«روزنامه دریایی سرآمد» بررسی می‌کند؛
«چابهار» زخم خورده «نداشتن زیرساخت»
بندرپر طمطراق چابهار همچنان در اغماء
گروه توسعه - مهدی بیرانوند روژمان - چابهار، عروس سیستان و بلوچستان سرزمین پارس؛ تنها بندرایرانی که به فضای اقیانوسی دسترسی دارد و با کشورهای پاکستان، هند، چین و افغانستان مراوده تجاری دارد. این بندر استراتژیک و زیبا از سه نظر تجاری، گردشگری و نظامی قابل اهمیت است. اما آنچنان که باید در سایه سوءمدیریت، بدسلیقگی، نبود تبلیغات حرفه‌ای در سطح بین‌المللی برای جذب سرمایه‌گذار و گردشگر، نبود زیرساخت های بروز و هوشمند جهانی برای اقامت تمامی اقشار تجاری و توریستی و... این مهم بصورت کامل انجام نشده است. این بندر می‌تواند به یک قطب خاص در موارد نامبرده بدل شود و سایه خود را هم برفضای تجاری بر کشورهای همسایه شرقی و هم بر فضای اقیانوسی بیندازد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، بندر اقیانوسی چابهار به‌دلیل موقعیت راهبردی‌اش، که نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه (افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آب‌های آزاد است، اهمیت فراوانی دارد و ساخت و ساز و سرمایه‌گذاری فراوانی در آن صورت می‌گیرد؛ از جمله ساخت اسکله و افزایش گنجایش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما (در خلیج چابهار) و ساخت راه‌آهن به‌سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی. این بندر یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی جهانی است.
چابهار علاوه‌بر موقعیت بازرگانی، دارای جاذبه‌های فراوان تاریخی، طبیعی و گردشگری است. آب و هوای این شهر و پیرامون آن همیشه بهاری و معتدل است و به‌همین دلیل چابهار (چهاربهار) نامیده می‌شود. چابهار به عنوان یکی از مراکز علمی و آموزشی سیستان و بلوچستان می‌باشد، در حال حاضر حدود ۱۳ مرکز آموزش عالی در این شهر بنا شده است و بیش از ۱۰ هزار دانشجو در این شهر درحال تحصیل هستند.
آشنایی با پیشینه بندر چابهار
در دوره قاجار در سال ۱۲۷۰ قمری، ابراهیم‌خان بهزادی بمی به حکومت بمپور انتخاب شد و در عصر حکمرانی او دولت وقت ایران بلوچستان را تصرف کرد. در سال ۱۲۸۱ قمری، ابراهیم‌خان قلعه محکم «ایرافشان» که تسخیرناپذیر به‌نظر می‌رسید را تصرف کرد و بدین ترتیب قدرت دولت مرکزی را تا نزدیکی کوهک و چابهار و گواتر توسعه داد.چابهار اما در سال ۱۲۸۹ قمری در تصرف اعراب مسقط قرار گرفت. انگلیسی‌ها و به‌ویژه شخص گلداسمیت که برای حکمیت مرزی بین ایران و منطقه کلات تحت نفوذ انگلیس منصوب شده بود نیز از ادعای اعراب مسقط بر چابهار پشتیبانی می‌کردند. برای جلوگیری از چنین تهدیداتی، دولت ایران دست به‌کار شد و ابراهیم‌خان در سال ۱۲۸۹ قمری بندر چابهار را تصرف کرد تا قدرت خود را بسط دهد.
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، دولت قاجار تلاش کرد حاکمیت خود را بر چابهار تثبیت کرده و سردار دین محمدخان داماد دوست محمدخان را سرکوب نماید. در گزارش فرمانده قسمت کرمان در دهم اسفند ماه ۱۳۰۴ به وزارت جنگ، بر ضرورت مقابله با دین محمدخان و ایجاد پادگان نظامی در چاه بهار و برقراری نظم در امور گمرک این شهر تأکید شده است. در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، عملیات نظامی علیه دوست محمدخان آغاز شد و در بهمن ماه همان سال آخرین حکومت بلوچستان سقوط کرد. با حذف دوست محمدخان از معادلات سیاسی بلوچستان، قدرت دولت مرکزی در این ایالت، و از جمله در چابهار به‌طور کامل تثبیت شد.
