چالش‌ها و تناقض‌های توسعه مَکُران
گروه توسعه - مهدی استادی جعفری - منطقه مَکُران به دلیل دارا بودن موقعیت ژئواستراتژی، ژئوپلیتیکی و دسترسی به آب‌های آزاد، از پتانسیل بالایی برای رشد اقتصادی و اجتماعی در کشور برخوردار است. اما توسعه این منطقه بدون در نظر گرفتن مخاطرات پایداری، مسائل اجتماعی و فرهنگی، و ویژگی‌های بومی، می‌تواند پیامدهای مخربی به همراه داشته باشد. این نوشتار با هدف بررسی برخی مشکلات عمده در مسیر توسعه مَکُران، به دنبال کشف تناقض‌ها و مسائل اساسی است که در صورت بی‌توجهی، این توسعه را به چالشی برای منطقه تبدیل می‌کنند.
مهدی استادی جعفری - نائب رئیس شورای مدیران و متخصصان جوان جامعه مهندسان مشاور ایران در نوشتاری به روزنامه دریایی اقتصادسرآمد آورده است: در عنوان انتخابی این نوشتار، از واژه پرابلماتیک و یا چیستی مسئله و یا مسئله‌یابی، استفاده شده است. شاید برخی مخاطبان محترم، کنتر بصورت مستقیم با این واژه برخورد کرده باشند. پرابلماتیک کردن مسائل توسعه‌ای در ایران و از جمله توسعه سواحل مَکُران، به معنای شناساندن ابعاد پیچیده و پیامدهای ناخواسته‌ای است که در جریان توسعه بدون توجه به ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی ممکن است به وجود آید. این فرایند، ضمن ارتقای آگاهی عمومی و جلب توجه نخبگان، بستری برای اصلاح سیاست‌ها و تقویت توسعه‌پذیری فراهم می‌کند.
این یادداشت با نگاهی نقادانه به مفهوم توسعه در منطقه مکران، می‌خواهد بیان کند که بنظر می‌رسد گفتمان توسعه منطقه مَکُران هنوز در کشور و در سطوح مدیریتی، کارشناسی و عمومی، فراگیر نشده و اصولا توسعه این منطقه، دغدغه و خواسته‌ی عمومی جامعه تبدیل نگردیده و بطور مشخص، تبدیل به «مسئله‌ی توسعه کشور» نشده است. با این وصف، در پی روشن ساختن چالش‌ها، تناقض‌ها و موانعی که در این مسیر وجود دارد، با پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران و شناسایی موانع زیربنایی، فرهنگی، اجتماعی، و زیست‌محیطی، راهکارهای تحول‌آفرین و نوآورانه‌ای می‌بایست برای دستیابی به توسعه‌ای پایدار و عادلانه مدنظر قرار گیرد. این نوشتار از منظری انتقادی به این سوال پاسخ می‌دهد که چگونه می‌توان با طرح پرسش‌های بنیادین و ارزیابی تناقض‌های اساسی، آینده‌ای متفاوت و امیدبخش برای مَکُران رقم زد.
1-زمینه‌سازی برای پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران
اصولا مفهوم پرابلماتیک کردن، به معنای شناسایی مسائل پیچیده و تناقض‌های اساسی است که در مسیر توسعه وجود دارد. پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران به معنای به چالش کشیدن رویکردهای سنتی و طرح سوالات جدید است. باید قبول کرد که حرکت در مسیرهای قبلی، ما را به لزوما به مقصد اصلی نمی‌رساند. نگاهی گذرا به راه‌های رفته (و البته نرفته) نشان می‌دهد که نگاه حاکمیت به توسعه مکران با یک تاخر تاریخی مواجه بوده و همین موضوع سبب از دست رفتن فرصت‌های زیادی شده و پس از تهیه اسناد کلان توسعه کشور و ایجاد نهادهای مدیریتی ظاهرا مستقل، ناثباتی در نظام مدیریتی منجر به اغتشاش عملکردی میان ذینفعان و دست‌اندرکاران توسعه در آن منطقه شده است.
