«روزنامه دریایی سرآمد» از تبعات ورود آلودگی‌های نفتی دریای کاسپین گزارش می‌دهد
تهدید آلودگی نفتی برای تنوع زیستی خزر
سالانه بیش از ۱۲۲هزار تن آلودگی نفتی وارد دریای خزر می‌شود
گروه زیست‌محیط دریایی-سعید قلیچی- حفظ آبزیان و برخورداری آن‌ها از تنوع طبیعی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زیست‌محیطی دریاها و دریاچه‌هاست. حساسیت و شکنندگی محیط‌زیست دریای خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته شدن آلاینده‌های مختلف، به نوعی آن را با بحران اکولوژیک روبه‌رو کرده است، به‌طوری که در چند دهه اخیر تعداد زیادی از گونه‌های اندمیک در آن به صورت منطقه‌ای یا جهانی منقرض شده‌اند.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، دریای خزر با وسعت تقریبی ۴۳۶هزار کیلومترمربع، بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان است. این دریاچه، یکی از منحصربه‌فردترین مناطق ژئوپلیتیک جهان است که از سالیان دور، زندگی تمدن‌های مختلف بشری را در اطراف خود تجربه کرده است و در حال حاضر حدود ۸ میلیون نفر در حاشیه و در اطراف آن در ۵کشور روسیه، ایران، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان زندگی می‌کنند.
کارشناسان معتقدند که دریای خزر با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو است. این چالش‌ها در ماهیت و میزان خطری که برای محیط‌زیست دریای خزر ایجاد می‌کنند، متفاوت هستند. برای مثال تولید پلاستیک در جهان، افزایش چشمگیری را در دهه‌های گذشته تجربه کرده است. براساس نظرات متخصصان اگر مناطق ساحلی کشور، مناطقی توسعه‌یافته بوده و به‌عنوان پل ارتباطی و تعاملی با سایر کشورهای جهان، تسهیل‌کننده روابط درونی و بیرونی اقتصاد کشور باشند و ضمن کمک به ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای، استفاده از موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای کشور، استفاده پایدار از منابع، قابلیت‌ها و حفظ محیط‌زیست، امنیت مناطق داخلی از طریق مرزهای آبی را تضمین کنند، در مجموع می‌توانند به عنوان نمادی از توسعه‌یافتگی کشور عمل کنند.
بحران محیط‌زیستی در دریاهای ایران
ورود سالانه بیش از ۱۲۲هزار تن آلودگی نفتی به دریای خزر، تخلیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی به خلیج فارس و آلودگی میکروپلاستیک‌ها در دریای عمان، زنگ خطر را برای محیط‌زیست و اقتصاد دریایی ایران به صدا درآورده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت ادامه این روند، سواحل ایران با بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای روبه‌رو خواهند شد.
سازمان حفاظت محیط‌زیست گزارش داده است، سالانه بیش از ۱۲۲هزار و ۳۵۰تن آلودگی نفتی وارد دریای خزر می‌شود که ۶۰درصد آن از طریق خشکی و رودخانه‌های آلوده به این دریا می‌رسد. همچنی تحقیقات نشان می‌دهد که ۳۰۴ تن کادمیوم و ۳۴تن سرب از منابع صنعتی به دریای خزر تخلیه می‌شود که تأثیرات مخربی بر سلامت آبزیان و انسان‌ها دارد.
در خلیج فارس، سالانه بیش از ۱.۵میلیون بشکه نفت به دلیل نشت‌های صنعتی و حمل‌ونقل نفتی وارد آب‌های این منطقه می‌شود. بندرعباس، عسلویه و ماهشهر به عنوان مهم‌ترین نقاط صنعتی کشور، بخش زیادی از این آلودگی را تولید می‌کنند. دریای عمان نیز از بحران آلودگی در امان نیست. تحقیقات نشان می‌دهد که در این منطقه، میانگین تراکم میکروپلاستیک‌ها به ۵۶ذره در هر مترمکعب رسیده که از متوسط جهانی بالاتر است و به‌طور مستقیم بر زنجیره غذایی دریایی اثر می‌گذارد.
