تواند توجه اذهان عمومی را جلب نکند. اگر ایران با تمامی کشورها همین‌گونه برخورد کند و به قراردادهای منعقدشده پایبند نباشد، دیگر هیچ قراردادی با ایران بسته نخواهد شد.
زمزمه‌های قطعی مجدد گاز
حال سوال این است که با توجه به بسته نشدن قرارداد با ترکمنستان و مشکلات زیرساختی در حوزه گاز، آیا زمستان سرد سال 86 دوباره تکرار خواهد شد؟ محمود خاقانی، کارشناس انرژی، در گفتگویی با اشاره به روابط پر فراز و نشیب ایران و ترکمنستان گفت: با توجه به بسته نشدن قرارداد گازی با ترکمنستان، احتمال قطعی گاز به‌ویژه در مناطق هم‌مرز با ترکمنستان وجود دارد. او همچنین بر لوله‌کشی گاز به مناطقی که گازشان از سوی ترکمنستان قطع شده بود اشاره کرد. اما در نهایت ناترازی گاز را عامل مهمی به منظور کمبود گاز مناطق هم‌مرز با ترکمنستان در صورت قطع مجدد گاز از سوی ترکمنستان دانست. چراکه اگر سرمایه‌گذاری‌های ادعایی دولت سیزدهم تحقق یافته باشد، ناترازی گاز امسال باید خیلی کمتر شود و کشور به گاز ترکمنستان نیازی نداشته باشد. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان نسبت به کاهش ناترازی گاز خوش‌بین نیستند. این اظهارات بدان معناست که روابط سیاسی بین کشور ایران و ترکمنستان، مستقیماً معیشت مردم را درگیر کرده است و اگر چاره‌ای برای بهبود روابط و توسعه زیرساخت‌های گازی اندیشیده نشود، زمستان سختی در راه خواهد بود.
ناترازی 350 میلیون مترمکعبی
در زمستان گذشته
در همین حال مصطفی نخعی، عضو کمیسیون انرژی مجلس می گوید: بعضی روزها در زمستان سال گذشته تا ۳۵۰ میلیون مترمکعب کسری گاز داشته‌ایم؛ این یعنی بیشتر از یک‌سوم کل تولید گاز کشور. الان ناترازی انرژی پاشنه آشیل اقتصاد کشور است. امسال ممکن است این کسری گاز بیشتر هم باشد. روند تولید و افزایش تولید روند چندان مثبتی نبوده است. در بحث مصرف هم شاهد اتفاق خاصی نیستیم که انتظار داشته باشیم مصرف کاهش پیدا کند. امسال وضعیت ناترازی اگر بدتر از سال قبل نباشد بهتر هم نخواهد بود. درباره راهکار دولت، باید بگویم این عدد چیزی نیست که یک‌ساله حل شود.
این نماینده مجلس ادامه داد: با روس‌ها تفاهم‌نامه‌ای امضا شده که البته هنوز وارد مرحله اجرا نشده است و باید تلاش کنیم وارد مرحله اجرا شود. این به نظر من موضوع خوبی است و یک فرصت استثنایی است که با توجه به شرایط روسیه می‌توانیم از این فرصت استفاده کنیم و واردات گاز از این کشور را دنبال کنیم تا به مرحله اجرایی برسد. البته گازی را که از روسیه وارد می‌شود نباید در داخل کشور مصرف کنیم. این گاز حتماً باید صادر شود و نقش محوری خودمان را به عنوان یک هاب مهم انرژی در منطقه ایفا کنیم. اگر قرار باشد ما گاز را برای مصرف داخل وارد کنیم، این باعث وابستگی بیشتر صنعت گاز می‌شود و اصلاً اتفاق خوبی نیست.
عضو کمیسیون انرژی مجلس افزود: مصرف داخل را باید طور دیگری مدیریت کنیم. روش‌های آن هم وجود دارد و در قوانین ما آمده است. اگر همین قوانین به‌درستی اجرا شود می‌توانیم انتظار داشته باشیم در یک افق زمانی منطقی نه کوتاه‌مدتِ یک‌ساله، در چندین سال آینده، ناترازی روند کاهشی پیدا کند. تا الان شاهد روند افزایشی بوده‌ایم یعنی هر سال این ناترازی نسبت به سال گذشته بیشتر شده است. همین که این شیب را منفی کنیم و به سمت کاهش ناترازی برویم قدم مثبتی است.
نخعی در پایان گفت: همین الان قراردادهای صادرات نفت به ترکیه و عراق را داریم. هیچ‌وقت هم نتوانسته‌ایم در سقف ظرفیتی که با این کشورها قرارداد بسته‌ایم، با آنها کار کنیم. یک بخشی از این واردات را می‌توانیم به این دو کشور صادر کنیم. برنامه‌های دیگری هم وجود دارد که یکی از آنها رایزنی برای صادرات گاز به پاکستان است. همان خط لوله صلح که در مقطعی خوب پیگیری شد اما به دلیل دخالت آمریکایی‌ها و... با پاکستانی‌ها به هر دلیلی که هم مسائل سیاسی بود و هم بر سر مبلغ، به توافق نرسیدیم. این را باید جدی
پیگیری کنیم.