بررسی و تحلیل عملکرد نیروی دریایی ایران در جنگ جهانی دوم
رضا جهانفر
بخش هشتم
البته برخي از نويسندگان و پژوهشگران حضور آلمان‌ها در ساخت‌وساز پل‌ها و راه‌آهن و جاده در ايران را مرتبط با انگيزة آن‌ها براي موفقيت در جنگ پيش رو و مقابله با روس‌ها و دسترسي سريع به روس‌ها دانستند. (شورميج 1383: 175 و 176) اگرچه مهندسان ساير کشورها نظير اتريش و... نيز در ايران بودند؛ اما مردم عامه آن‌ها را آلماني مي‌دانستند . هنوز نيز بسياري از پل‌ها، ساختمان‌ها و اماکن ساخته‌شده توسط آلماني‌ها در ايران وجود دارد. در شمال کشور پل‌هاي ساخته‌شده توسط آلمان‌ها به (آلماني پل) معروف بود.
مدتي پس‌ازآنکه در آغاز جنگ جهاني دوم در 9 شهريور 1318 (اول سپتامبر 1939)، ايران بي‌طرفي خود را اعلام کرد ، در سه شهريور 1320 (25 اوت 1941) ارتش متفقين به بهانه حضور جاسوسان آلماني به ايران حمله کردند .
اعلام بي‌طرفي ايران در جنگ جهاني دوم
دکتر باقر عاقلي در اين خصوص مي‌گويد «جنگ جهاني دوم که در تابستان 1318 شمسي آغاز شد ابتدا توسط آلمان با حمله به لهستان آغاز گرديد. در آن هنگام عده‌اي آلماني که در رشته‌هاي مختلف تخصص داشتند در ايران مشغول کار بودند. عده آن‌ها در حدود هفت‌صد نفر بود و در ماه‌هاي اول جنگ نيروي آلماني به‌سرعت پيشرفت کردند و خيلي از کشورهاي اروپايي را به تصرف خود درآوردند مانند فرانسه، بلژيک، لهستان، سوئد، نروژ، هلند و چند کشور ديگر. رضاشاه آلمان‌ها را برنده جنگ مي‌دانست؛ ازاين‌رو در آبان ماه 1318 جم (نخست‌وزير) را به وزارت دربار برد و آقاي احمد متين دفتري را با سابقة سه سال وزارت عدليه به نخست‌وزيري رسانيد. متين دفتري از طرفداران آلمان بود و زبان آلماني مي‌دانست و با دولت يادشده روابط بسيار نزديکي داشت. وقتي جنگ بين آلمان‌ها و روسيه شروع شد آلمان به‌سرعت در روسيه پيشرفت کرد به‌طوري‌که به نزديک قفقاز رسيد و بيم آن بود که سريعاً به ايران برسد. از طرفي انگليس و امريکا طي نامه‌هاي متعددي از ايران خواستار اخراج آلمان‌ها شدند و ايران خواسته آن‌ها را انجام نداد» (شاهدي، 1392).
البته حضور آلمان‌ها در ايران را نمي‌توان علت اصلي حمله تلقي کرد، بلکه بيشتر به بهانه‌اي براي تحت‌فشار قراردادن ايران جلوه کرد؛ زيرا در شهريور 1320 از تعداد 4470 نفر کارکنان و کارشناسان خارجي که در ايران مشغول به فعاليت بودند، فقط 690 نفر آلماني حضور داشتند درصورتي‌که در همان ايان تعداد 2590 نفر انگليسي و 490 نفر روسي در ايران حضور داشتند. (جلالي، 1389: 204 به نقل از کتاب پنجاه سال نيروي زميني تأليف سپهبد باقري کاظمي صص 217 و 218)
جدول تعداد نفرات خارجي شاغل در ايران در شهريور 1320 (همان منبع، همان صفحه)
رديف اتباع دولت... تعداد نفر
1 انگليس 2590
2 آلمان 690
3 روس 490
4 ايتاليا 310
5 چکسلواکي 180
6 يوگسلاوي 140
7 سوئيس 70
8 جمع نفرات خارجي 4470
در شهرهاي شمال کشور هم اتباع ساير کشورها نظير شوروي سابق، آلمان و... به‌منظور تجارت، ساخت‌وساز و عمران و... حضور داشتند. به‌عنوان‌مثال «تا قبل از سال 1310 شمسي شهسوار به‌عنوان بندر خرم‌آباد شناخته مي‌شد که کشتي‌هاي شوروي سابق طي دو خط منظم در رابطه با حمل‌ونقل و مال‌التجاره توسط شرکت کاسپار انجام مي‌شد. خط اول بين بادکوبه- بندر پهلوي (بندر انزلي) و خط دوم از بادکوبه به آستارا و ازآنجا به بندر پهلوي، چمخاله، شهسوار، مشهدسر و بندرگز يا بندرشاه سابق در رفت‌وآمد بودند که صادرات و واردات و حرکت کشتي‌ها طي نظم خاصي انجام مي‌شد ...» (داناي علمي، 1389: 29 و 30).
در شرح‌حال «لئون آهارونيان»، به‌عنوان يکي از پنجاه کنشگر برجسته اقتصادي ايران، ذکر شده است که وي [در سال‌هاي پيش از جنگ جهاني دوم] با توجه به تسلط به زبان‌هاي ارمني و روسي، به‌عنوان حسابدار شرکت «پرسيز نفت روسيه» در تنکابن مشغول فعاليت بود. از اين مطالب حضور شرکت‌هايي از شوروي سابق در شمال کشور استنباط مي‌شود (شيرين‌کام، فرجام‌نيا، 1393: 99).