کارشناسان چه می‌گویند؟
مهدی رضوی، کارشناس ارشد محیط‌زیست دریایی تأکید کرد: اگر اقدامات جدی برای کاهش ورود آلاینده‌ها به دریاهای ایران انجام نشود، طی ۱۰سال آینده بیش از ۳۰درصد از تنوع زیستی دریایی را از دست خواهیم داد. این مسئله نه‌تنها برای محیط‌زیست، بلکه برای صنعت شیلات و اقتصاد دریایی کشور هم یک تهدید جدی محسوب می‌شود. از سوی دیگر، علی‌رضا اکبری، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست هرمزگان می‌گوید: در حال حاضر با کاهش ۴۰درصدی جمعیت برخی گونه‌های ماهی در خلیج فارس مواجه هستیم که علت اصلی آن ورود پساب‌های صنعتی و شهری است. عدم وجود سیستم‌های تصفیه مناسب و تخلیه مستقیم فاضلاب‌ها، این بحران را تشدید کرده است.
براساس گزارش نماد اقتصاد، در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، ایران در تخلیه فاضلاب انسانی به دریای خزر مقام اول را دارد. جمعیت ساحل‌نشین خزر در ایران حدود ۷میلیون نفر است و سالانه ۴۰۰میلیون مترمکعب فاضلاب در شمال کشور تولید می‌شود که تنها ۴۰درصد آن تصفیه می‌شود و ۶۰درصد باقیمانده از طریق رودخانه‌ها و به‌صورت غیرمستقیم وارد دریای خزر می‌شود.
در حالی که کشورهای حوزه خلیج فارس مانند امارات و عربستان در دهه اخیر سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی برای کاهش آلودگی دریایی انجام داده‌اند، ایران همچنان با کمبود زیرساخت‌های نظارتی و تصفیه فاضلاب مواجه است. برای مثال، امارات متحده عربی با احداث ۲۵مرکز تصفیه آب و سرمایه‌گذاری ۳میلیارد دلاری توانسته میزان آلاینده‌های ورودی به خلیج فارس را تا ۵۰درصد کاهش دهد. این در حالی است که در ایران، بیش از ۷۰درصد فاضلاب‌های صنعتی و شهری بدون تصفیه وارد آب‌های ساحلی می‌شوند.
وضعیت بحرانی در دریای خزر
شیب خزر رو به ایران است و این امر موجب می‌شود تا آلودگی‌های دیگر کشورهای حاشیه خزر که به این دریا وارد می‌شوند به سمت ایران بیاید. از طرف دیگر آلودگی نفتی از مهم‌ترین عوامل آلایندگی دریای خزر محسوب می‌شود که بخشی با استخراج نفت، نشت شناورهای نفتی و یا غرق شدن این شناورها موجب افزایش آلودگی‌های نفتی در خزر می‌شوند. دریای خزر یک محیط کاملا بسته است و خودپالایی تا زمانی که میزان آلودگی‌ها به اندازه استاندارد باشد، قابل انجام است. با این حال در حال حاضر آلودگی‌های خزر از حد استاندارد گذشته و این امر به دلیل نبود وحدت‌رویه در مدیریت سواحل خزر است.
در سال‌های اخیر، خزر هشدارهایی در مورد آلودگی‌های بیش از حد استانداردش به ما داد و یکی از آن‌ها حضور شانه‌دار مهاجم در خزر بود که موجب کاهش ذخایر کیلکا شد. کاهش ماهیان خاویاری از جمله دیگر نشانه‌های آلودگی بیش از حد مجاز خزر است. مواد شوینده آسیب جدی به خزر وارد می‌کنند و با مصرف میزان بیش از اندازه استاندارد این مواد، خزر را با مشکل جدی مواجه کرده است. با افزایش آلودگی‌های خزر مخزن آبی کشورهای حاشیه مورد تهدید قرار خواهد گرفت، بنابراین همه باید نسبت به تنوع‌زیستی خزر حساس باشند.