2-چالش‌ها و تناقض‌های کلیدی در توسعه مَکُران
•تناقض بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست
یکی از تناقض‌های اصلی توسعه مَکُران، تعارض میان توسعه اقتصادی و حفظ منابع طبیعی است. بهره‌برداری از منابع طبیعی دریایی و خشکی ممکن است به تخریب زیست‌بوم منطقه منجر شود. نتایج مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور (ICZM) نشان داده که این‌طور نیست بتوان در هر ناحیه‌ای از سواحل مکران بارگذاری کرد و می‌بایست توان اکولوژیکی و قابلیت نوار ساحلی را درنظرگرفت. در این بخش به پرسش‌های زیر پرداخته می‌شود:
- چگونه می‌توان توسعه اقتصادی و صنعتی را با حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم مَکُران سازگار کرد؟
- آیا مدل‌های فعلی توسعه قادر به پایداری زیست‌محیطی هستند؟
•چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در توسعه
فرهنگ بومی و ساختارهای اجتماعی منطقه مَکُران ممکن است با توسعه گسترده اقتصادی در تعارض قرار بگیرند. اگرچه این اعتقاد وجود دارد که تنوع اقوام و ادیان در هر نقطه کشور و خصوصا منطقه مکران، یک فرصت بی‌بدیل توسعه است و نه چالشی روبروی تصمیم‌گیران. در این بخش، این سوالات مطرح می‌شود:
- چگونه می‌توان توسعه‌ای اجرا کرد که فرهنگ و هویت بومی را تخریب نکند؟
- چگونه می‌توان مشارکت مردمی را در فرآیند توسعه افزایش داد و از مقاومت اجتماعی جلوگیری کرد؟
•وابستگی ژئوپلیتیکی و ریسک‌های امنیتی
مَکُران به دلیل هم‌جواری با کشورهای مختلف و موقعیت استراتژیک، به یکی از مناطق حساس ایران تبدیل شده است. آن چیزی که در این زمینه قابل بیان است، این مطلب است که توسعه امنیت می‌آورد و امنیت پایدار، تضمین کننده توسعه است. بنابراین، پرداختن به زمینه‌های اصلی امنیت از جمله توجه به مسائل اجتماعی، فرهنگی و موضوعات اقتصادی و اشتغال جوامع بومی، باید در دستور کار قرار گیرند. در هر حال، این بخش به ارزیابی ریسک‌های ناشی از وابستگی‌های اقتصادی و امنیتی پرداخته و به این سوالات توجه می‌کند:
- آیا توسعه مَکُران می‌تواند ایران را در برابر تهدیدات خارجی آسیب‌پذیر کند؟
- چگونه می‌توان از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی منطقه در راستای امنیت و استقلال استفاده کرد؟
•مسئله نابرابری و عدم توازن در توسعه
توسعه مَکُران می‌تواند به عدم توازن در توزیع ثروت و فرصت‌ها منجر شود، به‌ویژه اگر فقط بر ایجاد زیرساخت‌ها تمرکز کند. شاهد این ادعا، بروز شکاف طبقاتی در منطقه آزاد چابهار، شهر و سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه‌نشینی چابهار است. امروز سوال اصلی در میان مردمان آن بخش از سرزمین این است که ایجاد منطقه آزاد و سرازیر شدن سرمایه‌های منجر به توسعه زیرساخت‌ها، دقیقا چه منفعتی برای آنان داشته و اصولا سهم آنها از این الگوی توسعه چه بوده و چیست. با ذکر این نمونه، این بخش به بررسی نابرابری‌های بالقوه پرداخته و به این سوالات توجه می‌کند:
- چگونه می‌توان توسعه‌ای را طراحی کرد که به برابری اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها کمک کند؟
- چگونه می‌توان از تبدیل مکران به یک قطب صرفاً اقتصادی و بدون توجه به عدالت اجتماعی جلوگیری
کرد؟
3-رویکردهای تحول‌آفرین و راهکارهای پیشنهادی برای توسعه پایدار
واقعیت روشن این است که آنقدر ظرفیت منطقه مکران برای تحول و جهش کشور بالاست که درنظرگیری و اتخاذ رویکردهای تحول‌آفرین برای طی ادامه مسیر لازم و ضروری است. با این وجود، در این بخش، راهکارهایی ارائه می‌شود که می‌توانند به عنوان رویکردهای تحول‌آفرین در توسعه مکران عمل کنند و به حل تناقضات فوق کمک کنند.