در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی طرح جامع راه‌اندازی بندر چابهار آغاز شد و در همین راستا قراردادهایی نیز با پیمانکاران منعقد گردید. پس از انقلاب، عملیات راه‌اندازی بندر پس از وقفه‌ای چند ساله این پروژه از سر گرفته شده و در سال ۱۳۶۲ عملاً به بهره‌برداری رسید البته تکمیل این پروژه تا چند سال بعد نیز ادامه پیدا کرد.
اهمیت موقعیت اقتصادی و تجاری چابهار
براساس پیش‌بینی محققان سازمان ملل در زمینه حمل و نقل بین‌المللی، حدود نیمی از حمل ونقل جهان میان خاور دور با سایر نقاط دنیا انجام می‌شود. از مجموع ۳ کریدور حمل ونقل جهانی که کارشناسان سازمان ملل برای این امر پیش‌بینی کرده‌اند، ۲ کریدور از ایران می‌گذرد و چابهار نقطه عبور جنوبی‌ترین کریدور شرقی–غربی جهان خواهد بود. این کریدور از «دروازه ابریشم» در چین آغاز می‌شود و قلب اقتصاد این کشور را تغذیه کرده و به سرزمین آسیای جنوب شرقی می‌پیوندد و پس از طی این مسیر وارد هندوستان شده و با پوشش مهمترین شهرهای این ناحیه مانند کلکته، ناکپور، جایپور، حصیرآباد، کراچی و بن قاسم به چابهار می‌رسد.
بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی، که نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه (افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آب‌های آزاد است از اهمیت فراوانی برخوردار است و سازندگی و سرمایه‌گذاری فراوانی در آن صورت می‌گیرد؛ از جمله ساخت اسکله و افزایش گنجایش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما و ساخت راه‌آهن به سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی. این بندر یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی جهانی است. به‌گفته مسئولان افغانستان در سال ۱۴۰۳، عمده بازرگانی خارجی این کشور از مسیر چابهار انجام می‌شود.
چابهار دارای چند منطقه یا بخش است؟
بخش قدیمی و جدید شهر چابهار، بخش ساحلی لنج‌های ماهیگیران که در منطقه قدیمی شهر و همچنین در ساحل کنارک نزدیک به فرودگاه، منطقه آزاد تجاری و صنعتی با ۱۴۰ کیلومتر مربع مساحت، اسکله بارگیری و تخلیه بار شامل الف: اسکله قدیمی شهید کلانتری ب: اسکله جدید خاتم الانبیا.
تمام این مناطق در پیرامون خلیج چابهار واقع شده است. منطقه آزاد چابهار با مساحت ۱۴ هزار هکتار در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران در ۲۵ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی در شرق خلیج چابهار و در کنار آب‌های دریای مکران قرار دارد. این منطقه به‌وسیله شبکه حمل و نقل زمینی و هوایی از شمال به کشورهای آسیای میانه و افغانستان، از شرق به پاکستان و از جنوب به اقیانوس هند اتصال می‌یابد. دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد و قرارداشتن در خارج از خلیج فارس و همین‌طور عدم آسیب‌پذیری در مواقع بروز بحران، موقعیت استراتژیکی را برای ایجاد یک گذرگاه ارتباطی بین کشورهای آسیابی میانه و سایر کشورهای جهان فراهم آورده است. بنا بر نظر سازمان ملل، چابهار یکی از مهمترین راه‌های کریدور شرق-غرب و جنوبی‌ترین راه این کریدور است.