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که هم‌اکنون خزر ۷۵گونه گیاهی، ۱۳۳۲گونه جانوری و ۸۵۰نوع ماهی در خزر زندگی می‌کنند و حاشیه‌نشینان خزر وابستگی شدید به ماهیان اقتصادی این دریا دارند. با این حال اگر روند آلوده شدن خزر رو به ازدیاد باشد در آینده‌ای نه‌چندان دور مشاغل سنتی ماهیگیری و صیدهای فصلی تهدید واقع می‌شود. در گذشته ۹۰درصد خاویار دنیا از خزر استحصال می‌شد، اما امروز حضور ماهیان خاویاری در خزر اصلا وضعیت مناسبی ندارد. در این میان کارشناسان معتقدند که یکی دیگر از نشانه‌های آلودگی خزر حضور ۱۰۰هزار قلاده فک‌خزری است، چراکه در گذشته‌ای نه‌چندان دور جمعیت فک‌خزری در این دریا بیش از یک‌میلیون قلاده بوده است.
چشم‌انداز آلودگی در دریای خزر
دریای خزر به همراه شوری آب و زیست حدود ۴۰۰گونه بومی در آن، یک سیستم زیست محیطی منحصربه‌فرد ایجاد کرده است که آلودگی آب این دریا آسیب جبران‌ناپذیری به این سیستم زیست محیطی وارد خواهد کرد. دریای خزر که به عنوان بزرگ‌ترین مناطق نفتخیز جهان محسوب می‌شود و از نظر منابع نفتی غنی است به طوری‌که در جایگاه دوم بعد از خاورمیانه قرار دارد، اما همین ظرفیت به‌عنوان مهم‌ترین عامل آلودگی در این دریای خزر است که ایران در این آلودگی هیچ نقشی ندارد. در حال حاضر بیش از ۱۳۰رودخانه به این دریا منتهی می‌شوند که رودخانه‌های بزرگ به‌طور عمده در سواحل شمالی و رودخانه‌های کوچک در سواحل غربی و جنوبی پراکنده‌اند. رودخانه‌های شمالی ۸۵درصد آب خزر را تأمین می‌کنند و رودخانه‌های خزرجنوبی (ایران و آذربایجان) ۶۰درصد آورد رسوبی را به خود اختصاص می‌دهند. آلودگی در دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان نه‌تنها تهدیدی برای انسان و گونه‌های زیستی، بلکه به عنوان منبع عظیم آبی، غنی از منابع طبیعی و فسیلی، با جمعیت ساکن در ساحل، به‌عنوان یک چالش زیست‌محیطی مطرح است.
تبعات منفی کاهش تراز آبی دریای خزر
هرچند دریای خزر در سال‌های اخیر توسط عوامل مختلفی از جمله آلودگی‌های نفتی، ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و... تهدید می‌شود، اما در میان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» دریای خزر در حال حاضر، اصلی‌ترین تهدید محسوب می‌شود. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که طی سه‌دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده، اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر در زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد تا پایان قرن، حداقل 9متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به 18متر برسد. متخصصان حوزه محیط‌زیست علت اصلی کاهش تراز آب خزر را شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد و به‌دنبال آن از بین رفتن رطوبت می‌دانند. یکی از تبعات زیستی افت سطح و کاهش تراز آبی دریای خزر از بین رفتن ماهی‌ها و آبزیانی است که در حاشیه و این بستر تخم‌ریزی می‌کنند و در عمق دریا زندگی نمی‌کنند. این اتفاق سبب می‌شود زیست تمام این موجودات از بین برود.