ادامه دارد...
بخش هشتم
البته برخي از نويسندگان و پژوهشگران حضور آلمان‌ها در ساخت‌وساز پل‌ها و راه‌آهن و جاده در ايران را مرتبط با انگيزة آن‌ها براي موفقيت در جنگ پيش رو و مقابله با روس‌ها و دسترسي سريع به روس‌ها دانستند. (شورميج 1383: 175 و 176) اگرچه مهندسان ساير کشورها نظير اتريش و... نيز در ايران بودند؛ اما مردم عامه آن‌ها را آلماني مي‌دانستند . هنوز نيز بسياري از پل‌ها، ساختمان‌ها و اماکن ساخته‌شده توسط آلماني‌ها در ايران وجود دارد. در شمال کشور پل‌هاي ساخته‌شده توسط آلمان‌ها به (آلماني پل) معروف بود.
مدتي پس‌ازآنکه در آغاز جنگ جهاني دوم در 9 شهريور 1318 (اول سپتامبر 1939)، ايران بي‌طرفي خود را اعلام کرد ، در سه شهريور 1320 (25 اوت 1941) ارتش متفقين به بهانه حضور جاسوسان آلماني به ايران حمله کردند .
اعلام بي‌طرفي ايران در جنگ جهاني دوم
دکتر باقر عاقلي در اين خصوص مي‌گويد «جنگ جهاني دوم که در تابستان 1318 شمسي آغاز شد ابتدا توسط آلمان با حمله به لهستان آغاز گرديد. در آن هنگام عده‌اي آلماني که در رشته‌هاي مختلف تخصص داشتند در ايران مشغول کار بودند. عده آن‌ها در حدود هفت‌صد نفر بود و در ماه‌هاي اول جنگ نيروي آلماني به‌سرعت پيشرفت کردند و خيلي از کشورهاي اروپايي را به تصرف خود درآوردند مانند فرانسه، بلژيک، لهستان، سوئد، نروژ، هلند و چند کشور ديگر. رضاشاه آلمان‌ها را برنده جنگ مي‌دانست؛ ازاين‌رو در آبان ماه 1318 جم (نخست‌وزير) را به وزارت دربار برد و آقاي احمد متين دفتري را با سابقة سه سال وزارت عدليه به نخست‌وزيري رسانيد. متين دفتري از طرفداران آلمان بود و زبان آلماني مي‌دانست و با دولت يادشده روابط بسيار نزديکي داشت. وقتي جنگ بين آلمان‌ها و روسيه شروع شد آلمان به‌سرعت در روسيه پيشرفت کرد به‌طوري‌که به نزديک قفقاز رسيد و بيم آن بود که سريعاً به ايران برسد. از طرفي انگليس و امريکا طي نامه‌هاي متعددي از ايران خواستار اخراج آلمان‌ها شدند و ايران خواسته آن‌ها را انجام نداد» (شاهدي، 1392).
البته حضور آلمان‌ها در ايران را نمي‌توان علت اصلي حمله تلقي کرد، بلکه بيشتر به بهانه‌اي براي تحت‌فشار قراردادن ايران جلوه کرد؛ زيرا در شهريور 1320 از تعداد 4470 نفر کارکنان و کارشناسان خارجي که در ايران مشغول به فعاليت بودند، فقط 690 نفر آلماني حضور داشتند درصورتي‌که در همان ايان تعداد 2590 نفر انگليسي و 490 نفر روسي در ايران حضور داشتند. (جلالي، 1389: 204 به نقل از کتاب پنجاه سال نيروي زميني تأليف سپهبد باقري کاظمي صص 217 و 218)
جدول تعداد نفرات خارجي شاغل در ايران در شهريور 1320 (همان منبع، همان صفحه)
رديف اتباع دولت... تعداد نفر
1 انگليس 2590
2 آلمان 690
3 روس 490
4 ايتاليا 310
5 چکسلواکي 180
6 يوگسلاوي 140
7 سوئيس 70
8 جمع نفرات خارجي 4470
در شهرهاي شمال کشور هم اتباع ساير کشورها نظير شوروي سابق، آلمان و... به‌منظور تجارت، ساخت‌وساز و عمران و... حضور داشتند. به‌عنوان‌مثال «تا قبل از سال 1310 شمسي شهسوار به‌عنوان بندر خرم‌آباد شناخته مي‌شد که کشتي‌هاي شوروي سابق طي دو خط منظم در رابطه با حمل‌ونقل و مال‌التجاره توسط شرکت کاسپار انجام مي‌شد. خط اول بين بادکوبه- بندر پهلوي (بندر انزلي) و خط دوم از بادکوبه به آستارا و ازآنجا به بندر پهلوي، چمخاله، شهسوار، مشهدسر و بندرگز يا بندرشاه سابق در رفت‌وآمد بودند که صادرات و واردات و حرکت کشتي‌ها طي نظم خاصي انجام مي‌شد ...» (داناي علمي، 1389: 29 و 30).
در شرح‌حال «لئون آهارونيان»، به‌عنوان يکي از پنجاه کنشگر برجسته اقتصادي ايران، ذکر شده است که وي [در سال‌هاي پيش از جنگ جهاني دوم] با توجه به تسلط به زبان‌هاي ارمني و روسي، به‌عنوان حسابدار شرکت «پرسيز نفت روسيه» در تنکابن مشغول فعاليت بود. از اين مطالب حضور شرکت‌هايي از شوروي سابق در شمال کشور استنباط مي‌شود (شيرين‌کام، فرجام‌نيا، 1393: 99).
ادامه دارد...