چابهار؛ دروازه ورود غرب به شرق
چابهار به عنوان دروازه ورود شرق به غرب هرچند برای تحقق این نقش ارتباطی رقبای بزرگی همچون مناطق آزاد «صحار» و «دقم» عمان و «گوادر» پاکستان را در کنار خود می‌بیند، اما مزیت‌های نسبی و طبیعی آن سبب شده تا رقبا نیز به اهمیت ژئوپلتیک و اقتصادی این منطقه اذعان و اعتراف کنند. این منطقه از مزیت‌های اقتصادی بی‌نظیری در مقایسه با سایر مناطق همجوار برخوردار است که از جمله دسترسی آن به بازار ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون نفری افغانستان، کشورهای آسیای میانه و مشترک‌المنافع، همچنین روسیه و شمال آفریقا و ارتباط آن‌ها با اروپای شرقی می‌توان اشاره کرد.
با این حال، نداشتن زیرساخت‌های اساسی از جمله جاده ترانزیتی، ریل و فرودگاه از جمله ضعف‌های اساسی این منطقه محسوب می‌شود که سبب شده تا در دو دهه گذشته فراز و فرودهای زیادی را شاهد باشد. مشکلاتی که البته این روزها رو به کاهش است و با پیشرفت فیزیکی ۶۵ درصدی راه‌آهن، بهره‌برداری از بندر و آغاز عملیات اجرایی فرودگاه بین‌المللی چابهار، چرخ توسعه این خطه که روزگاری به سختی قادر به حرکت بود امروز روان تر می‌چرخد.
منطقه آزاد چابهار به دلایلی از جمله نزدیکی به آب‌های آزاد دارای اهمیت بسیار است، اما تاکنون سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی این منطقه به دلیل تفاوت مقررات امکان دسترسی به بندر شهید بهشتی را نداشتند و بیشتر بندرعباس را برای امور تجاری خود انتخاب می‌کردند. منطقه آزاد چابهار با ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و معافیت‌های مالیاتی ۲۰ ساله نقش ملی و بین‌المللی برای توسعه، رونق و جهش تولید و تجارت شرق کشور بویژه استان سیستان و بلوچستان دارد، وجود منطقه آزاد، بندر شهید بهشتی با ظرفیت تخلیه و بارگیری سالانه هشت و نیم میلیون تن کالا و پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس پیما و فعالیت بندر شهید کلانتری، چابهار را به یکی از نقاط مهم اقتصادی منطقه تبدیل کرده است.
چابهار با داشتن جاذبه‌های متعدد گردشگری و فراهم شدن برخی زیرساخت‌های لازم بهترین زمینه را برای جذب گردشگر بویژه از کشورهای همجوار از جمله پاکستان، افغانستان، هند و عمان دارد. چابهار به عنوان یکی از مراکز تجارت جهانی، ترانزیت کالا و قطب گردشگری می‌تواند در توسعه اقتصادی داخلی و خارجی تاثیرگذار باشد و موقعیت مناسب منطقه آزاد چابهار و استقرار صنایع و کارخانه های بزرگی نظیر فولاد، پتروشیمی و دیگر کارگاهها و واحدهای بزرگ و کوچک پیش بینی شده این منطقه را به قطب مهم صنعت و تجارت تبدیل می‌کند.
نقش بندر چابهار در مسیر ترانزیتی
شمال به جنوب
سه مسیر اصلی کریدور شمال-جنوب شامل مسیر غربی (روسیه- آذربایجان- ایران-هند)، مسیر میانی یا ترانس خزر (روسیه-ایران-هند) و مسیر شرقی (روسیه-آسیای مرکزی-ایران-هند) است. در مسیر شرقی، بندر چابهار در جنوب شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا تنها بندر ایرانی است که دسترسی مستقیم به اقیانوس هند دارد و هزینه حمل‌و‌نقل کالا را کاهش می‌دهد. همچنین در چارچوب توافقنامه ترانزیت سه‌جانبه بین ایران، هند و افغانستان، تلاش‌های موفق هند پروژه ترانزیت چابهار را از تحریم‌های یکجانبه آمریکا مستثنی کرد تا فضای تنفس و حیاتی برای ایران و همچنین روسیه به عنوان دو کشور تحت تحریم باشد.