سرنوشت برنامه پایش محیط‌زیست دریای خزر
اوایل مهرماه سال جاری بود که امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی معاونت محیط‌زیست دریایی از تکمیل و نهایی‌سازی مرحله نخست برنامه منطقه‌ای پایش و ارزیابی محیط‌زیست دریای خزر در چارچوب برنامه‌های کنوانسیون تهران خبر داد. او در گفت‌وگویی با مانا، به تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی آلودگی، پایش، پیشگیری، مقابله و کنترل منابع آلاینده در نوار ساحلی شمالی و جنوبی پایش و نظارت محیط زیست دریایی و ساحلی و مقابله با آلودگی‌ها و سوانح دریایی با همکاری سایر دستگاه‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی اشاره کرد. مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی معاونت محیط‌زیست دریایی، افزود: برنامه پایش آلودگی میکروبی سواحل به‌ویژه دریای خزر نیز سال‌هاست که در حال انجام بوده و اقدامات زیادی در این خصوص صورت گرفته است. وی خاطرنشان ساخت: به منظور پایش و نظارت دقیق و اصولی و همچنین بهبود شرایط محیط‌زیستی و بهداشتی شناگاه‌های ساحلی، تفاهمنامه‌ای با وزارت کشور و وزارت بهداشت در سال‌های قبل منعقد شده بود که با پیگیری‌های صورت‌گرفته تفاهم‌نامه به روزنمایی و تکمیل و در سال جاری با امضای معاونان وزارت کشور و بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی و سازمان حفاظت محیط‌زیست رسید و با حمایت‌ها و همکاری مؤثر این دستگاه‌ها اقدامات مهمی در راستای بهبود وضعیت بهداشتی و محیط‌زیستی شناگاه‌های ساحلی خزر آغاز شده است.
صدیقی در پایان تصریح کرد: علاوه‌بر پروژه‌های مذکور در راستای حفاظت از محیط‌زیست دریایی کشور، اقدامات و برنامه‌های گسترده‌ای در زمینه پایش، حفاظت و پیشگیری از آلودگی‌های دریایی در دست اقدام است.
گروه زیست‌محیط دریایی-سعید قلیچی- حفظ آبزیان و برخورداری آن‌ها از تنوع طبیعی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زیست‌محیطی دریاها و دریاچه‌هاست. حساسیت و شکنندگی محیط‌زیست دریای خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته شدن آلاینده‌های مختلف، به نوعی آن را با بحران اکولوژیک روبه‌رو کرده است، به‌طوری که در چند دهه اخیر تعداد زیادی از گونه‌های اندمیک در آن به صورت منطقه‌ای یا جهانی منقرض شده‌اند.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، دریای خزر با وسعت تقریبی ۴۳۶هزار کیلومترمربع، بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان است. این دریاچه، یکی از منحصربه‌فردترین مناطق ژئوپلیتیک جهان است که از سالیان دور، زندگی تمدن‌های مختلف بشری را در اطراف خود تجربه کرده است و در حال حاضر حدود ۸ میلیون نفر در حاشیه و در اطراف آن در ۵کشور روسیه، ایران، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان زندگی می‌کنند.
کارشناسان معتقدند که دریای خزر با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو است. این چالش‌ها در ماهیت و میزان خطری که برای محیط‌زیست دریای خزر ایجاد می‌کنند، متفاوت هستند. برای مثال تولید پلاستیک در جهان، افزایش چشمگیری را در دهه‌های گذشته تجربه کرده است. براساس نظرات متخصصان اگر مناطق ساحلی کشور، مناطقی توسعه‌یافته بوده و به‌عنوان پل ارتباطی و تعاملی با سایر کشورهای جهان، تسهیل‌کننده روابط درونی و بیرونی اقتصاد کشور باشند و ضمن کمک به ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای، استفاده از موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای کشور، استفاده پایدار از منابع، قابلیت‌ها و حفظ محیط‌زیست، امنیت مناطق داخلی از طریق مرزهای آبی را تضمین کنند، در مجموع می‌توانند به عنوان نمادی از توسعه‌یافتگی کشور عمل کنند.