•ایجاد یک مدل توسعه انسانی‌محور
رویکردی که توسعه انسانی و مشارکت بومی را در اولویت قرار دهد، می‌تواند به پایداری توسعه کمک کند. پیشنهاد می‌شود که برنامه‌های آموزشی و ارتقای مهارت‌های بومیان برای توانمندسازی جامعه محلی در دستور کار قرار گیرد.
•توسعه زیرساخت‌ها با استفاده از اصول زیست‌محیطی
زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی باید با اصول پایداری و کاهش آلودگی تطبیق داده شوند. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه حمل‌ونقل سبز می‌تواند به کاهش فشار زیست‌محیطی کمک کند.
سخن پایانی اینکه مروری بر تجارب، وقایع و روند سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات چند سال اخیر توسط بخش‌های حاکمیتی، مدیریتی و اجرایی کشور در توسعه سواحل مکران، نشان می‌دهد که این میزان از حجم تغییرات و ناثباتی‌های تصمیم‌گیری به‌گونه‌ای است که می‌توان بیان نمود «مسئله توسعه مکران» هنوز تبدیل به صورت‌مسئله مشخص نظام حاکمیت و مدیریت کشور نشده و گویی کشور هنوز با فضایی ابهام‌آمیز و تصنعی مواجه است. شاید این حجم از مصاحبه‌ها و تیترهای خبری نشان بدهد که همه می‌خواهند مکران توسعه پیدا کند، لیکن هنوز سازوکار درست موضوع و در غالب موارد، تعریف صحیح مسئله روشن و شفاف نشده و عدم هماهنگی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذیمدخل، نشانه‌ای گویا از این چالش کشور است. ایران، برای همه ایرانیان و تمامی نسل‌های این سرزمین است و همه آنان حق دارند تا در تحقق این ظرفیت بی‌بدیل سهیم و شریک باشند و از مواهب آن بهره‌مند گردند. این مهم، با تبیین درست موضوع و مسئله برای سطوح مختلف جامعه ایرانی فراهم می‌گردد.
مهدی استادی جعفری - نائب رئیس شورای مدیران و متخصصان جوان جامعه مهندسان مشاور ایران در نوشتاری به روزنامه دریایی اقتصادسرآمد آورده است: در عنوان انتخابی این نوشتار، از واژه پرابلماتیک و یا چیستی مسئله و یا مسئله‌یابی، استفاده شده است. شاید برخی مخاطبان محترم، کنتر بصورت مستقیم با این واژه برخورد کرده باشند. پرابلماتیک کردن مسائل توسعه‌ای در ایران و از جمله توسعه سواحل مَکُران، به معنای شناساندن ابعاد پیچیده و پیامدهای ناخواسته‌ای است که در جریان توسعه بدون توجه به ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی ممکن است به وجود آید. این فرایند، ضمن ارتقای آگاهی عمومی و جلب توجه نخبگان، بستری برای اصلاح سیاست‌ها و تقویت توسعه‌پذیری فراهم می‌کند.
این یادداشت با نگاهی نقادانه به مفهوم توسعه در منطقه مکران، می‌خواهد بیان کند که بنظر می‌رسد گفتمان توسعه منطقه مَکُران هنوز در کشور و در سطوح مدیریتی، کارشناسی و عمومی، فراگیر نشده و اصولا توسعه این منطقه، دغدغه و خواسته‌ی عمومی جامعه تبدیل نگردیده و بطور مشخص، تبدیل به «مسئله‌ی توسعه کشور» نشده است. با این وصف، در پی روشن ساختن چالش‌ها، تناقض‌ها و موانعی که در این مسیر وجود دارد، با پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران و شناسایی موانع زیربنایی، فرهنگی، اجتماعی، و زیست‌محیطی، راهکارهای تحول‌آفرین و نوآورانه‌ای می‌بایست برای دستیابی به توسعه‌ای پایدار و عادلانه مدنظر قرار گیرد. این نوشتار از منظری انتقادی به این سوال پاسخ می‌دهد که چگونه می‌توان با طرح پرسش‌های بنیادین و ارزیابی تناقض‌های اساسی، آینده‌ای متفاوت و امیدبخش برای مَکُران رقم زد.