در میان سه مسیر فوق، مسیر شرقی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا بخش شرقی و مناطق مرکزی روسیه را از طریق قزاقستان و ترکمنستان به بنادر جنوبی ایران و همچنین هند و کشورهای عربی در حاشیه جنوبی خلیج فارس متصل می‌کند. مسیر شرقی با حرکت اولین قطار در جولای ۲۰۲۲ میلادی به طور رسمی راه‌اندازی شد. بنابراین، شاخه شرقی یک واقعیت است و اکنون شش قطار در مسیر زمینی از روسیه به هند از طریق ترکمنستان و ایران فعالیت می‌کنند که نشان دهنده افزایش تمایل به حمل‌و‌نقل ریلی از روسیه به هند است.
اما اگر به نقشه ایران دقت کنیم، بندر چابهار در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان نسبت به بندرعباس و تنگه هرمز، مسیر نزدیک‌تری برای روسیه و آسیای مرکزی برای دسترسی به ایران و هند فراهم می‌کند. اما در خصوص بندر چابهار، ظرفیت‌‌های ترانزیتی و تجاری آن و سرمایه گذاری روسیه در این پروژه ترانزیتی، نکات و ملاحظات زیر را در نظر داشت:
بندر چابهار تنها بندر ایرانی است که دسترسی مستقیم به اقیانوس هند دارد و به آن «دروازه طلایی» به افغانستان و آسیای میانه گفته می‌شود. در واقع، بندر چابهار اولین «بندر عمیق» ایران است. ایران در دهه اخیر توسعه بندر چابهار را در چارچوب «طرح ویژه توسعه مکران» به پیش می‌برد. این طرح دارای سه افق بلندمدت ۲۰۲۰، ۲۰۳۰ و ۲۰۴۰ است و ایران سرمایه گذاری کلانی برای توسعه سواحل مکران و بندر چابهار، در بخش‌های اقتصاد، اجتماعی و نظامی-امنیتی انجام داده است. به نظر می‌رسد تلاش ایران برای اجرای پروژه ترانزیتی بندر چابهار بخشی از هدف بلندمدت کشور برای تبدیل شدن به یک هاب ترانزیتی منطقه‌ای باشد.
نقش و جایگاه بندر چابهار زمانی افزایش یافت که هند، ایران و افغانستان توافقنامه تاریخی سه‌جانبه‌ای را در تهران برای توسعه بندر راهبردی چابهار به عنوان یک نقطه کلیدی در «کریدور ترانزیتی و حمل و نقل افغانستان» امضا کردند. البته اخیراً ازبکستان به عنوان تنها کشور محصور در آسیای مرکزی به آن پیوسته است. پس از توافق سه‌جانبه ترانزیتی ایران، هند و افغانستان، ظرفیت ترانزیتی بندر چابهار به ۸ میلیون تُن در سال افزایش یافته است. در مرحله دوم توسعه، ظرفیت بندر چابهار به ۳۳ میلیون تُن افزایش می‌یابد.
اگرچه دولت دونالد ترامپ در ۱۸ می۲۰۱۸میلادی، ایالات متحده را به طور یکجانبه از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج کرد، اما تلاش‌های موفقیت‌آمیز لابی هند برای معافیت پروژه ترانزیت چابهار از تحریم‌های یکجانبه آمریکا و «سیاست فشار حداکثری» دولت ترامپ (۲۰۱۸-۲۰۲۰) علیه تهران به نتیجه رسید. در واقع، هند به پروژه ترانزیت چابهار به عنوان بخشی از «استراتژی گردنبند الماس» در برابر استراتژی «رشته مروارید» چین و همچنین دور زدن رقیب سنتی پاکستان، به ویژه برای مقابله با سرمایه گذاری عظیم چین در توسعه بندر گوادر پاکستان و همچنین کریدور اقتصادی چین و پاکستان نگاه می‌کند.