بحران محیط‌زیستی در دریاهای ایران
ورود سالانه بیش از ۱۲۲هزار تن آلودگی نفتی به دریای خزر، تخلیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی به خلیج فارس و آلودگی میکروپلاستیک‌ها در دریای عمان، زنگ خطر را برای محیط‌زیست و اقتصاد دریایی ایران به صدا درآورده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت ادامه این روند، سواحل ایران با بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای روبه‌رو خواهند شد.
سازمان حفاظت محیط‌زیست گزارش داده است، سالانه بیش از ۱۲۲هزار و ۳۵۰تن آلودگی نفتی وارد دریای خزر می‌شود که ۶۰درصد آن از طریق خشکی و رودخانه‌های آلوده به این دریا می‌رسد. همچنی تحقیقات نشان می‌دهد که ۳۰۴ تن کادمیوم و ۳۴تن سرب از منابع صنعتی به دریای خزر تخلیه می‌شود که تأثیرات مخربی بر سلامت آبزیان و انسان‌ها دارد.
در خلیج فارس، سالانه بیش از ۱.۵میلیون بشکه نفت به دلیل نشت‌های صنعتی و حمل‌ونقل نفتی وارد آب‌های این منطقه می‌شود. بندرعباس، عسلویه و ماهشهر به عنوان مهم‌ترین نقاط صنعتی کشور، بخش زیادی از این آلودگی را تولید می‌کنند. دریای عمان نیز از بحران آلودگی در امان نیست. تحقیقات نشان می‌دهد که در این منطقه، میانگین تراکم میکروپلاستیک‌ها به ۵۶ذره در هر مترمکعب رسیده که از متوسط جهانی بالاتر است و به‌طور مستقیم بر زنجیره غذایی دریایی اثر می‌گذارد.
کارشناسان چه می‌گویند؟
مهدی رضوی، کارشناس ارشد محیط‌زیست دریایی تأکید کرد: اگر اقدامات جدی برای کاهش ورود آلاینده‌ها به دریاهای ایران انجام نشود، طی ۱۰سال آینده بیش از ۳۰درصد از تنوع زیستی دریایی را از دست خواهیم داد. این مسئله نه‌تنها برای محیط‌زیست، بلکه برای صنعت شیلات و اقتصاد دریایی کشور هم یک تهدید جدی محسوب می‌شود. از سوی دیگر، علی‌رضا اکبری، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست هرمزگان می‌گوید: در حال حاضر با کاهش ۴۰درصدی جمعیت برخی گونه‌های ماهی در خلیج فارس مواجه هستیم که علت اصلی آن ورود پساب‌های صنعتی و شهری است. عدم وجود سیستم‌های تصفیه مناسب و تخلیه مستقیم فاضلاب‌ها، این بحران را تشدید کرده است.
براساس گزارش نماد اقتصاد، در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، ایران در تخلیه فاضلاب انسانی به دریای خزر مقام اول را دارد. جمعیت ساحل‌نشین خزر در ایران حدود ۷میلیون نفر است و سالانه ۴۰۰میلیون مترمکعب فاضلاب در شمال کشور تولید می‌شود که تنها ۴۰درصد آن تصفیه می‌شود و ۶۰درصد باقیمانده از طریق رودخانه‌ها و به‌صورت غیرمستقیم وارد دریای خزر می‌شود.
