«روزنامه دریایی سرآمد» بررسی کرد
آخرین وضعیت پهنههای ایران از چشم‌انداز تراز آبی
دریای خزر، دریاچه ارومیه و تالاب‌های ایران چه شرایطی دارند؟
گروه انرژی-سهیل مرتضوی- خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای کاسپین (خزر یا مازندران)، دریاچه ارومیه، دریاچه زریبار (زریوار)، دریاچه قم، دریاچه نیریز، دریاچه هامون، دریاچه مهارلو، دریاچه پریشان، دریاچه شورگل، دریاچه اوان و دریاچه ولشت از مهم‌ترین پهنههای آبی ایران هستند. مهم‌ترین دریاچهها و پهنههای آبی ایران در شمال و جنوب این کشور گسترده شده‌اند و مناطق میانی آن، دریاچه‌های کمتری دارد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، سیاست‌گذاری و برنامهریزی برای بهره‌مندی از مواهب دریا و سواحل کشور ضروری است. سیاست‌گذاری منطقه‌ای و پر‌کردن شکاف توسعه‌ای مناطق مختلف در پهنه جغرافیایی یک کشور علاوه‌بر حصول اطمینان از توزیع متوازن جمعیت و درآمد در سراسر کشور و پایداری در استفاده از منابع، مزیت‌های دیگری همچون افزایش رقابت‌پذیری مناطق با سایر مناطق مشابه در سطح جهان را به همراه دارد، چراکه در دنیای امروز که زنجیره‌های ارزش بهطور فزاینده‌ای جهانی می‌شوند، افزایش رقابت‌پذیری مناطق با سایر مناطق مشابه آن‌ها در سطح جهان نیز حائز اهمیت است.
اهمیت بهره‌‌‌‌‌برداری از منابع طبیعی به‌عنوان زیربنای رشد و توسعه اقتصادی در مقیاس محلی، ملی و بین‌المللی حداقل ازنظر تجربه تاریخی در حوزه‌هایی نظیر امنیت غذایی و امنیت انرژی قابل اثبات است. پهنههای آبی را می‌توان به‌عنوان یکی از ذخایر منابع طبیعی جهان، عامل مهمی در توسعه اقتصادی دانست. تمدن‌های باستانی به‌دلیل اتصال با مناطق دوردست ازطریق مسیرهای تجارت دریایی رونق یافتند.
برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که فعالیت‌های اقتصادی در دریا و سواحل با استفاده پایدار از ظرفیت‌های حاصل از منابع و پهنههای آبی- اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچهها و تالاب‌‌‌‌‌ها- برای افزایش تولید، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت معیشت منجربه تسهیل فرآیند توسعه کشورها می‌شود. میان دسترسی دریایی کشورهای مختلف با میزان توسعه اقتصادی و اجتماعی ارتباط وجود دارد؛ به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای که کشورهایی که از سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی بازتری برخوردار هستند، به پهنههای آبی دسترسی دارند.
شرایط دریاچه ارومیه چگونه است؟
در این میان محمدرضا کاویانپور، رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در گفت‌وگویی با ایلنا، پیرامون آخرین وضعیت پهنههای آبی کشور و درباره اوضاع تراز آب دریاچه ارومیه اظهار داشت: بررسی‌های ما نشان می‌دهد که افزایش گازهای گلخانه‌ای از سال ۱۹۷۰ به بعد به تغییرات دمایی چشمگیری منجر شده است. در سال ۲۰۲۳، میانگین دمای جهانی به ۱.۴۸درجه سانتی‌گراد بالاتر از پیش از انقلاب صنعتی رسید و در سال ۲۰۲۴ این عدد به ۱.۶۲ افزایش یافت. این افزایش دما تبعات گسترده‌ای، از جمله تبخیر منابع آبی و کاهش حجم دریاچهها به همراه دارد. وی بر اهمیت راهکارهای کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیمی تأکید کرد و افزود: کشورها باید بین مقابله با طبیعت یا سازگاری با آن یکی را انتخاب کنند. در این راستا، تخفیف اثرات تغییرات اقلیمی از جمله کاهش ریزگردها و مدیریت منابع آب اهمیت ویژه‌ای دارد.
رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو تصریح کرد: در حال حاضر، در محدوده شمال کشور تا درون سرزمین ۲۵ تا ۷۵درصد کاهش بارش داریم، در حوضه دریاچه ارومیه نیز حدود ۴۰درصد کاهش بارش داریم که همین موضوع اوضاع تراز آبی دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی گفت: جریان‌هایی که وارد کشور ما می‌شوند یا از سمت مدیترانه، دریای سیاه و دریای سرخ است یا بعضا از سمت اقیانوس هند بوده و حتی ممکن است از سمت سیبری و دریای خزر هم بارش داشته باشیم، اما در کل بخش قابل‌توجهی از مناطق شمالی قاعدتا از سمت مدیترانه تغذیه می‌شود و اگر در آن مناطق اتفاقاتی رخ دهد؛ مثلا سرما باشد روی سیر جریان ورودی به کشور ما تاثیرگذار است، بنابراین باتوجه به این موضوع حوضه دریاچه ارومیه بین ۲۵ تا ۵۰درصد کاهش آورده داشته که روی تراز آب دریاچه تاثیر دارد.
کاویانپور بیان کرد: با توجه به تبخیری که وجود دارد، بخشی را با انتقال آب یا کاهش مصارف حوضه‌های اطراف مثل محدود کردن کشاورزی باید جبران کرد. بنابراین رفتار ما با دریاچه قاعدتا باید کاهش اثرات باشد که از جمله اقدامات انتقال آب است که باید توجیه اقتصادی داشته باشد یا کاربری‌های پیرامون دریاچه تا جایی که امکان دارد کاهش پیدا کند تا آب فرصت ورود به دریاچه را داشته باشد. وی با بیان اینکه تاثیر اقداماتی که ستاد احیای دریاچه ارومیه طی این سال‌ها داشته قابل چشم‌پوشی نیست، خاطرنشان کرد: اینکه چه مدل رفتاری با دریاچه داشته باشیم که قابل کنترل و مشخص باشد، قاعدتا نیاز به مطالعه دارد که ستاد احیا باید همچنان مطالعاتی را انجام دهد و برنامه مشخص و مدونی برای این روند داشته باشیم؛ اینکه آیا ما فقط نگاه‌مان به آسمان است یا روی زمین برنامه‌هایی داریم که دریاچه احیا شود؟ چه سطحی از احیا را قرار است داشته باشیم؟ چه سطحی منطقی و چه سطحی غیرمنطقی است؟
رئیس موسسه تحقیقات آب درباره بازگشت دریاچه به شرایط قبل گفت: ممکن است بازگشت به گذشته داشته باشیم اما با شرایط فعلی عدم قطعیت‌ها خیلی بالاست. باید منطقی و عملی با موضوع برخورد کنیم و احساسی ورود نکنیم. وی تاکید کرد: اکنون خروجی تراز دریاچه بیانگر این است که اوضاع دریاچه بهبود پیدا کرده است. طی چندسال اخیر انتقال آب از حوضه‌های دیگر به سمت دریاچه و تلاش برای احیا تا حدی انجام شد، اما اینکه اگر فرآیند کاهش تراز تشدید شود آیا این برنامه‌ها همچنان جواب می‌دهد یا خیر، نیاز به مطالعه دارد.
کاویانپور درباره استفاده از دانش کشورهای دیگر از جمله ژاپن در این حوزه بیان کرد: ما در عرصه دانش کم و کسری نداریم و نیازی به نگاه به بیرون مرزها نیست، اما از اینکه هر مجموعه‌ای کمک کند استقبال می‌کنیم. استفاده از تجربیات جهانی در حوضه‌های آبی همواره مثمرثمر خواهد بود و در حوزه توسعه فناوری و دانشی به ما کمک می‌کند به‌خصوص شرکت ژاپنی «جایکا» که فعالیت‌های زیادی در ایران دارد. بنابراین استفاده از تجربیات جهانی مشکلی ندارد و بهتر است استقبال کنیم. ضمن اینکه تجربیات اساتید ایرانی نیز عمیق و کافی است.