گروه توسعه - مهدی بیرانوند روژمان - چابهار، عروس سیستان و بلوچستان سرزمین پارس؛ تنها بندرایرانی که به فضای اقیانوسی دسترسی دارد و با کشورهای پاکستان، هند، چین و افغانستان مراوده تجاری دارد. این بندر استراتژیک و زیبا از سه نظر تجاری، گردشگری و نظامی قابل اهمیت است. اما آنچنان که باید در سایه سوءمدیریت، بدسلیقگی، نبود تبلیغات حرفه‌ای در سطح بین‌المللی برای جذب سرمایه‌گذار و گردشگر، نبود زیرساخت های بروز و هوشمند جهانی برای اقامت تمامی اقشار تجاری و توریستی و... این مهم بصورت کامل انجام نشده است. این بندر می‌تواند به یک قطب خاص در موارد نامبرده بدل شود و سایه خود را هم برفضای تجاری بر کشورهای همسایه شرقی و هم بر فضای اقیانوسی بیندازد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، بندر اقیانوسی چابهار به‌دلیل موقعیت راهبردی‌اش، که نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه (افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آب‌های آزاد است، اهمیت فراوانی دارد و ساخت و ساز و سرمایه‌گذاری فراوانی در آن صورت می‌گیرد؛ از جمله ساخت اسکله و افزایش گنجایش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما (در خلیج چابهار) و ساخت راه‌آهن به‌سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی. این بندر یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی جهانی است.
چابهار علاوه‌بر موقعیت بازرگانی، دارای جاذبه‌های فراوان تاریخی، طبیعی و گردشگری است. آب و هوای این شهر و پیرامون آن همیشه بهاری و معتدل است و به‌همین دلیل چابهار (چهاربهار) نامیده می‌شود. چابهار به عنوان یکی از مراکز علمی و آموزشی سیستان و بلوچستان می‌باشد، در حال حاضر حدود ۱۳ مرکز آموزش عالی در این شهر بنا شده است و بیش از ۱۰ هزار دانشجو در این شهر درحال تحصیل هستند.
آشنایی با پیشینه بندر چابهار
در دوره قاجار در سال ۱۲۷۰ قمری، ابراهیم‌خان بهزادی بمی به حکومت بمپور انتخاب شد و در عصر حکمرانی او دولت وقت ایران بلوچستان را تصرف کرد. در سال ۱۲۸۱ قمری، ابراهیم‌خان قلعه محکم «ایرافشان» که تسخیرناپذیر به‌نظر می‌رسید را تصرف کرد و بدین ترتیب قدرت دولت مرکزی را تا نزدیکی کوهک و چابهار و گواتر توسعه داد.چابهار اما در سال ۱۲۸۹ قمری در تصرف اعراب مسقط قرار گرفت. انگلیسی‌ها و به‌ویژه شخص گلداسمیت که برای حکمیت مرزی بین ایران و منطقه کلات تحت نفوذ انگلیس منصوب شده بود نیز از ادعای اعراب مسقط بر چابهار پشتیبانی می‌کردند. برای جلوگیری از چنین تهدیداتی، دولت ایران دست به‌کار شد و ابراهیم‌خان در سال ۱۲۸۹ قمری بندر چابهار را تصرف کرد تا قدرت خود را بسط دهد.
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، دولت قاجار تلاش کرد حاکمیت خود را بر چابهار تثبیت کرده و سردار دین محمدخان داماد دوست محمدخان را سرکوب نماید. در گزارش فرمانده قسمت کرمان در دهم اسفند ماه ۱۳۰۴ به وزارت جنگ، بر ضرورت مقابله با دین محمدخان و ایجاد پادگان نظامی در چاه بهار و برقراری نظم در امور گمرک این شهر تأکید شده است. در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، عملیات نظامی علیه دوست محمدخان آغاز شد و در بهمن ماه همان سال آخرین حکومت بلوچستان سقوط کرد. با حذف دوست محمدخان از معادلات سیاسی بلوچستان، قدرت دولت مرکزی در این ایالت، و از جمله در چابهار به‌طور کامل تثبیت شد.