در حالی که کشورهای حوزه خلیج فارس مانند امارات و عربستان در دهه اخیر سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی برای کاهش آلودگی دریایی انجام داده‌اند، ایران همچنان با کمبود زیرساخت‌های نظارتی و تصفیه فاضلاب مواجه است. برای مثال، امارات متحده عربی با احداث ۲۵مرکز تصفیه آب و سرمایه‌گذاری ۳میلیارد دلاری توانسته میزان آلاینده‌های ورودی به خلیج فارس را تا ۵۰درصد کاهش دهد. این در حالی است که در ایران، بیش از ۷۰درصد فاضلاب‌های صنعتی و شهری بدون تصفیه وارد آب‌های ساحلی می‌شوند.
وضعیت بحرانی در دریای خزر
شیب خزر رو به ایران است و این امر موجب می‌شود تا آلودگی‌های دیگر کشورهای حاشیه خزر که به این دریا وارد می‌شوند به سمت ایران بیاید. از طرف دیگر آلودگی نفتی از مهم‌ترین عوامل آلایندگی دریای خزر محسوب می‌شود که بخشی با استخراج نفت، نشت شناورهای نفتی و یا غرق شدن این شناورها موجب افزایش آلودگی‌های نفتی در خزر می‌شوند. دریای خزر یک محیط کاملا بسته است و خودپالایی تا زمانی که میزان آلودگی‌ها به اندازه استاندارد باشد، قابل انجام است. با این حال در حال حاضر آلودگی‌های خزر از حد استاندارد گذشته و این امر به دلیل نبود وحدت‌رویه در مدیریت سواحل خزر است.
در سال‌های اخیر، خزر هشدارهایی در مورد آلودگی‌های بیش از حد استانداردش به ما داد و یکی از آن‌ها حضور شانه‌دار مهاجم در خزر بود که موجب کاهش ذخایر کیلکا شد. کاهش ماهیان خاویاری از جمله دیگر نشانه‌های آلودگی بیش از حد مجاز خزر است. مواد شوینده آسیب جدی به خزر وارد می‌کنند و با مصرف میزان بیش از اندازه استاندارد این مواد، خزر را با مشکل جدی مواجه کرده است. با افزایش آلودگی‌های خزر مخزن آبی کشورهای حاشیه مورد تهدید قرار خواهد گرفت، بنابراین همه باید نسبت به تنوع‌زیستی خزر حساس باشند.
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که هم‌اکنون خزر ۷۵گونه گیاهی، ۱۳۳۲گونه جانوری و ۸۵۰نوع ماهی در خزر زندگی می‌کنند و حاشیه‌نشینان خزر وابستگی شدید به ماهیان اقتصادی این دریا دارند. با این حال اگر روند آلوده شدن خزر رو به ازدیاد باشد در آینده‌ای نه‌چندان دور مشاغل سنتی ماهیگیری و صیدهای فصلی تهدید واقع می‌شود. در گذشته ۹۰درصد خاویار دنیا از خزر استحصال می‌شد، اما امروز حضور ماهیان خاویاری در خزر اصلا وضعیت مناسبی ندارد. در این میان کارشناسان معتقدند که یکی دیگر از نشانه‌های آلودگی خزر حضور ۱۰۰هزار قلاده فک‌خزری است، چراکه در گذشته‌ای نه‌چندان دور جمعیت فک‌خزری در این دریا بیش از یک‌میلیون قلاده بوده است.