1-زمینه‌سازی برای پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران
اصولا مفهوم پرابلماتیک کردن، به معنای شناسایی مسائل پیچیده و تناقض‌های اساسی است که در مسیر توسعه وجود دارد. پرابلماتیک کردن توسعه مَکُران به معنای به چالش کشیدن رویکردهای سنتی و طرح سوالات جدید است. باید قبول کرد که حرکت در مسیرهای قبلی، ما را به لزوما به مقصد اصلی نمی‌رساند. نگاهی گذرا به راه‌های رفته (و البته نرفته) نشان می‌دهد که نگاه حاکمیت به توسعه مکران با یک تاخر تاریخی مواجه بوده و همین موضوع سبب از دست رفتن فرصت‌های زیادی شده و پس از تهیه اسناد کلان توسعه کشور و ایجاد نهادهای مدیریتی ظاهرا مستقل، ناثباتی در نظام مدیریتی منجر به اغتشاش عملکردی میان ذینفعان و دست‌اندرکاران توسعه در آن منطقه شده است.
2-چالش‌ها و تناقض‌های کلیدی در توسعه مَکُران
•تناقض بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست
یکی از تناقض‌های اصلی توسعه مَکُران، تعارض میان توسعه اقتصادی و حفظ منابع طبیعی است. بهره‌برداری از منابع طبیعی دریایی و خشکی ممکن است به تخریب زیست‌بوم منطقه منجر شود. نتایج مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور (ICZM) نشان داده که این‌طور نیست بتوان در هر ناحیه‌ای از سواحل مکران بارگذاری کرد و می‌بایست توان اکولوژیکی و قابلیت نوار ساحلی را درنظرگرفت. در این بخش به پرسش‌های زیر پرداخته می‌شود:
- چگونه می‌توان توسعه اقتصادی و صنعتی را با حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم مَکُران سازگار کرد؟
- آیا مدل‌های فعلی توسعه قادر به پایداری زیست‌محیطی هستند؟
•چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در توسعه
فرهنگ بومی و ساختارهای اجتماعی منطقه مَکُران ممکن است با توسعه گسترده اقتصادی در تعارض قرار بگیرند. اگرچه این اعتقاد وجود دارد که تنوع اقوام و ادیان در هر نقطه کشور و خصوصا منطقه مکران، یک فرصت بی‌بدیل توسعه است و نه چالشی روبروی تصمیم‌گیران. در این بخش، این سوالات مطرح می‌شود:
- چگونه می‌توان توسعه‌ای اجرا کرد که فرهنگ و هویت بومی را تخریب نکند؟
- چگونه می‌توان مشارکت مردمی را در فرآیند توسعه افزایش داد و از مقاومت اجتماعی جلوگیری کرد؟
•وابستگی ژئوپلیتیکی و ریسک‌های امنیتی
مَکُران به دلیل هم‌جواری با کشورهای مختلف و موقعیت استراتژیک، به یکی از مناطق حساس ایران تبدیل شده است. آن چیزی که در این زمینه قابل بیان است، این مطلب است که توسعه امنیت می‌آورد و امنیت پایدار، تضمین کننده توسعه است. بنابراین، پرداختن به زمینه‌های اصلی امنیت از جمله توجه به مسائل اجتماعی، فرهنگی و موضوعات اقتصادی و اشتغال جوامع بومی، باید در دستور کار قرار گیرند. در هر حال، این بخش به ارزیابی ریسک‌های ناشی از وابستگی‌های اقتصادی و امنیتی پرداخته و به این سوالات توجه می‌کند:
- آیا توسعه مَکُران می‌تواند ایران را در برابر تهدیدات خارجی آسیب‌پذیر کند؟
- چگونه می‌توان از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی منطقه در راستای امنیت و استقلال استفاده کرد؟