در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی طرح جامع راه‌اندازی بندر چابهار آغاز شد و در همین راستا قراردادهایی نیز با پیمانکاران منعقد گردید. پس از انقلاب، عملیات راه‌اندازی بندر پس از وقفه‌ای چند ساله این پروژه از سر گرفته شده و در سال ۱۳۶۲ عملاً به بهره‌برداری رسید البته تکمیل این پروژه تا چند سال بعد نیز ادامه پیدا کرد.
اهمیت موقعیت اقتصادی و تجاری چابهار
براساس پیش‌بینی محققان سازمان ملل در زمینه حمل و نقل بین‌المللی، حدود نیمی از حمل ونقل جهان میان خاور دور با سایر نقاط دنیا انجام می‌شود. از مجموع ۳ کریدور حمل ونقل جهانی که کارشناسان سازمان ملل برای این امر پیش‌بینی کرده‌اند، ۲ کریدور از ایران می‌گذرد و چابهار نقطه عبور جنوبی‌ترین کریدور شرقی–غربی جهان خواهد بود. این کریدور از «دروازه ابریشم» در چین آغاز می‌شود و قلب اقتصاد این کشور را تغذیه کرده و به سرزمین آسیای جنوب شرقی می‌پیوندد و پس از طی این مسیر وارد هندوستان شده و با پوشش مهمترین شهرهای این ناحیه مانند کلکته، ناکپور، جایپور، حصیرآباد، کراچی و بن قاسم به چابهار می‌رسد.
بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی، که نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه (افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آب‌های آزاد است از اهمیت فراوانی برخوردار است و سازندگی و سرمایه‌گذاری فراوانی در آن صورت می‌گیرد؛ از جمله ساخت اسکله و افزایش گنجایش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما و ساخت راه‌آهن به سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی. این بندر یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی جهانی است. به‌گفته مسئولان افغانستان در سال ۱۴۰۳، عمده بازرگانی خارجی این کشور از مسیر چابهار انجام می‌شود.
چابهار دارای چند منطقه یا بخش است؟
بخش قدیمی و جدید شهر چابهار، بخش ساحلی لنج‌های ماهیگیران که در منطقه قدیمی شهر و همچنین در ساحل کنارک نزدیک به فرودگاه، منطقه آزاد تجاری و صنعتی با ۱۴۰ کیلومتر مربع مساحت، اسکله بارگیری و تخلیه بار شامل الف: اسکله قدیمی شهید کلانتری ب: اسکله جدید خاتم الانبیا.
تمام این مناطق در پیرامون خلیج چابهار واقع شده است. منطقه آزاد چابهار با مساحت ۱۴ هزار هکتار در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران در ۲۵ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی در شرق خلیج چابهار و در کنار آب‌های دریای مکران قرار دارد. این منطقه به‌وسیله شبکه حمل و نقل زمینی و هوایی از شمال به کشورهای آسیای میانه و افغانستان، از شرق به پاکستان و از جنوب به اقیانوس هند اتصال می‌یابد. دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد و قرارداشتن در خارج از خلیج فارس و همین‌طور عدم آسیب‌پذیری در مواقع بروز بحران، موقعیت استراتژیکی را برای ایجاد یک گذرگاه ارتباطی بین کشورهای آسیابی میانه و سایر کشورهای جهان فراهم آورده است. بنا بر نظر سازمان ملل، چابهار یکی از مهمترین راه‌های کریدور شرق-غرب و جنوبی‌ترین راه این کریدور است.