چشم‌انداز آلودگی در دریای خزر
دریای خزر به همراه شوری آب و زیست حدود ۴۰۰گونه بومی در آن، یک سیستم زیست محیطی منحصربه‌فرد ایجاد کرده است که آلودگی آب این دریا آسیب جبران‌ناپذیری به این سیستم زیست محیطی وارد خواهد کرد. دریای خزر که به عنوان بزرگ‌ترین مناطق نفتخیز جهان محسوب می‌شود و از نظر منابع نفتی غنی است به طوری‌که در جایگاه دوم بعد از خاورمیانه قرار دارد، اما همین ظرفیت به‌عنوان مهم‌ترین عامل آلودگی در این دریای خزر است که ایران در این آلودگی هیچ نقشی ندارد. در حال حاضر بیش از ۱۳۰رودخانه به این دریا منتهی می‌شوند که رودخانه‌های بزرگ به‌طور عمده در سواحل شمالی و رودخانه‌های کوچک در سواحل غربی و جنوبی پراکنده‌اند. رودخانه‌های شمالی ۸۵درصد آب خزر را تأمین می‌کنند و رودخانه‌های خزرجنوبی (ایران و آذربایجان) ۶۰درصد آورد رسوبی را به خود اختصاص می‌دهند. آلودگی در دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان نه‌تنها تهدیدی برای انسان و گونه‌های زیستی، بلکه به عنوان منبع عظیم آبی، غنی از منابع طبیعی و فسیلی، با جمعیت ساکن در ساحل، به‌عنوان یک چالش زیست‌محیطی مطرح است.
تبعات منفی کاهش تراز آبی دریای خزر
هرچند دریای خزر در سال‌های اخیر توسط عوامل مختلفی از جمله آلودگی‌های نفتی، ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و... تهدید می‌شود، اما در میان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» دریای خزر در حال حاضر، اصلی‌ترین تهدید محسوب می‌شود. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که طی سه‌دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده، اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر در زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد تا پایان قرن، حداقل 9متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به 18متر برسد. متخصصان حوزه محیط‌زیست علت اصلی کاهش تراز آب خزر را شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد و به‌دنبال آن از بین رفتن رطوبت می‌دانند. یکی از تبعات زیستی افت سطح و کاهش تراز آبی دریای خزر از بین رفتن ماهی‌ها و آبزیانی است که در حاشیه و این بستر تخم‌ریزی می‌کنند و در عمق دریا زندگی نمی‌کنند. این اتفاق سبب می‌شود زیست تمام این موجودات از بین برود.
سرنوشت برنامه پایش محیط‌زیست دریای خزر
اوایل مهرماه سال جاری بود که امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی معاونت محیط‌زیست دریایی از تکمیل و نهایی‌سازی مرحله نخست برنامه منطقه‌ای پایش و ارزیابی محیط‌زیست دریای خزر در چارچوب برنامه‌های کنوانسیون تهران خبر داد. او در گفت‌وگویی با مانا، به تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی آلودگی، پایش، پیشگیری، مقابله و کنترل منابع آلاینده در نوار ساحلی شمالی و جنوبی پایش و نظارت محیط زیست دریایی و ساحلی و مقابله با آلودگی‌ها و سوانح دریایی با همکاری سایر دستگاه‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی اشاره کرد. مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی معاونت محیط‌زیست دریایی، افزود: برنامه پایش آلودگی میکروبی سواحل به‌ویژه دریای خزر نیز سال‌هاست که در حال انجام بوده و اقدامات زیادی در این خصوص صورت گرفته است. وی خاطرنشان ساخت: به منظور پایش و نظارت دقیق و اصولی و همچنین بهبود شرایط محیط‌زیستی و بهداشتی شناگاه‌های ساحلی، تفاهمنامه‌ای با وزارت کشور و وزارت بهداشت در سال‌های قبل منعقد شده بود که با پیگیری‌های صورت‌گرفته تفاهم‌نامه به روزنمایی و تکمیل و در سال جاری با امضای معاونان وزارت کشور و بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی و سازمان حفاظت محیط‌زیست رسید و با حمایت‌ها و همکاری مؤثر این دستگاه‌ها اقدامات مهمی در راستای بهبود وضعیت بهداشتی و محیط‌زیستی شناگاه‌های ساحلی خزر آغاز شده است.
صدیقی در پایان تصریح کرد: علاوه‌بر پروژه‌های مذکور در راستای حفاظت از محیط‌زیست دریایی کشور، اقدامات و برنامه‌های گسترده‌ای در زمینه پایش، حفاظت و پیشگیری از آلودگی‌های دریایی در دست اقدام است.