•مسئله نابرابری و عدم توازن در توسعه
توسعه مَکُران می‌تواند به عدم توازن در توزیع ثروت و فرصت‌ها منجر شود، به‌ویژه اگر فقط بر ایجاد زیرساخت‌ها تمرکز کند. شاهد این ادعا، بروز شکاف طبقاتی در منطقه آزاد چابهار، شهر و سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه‌نشینی چابهار است. امروز سوال اصلی در میان مردمان آن بخش از سرزمین این است که ایجاد منطقه آزاد و سرازیر شدن سرمایه‌های منجر به توسعه زیرساخت‌ها، دقیقا چه منفعتی برای آنان داشته و اصولا سهم آنها از این الگوی توسعه چه بوده و چیست. با ذکر این نمونه، این بخش به بررسی نابرابری‌های بالقوه پرداخته و به این سوالات توجه می‌کند:
- چگونه می‌توان توسعه‌ای را طراحی کرد که به برابری اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها کمک کند؟
- چگونه می‌توان از تبدیل مکران به یک قطب صرفاً اقتصادی و بدون توجه به عدالت اجتماعی جلوگیری
کرد؟
3-رویکردهای تحول‌آفرین و راهکارهای پیشنهادی برای توسعه پایدار
واقعیت روشن این است که آنقدر ظرفیت منطقه مکران برای تحول و جهش کشور بالاست که درنظرگیری و اتخاذ رویکردهای تحول‌آفرین برای طی ادامه مسیر لازم و ضروری است. با این وجود، در این بخش، راهکارهایی ارائه می‌شود که می‌توانند به عنوان رویکردهای تحول‌آفرین در توسعه مکران عمل کنند و به حل تناقضات فوق کمک کنند.
•ایجاد یک مدل توسعه انسانی‌محور
رویکردی که توسعه انسانی و مشارکت بومی را در اولویت قرار دهد، می‌تواند به پایداری توسعه کمک کند. پیشنهاد می‌شود که برنامه‌های آموزشی و ارتقای مهارت‌های بومیان برای توانمندسازی جامعه محلی در دستور کار قرار گیرد.
•توسعه زیرساخت‌ها با استفاده از اصول زیست‌محیطی
زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی باید با اصول پایداری و کاهش آلودگی تطبیق داده شوند. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه حمل‌ونقل سبز می‌تواند به کاهش فشار زیست‌محیطی کمک کند.
سخن پایانی اینکه مروری بر تجارب، وقایع و روند سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات چند سال اخیر توسط بخش‌های حاکمیتی، مدیریتی و اجرایی کشور در توسعه سواحل مکران، نشان می‌دهد که این میزان از حجم تغییرات و ناثباتی‌های تصمیم‌گیری به‌گونه‌ای است که می‌توان بیان نمود «مسئله توسعه مکران» هنوز تبدیل به صورت‌مسئله مشخص نظام حاکمیت و مدیریت کشور نشده و گویی کشور هنوز با فضایی ابهام‌آمیز و تصنعی مواجه است. شاید این حجم از مصاحبه‌ها و تیترهای خبری نشان بدهد که همه می‌خواهند مکران توسعه پیدا کند، لیکن هنوز سازوکار درست موضوع و در غالب موارد، تعریف صحیح مسئله روشن و شفاف نشده و عدم هماهنگی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذیمدخل، نشانه‌ای گویا از این چالش کشور است. ایران، برای همه ایرانیان و تمامی نسل‌های این سرزمین است و همه آنان حق دارند تا در تحقق این ظرفیت بی‌بدیل سهیم و شریک باشند و از مواهب آن بهره‌مند گردند. این مهم، با تبیین درست موضوع و مسئله برای سطوح مختلف جامعه ایرانی فراهم می‌گردد.