چابهار؛ دروازه ورود غرب به شرق
چابهار به عنوان دروازه ورود شرق به غرب هرچند برای تحقق این نقش ارتباطی رقبای بزرگی همچون مناطق آزاد «صحار» و «دقم» عمان و «گوادر» پاکستان را در کنار خود می‌بیند، اما مزیت‌های نسبی و طبیعی آن سبب شده تا رقبا نیز به اهمیت ژئوپلتیک و اقتصادی این منطقه اذعان و اعتراف کنند. این منطقه از مزیت‌های اقتصادی بی‌نظیری در مقایسه با سایر مناطق همجوار برخوردار است که از جمله دسترسی آن به بازار ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون نفری افغانستان، کشورهای آسیای میانه و مشترک‌المنافع، همچنین روسیه و شمال آفریقا و ارتباط آن‌ها با اروپای شرقی می‌توان اشاره کرد.
با این حال، نداشتن زیرساخت‌های اساسی از جمله جاده ترانزیتی، ریل و فرودگاه از جمله ضعف‌های اساسی این منطقه محسوب می‌شود که سبب شده تا در دو دهه گذشته فراز و فرودهای زیادی را شاهد باشد. مشکلاتی که البته این روزها رو به کاهش است و با پیشرفت فیزیکی ۶۵ درصدی راه‌آهن، بهره‌برداری از بندر و آغاز عملیات اجرایی فرودگاه بین‌المللی چابهار، چرخ توسعه این خطه که روزگاری به سختی قادر به حرکت بود امروز روان تر می‌چرخد.
منطقه آزاد چابهار به دلایلی از جمله نزدیکی به آب‌های آزاد دارای اهمیت بسیار است، اما تاکنون سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی این منطقه به دلیل تفاوت مقررات امکان دسترسی به بندر شهید بهشتی را نداشتند و بیشتر بندرعباس را برای امور تجاری خود انتخاب می‌کردند. منطقه آزاد چابهار با ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و معافیت‌های مالیاتی ۲۰ ساله نقش ملی و بین‌المللی برای توسعه، رونق و جهش تولید و تجارت شرق کشور بویژه استان سیستان و بلوچستان دارد، وجود منطقه آزاد، بندر شهید بهشتی با ظرفیت تخلیه و بارگیری سالانه هشت و نیم میلیون تن کالا و پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس پیما و فعالیت بندر شهید کلانتری، چابهار را به یکی از نقاط مهم اقتصادی منطقه تبدیل کرده است.
چابهار با داشتن جاذبه‌های متعدد گردشگری و فراهم شدن برخی زیرساخت‌های لازم بهترین زمینه را برای جذب گردشگر بویژه از کشورهای همجوار از جمله پاکستان، افغانستان، هند و عمان دارد. چابهار به عنوان یکی از مراکز تجارت جهانی، ترانزیت کالا و قطب گردشگری می‌تواند در توسعه اقتصادی داخلی و خارجی تاثیرگذار باشد و موقعیت مناسب منطقه آزاد چابهار و استقرار صنایع و کارخانه های بزرگی نظیر فولاد، پتروشیمی و دیگر کارگاهها و واحدهای بزرگ و کوچک پیش بینی شده این منطقه را به قطب مهم صنعت و تجارت تبدیل می‌کند.
نقش بندر چابهار در مسیر ترانزیتی
شمال به جنوب
سه مسیر اصلی کریدور شمال-جنوب شامل مسیر غربی (روسیه- آذربایجان- ایران-هند)، مسیر میانی یا ترانس خزر (روسیه-ایران-هند) و مسیر شرقی (روسیه-آسیای مرکزی-ایران-هند) است. در مسیر شرقی، بندر چابهار در جنوب شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا تنها بندر ایرانی است که دسترسی مستقیم به اقیانوس هند دارد و هزینه حمل‌و‌نقل کالا را کاهش می‌دهد. همچنین در چارچوب توافقنامه ترانزیت سه‌جانبه بین ایران، هند و افغانستان، تلاش‌های موفق هند پروژه ترانزیت چابهار را از تحریم‌های یکجانبه آمریکا مستثنی کرد تا فضای تنفس و حیاتی برای ایران و همچنین روسیه به عنوان دو کشور تحت تحریم باشد.
در میان سه مسیر فوق، مسیر شرقی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا بخش شرقی و مناطق مرکزی روسیه را از طریق قزاقستان و ترکمنستان به بنادر جنوبی ایران و همچنین هند و کشورهای عربی در حاشیه جنوبی خلیج فارس متصل می‌کند. مسیر شرقی با حرکت اولین قطار در جولای ۲۰۲۲ میلادی به طور رسمی راه‌اندازی شد. بنابراین، شاخه شرقی یک واقعیت است و اکنون شش قطار در مسیر زمینی از روسیه به هند از طریق ترکمنستان و ایران فعالیت می‌کنند که نشان دهنده افزایش تمایل به حمل‌و‌نقل ریلی از روسیه به هند است.
اما اگر به نقشه ایران دقت کنیم، بندر چابهار در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان نسبت به بندرعباس و تنگه هرمز، مسیر نزدیک‌تری برای روسیه و آسیای مرکزی برای دسترسی به ایران و هند فراهم می‌کند. اما در خصوص بندر چابهار، ظرفیت‌‌های ترانزیتی و تجاری آن و سرمایه گذاری روسیه در این پروژه ترانزیتی، نکات و ملاحظات زیر را در نظر داشت:
بندر چابهار تنها بندر ایرانی است که دسترسی مستقیم به اقیانوس هند دارد و به آن «دروازه طلایی» به افغانستان و آسیای میانه گفته می‌شود. در واقع، بندر چابهار اولین «بندر عمیق» ایران است. ایران در دهه اخیر توسعه بندر چابهار را در چارچوب «طرح ویژه توسعه مکران» به پیش می‌برد. این طرح دارای سه افق بلندمدت ۲۰۲۰، ۲۰۳۰ و ۲۰۴۰ است و ایران سرمایه گذاری کلانی برای توسعه سواحل مکران و بندر چابهار، در بخش‌های اقتصاد، اجتماعی و نظامی-امنیتی انجام داده است. به نظر می‌رسد تلاش ایران برای اجرای پروژه ترانزیتی بندر چابهار بخشی از هدف بلندمدت کشور برای تبدیل شدن به یک هاب ترانزیتی منطقه‌ای باشد.
نقش و جایگاه بندر چابهار زمانی افزایش یافت که هند، ایران و افغانستان توافقنامه تاریخی سه‌جانبه‌ای را در تهران برای توسعه بندر راهبردی چابهار به عنوان یک نقطه کلیدی در «کریدور ترانزیتی و حمل و نقل افغانستان» امضا کردند. البته اخیراً ازبکستان به عنوان تنها کشور محصور در آسیای مرکزی به آن پیوسته است. پس از توافق سه‌جانبه ترانزیتی ایران، هند و افغانستان، ظرفیت ترانزیتی بندر چابهار به ۸ میلیون تُن در سال افزایش یافته است. در مرحله دوم توسعه، ظرفیت بندر چابهار به ۳۳ میلیون تُن افزایش می‌یابد.
اگرچه دولت دونالد ترامپ در ۱۸ می۲۰۱۸میلادی، ایالات متحده را به طور یکجانبه از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج کرد، اما تلاش‌های موفقیت‌آمیز لابی هند برای معافیت پروژه ترانزیت چابهار از تحریم‌های یکجانبه آمریکا و «سیاست فشار حداکثری» دولت ترامپ (۲۰۱۸-۲۰۲۰) علیه تهران به نتیجه رسید. در واقع، هند به پروژه ترانزیت چابهار به عنوان بخشی از «استراتژی گردنبند الماس» در برابر استراتژی «رشته مروارید» چین و همچنین دور زدن رقیب سنتی پاکستان، به ویژه برای مقابله با سرمایه گذاری عظیم چین در توسعه بندر گوادر پاکستان و همچنین کریدور اقتصادی چین و پاکستان نگاه می‌کند.