آخرین وضعیت دریای خزر و تالاب انزلی
این مقام مسئول در وزارت نیرو همچنین با تأکید بر اهمیت دریای خزر و وضعیت حساس آن افزود: دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان، از نظر جغرافیایی و زیست‌محیطی اهمیت زیادی دارد. در دهه‌های اخیر، تغییرات تراز آب دریای خزر، از جمله افزایش تراز در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۵ و کاهش مجدد آن پس از این سال‌ها، خسارات زیادی به سواحل و فعالیت‌های دریایی کشور وارد کرده است. این کاهش تراز در سال‌های اخیر نیز ادامه داشته و چالش‌های متعددی را در زمینه سکونتگاه‌های ساحلی، اسکله‌ها و فعالیت‌های شیلات و گردشگری ایجاد کرده است.
رئیس موسسه تحقیقات آب درباره اوضاع تالاب انزلی نیز اظهار داشت: در حال حاضر همه محیط‌های آبی کشور دچار کاهش تراز شده‌اند زیرا وقتی دما بالا می‌رود، میزان تبخیر از سطح دریا نیز بالا می‌رود. اکنون در دریای خزر حدود ۳۸۰میلیارد مترمکعب تبخیر و آورد آبی ۳۰۰ تا ۳۲۰میلیارد مترمکعب است؛ یعنی تبخیر از آورد بیشتر است.
کاویانپور در پایان گفت: ایران، آذربایجان، ارمنستان و روسیه تا جایی که امکان دارد برنامه‌های توسعه‌ای دارند، بنابراین جریان‌های ورودی به خزر را کم می‌کنیم. ضمن اینکه تبخیر نیز حرف مهمی می‌زند، موضوع تالاب یک بحث درازمدت است و مثل دریاچه ارومیه و آرال نیست و زمان‌بر است، بستگی به تبخیر و تعرق دارد و اینکه در طول این سال‌ها چه میزان از آوردها کاهش یافته است، قاعدتا آوردها در سنوات آتی بیش از این کاهش پیدا خواهد کرد. بنابراین باید بدانیم که چگونه تبعات این کاهش را کم کنیم.
گروه انرژی-سهیل مرتضوی- خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای کاسپین (خزر یا مازندران)، دریاچه ارومیه، دریاچه زریبار (زریوار)، دریاچه قم، دریاچه نیریز، دریاچه هامون، دریاچه مهارلو، دریاچه پریشان، دریاچه شورگل، دریاچه اوان و دریاچه ولشت از مهم‌ترین پهنههای آبی ایران هستند. مهم‌ترین دریاچهها و پهنههای آبی ایران در شمال و جنوب این کشور گسترده شده‌اند و مناطق میانی آن، دریاچه‌های کمتری دارد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، سیاست‌گذاری و برنامهریزی برای بهره‌مندی از مواهب دریا و سواحل کشور ضروری است. سیاست‌گذاری منطقه‌ای و پر‌کردن شکاف توسعه‌ای مناطق مختلف در پهنه جغرافیایی یک کشور علاوه‌بر حصول اطمینان از توزیع متوازن جمعیت و درآمد در سراسر کشور و پایداری در استفاده از منابع، مزیت‌های دیگری همچون افزایش رقابت‌پذیری مناطق با سایر مناطق مشابه در سطح جهان را به همراه دارد، چراکه در دنیای امروز که زنجیره‌های ارزش بهطور فزاینده‌ای جهانی می‌شوند، افزایش رقابت‌پذیری مناطق با سایر مناطق مشابه آن‌ها در سطح جهان نیز حائز اهمیت است.
اهمیت بهره‌‌‌‌‌برداری از منابع طبیعی به‌عنوان زیربنای رشد و توسعه اقتصادی در مقیاس محلی، ملی و بین‌المللی حداقل ازنظر تجربه تاریخی در حوزه‌هایی نظیر امنیت غذایی و امنیت انرژی قابل اثبات است. پهنههای آبی را می‌توان به‌عنوان یکی از ذخایر منابع طبیعی جهان، عامل مهمی در توسعه اقتصادی دانست. تمدن‌های باستانی به‌دلیل اتصال با مناطق دوردست ازطریق مسیرهای تجارت دریایی رونق یافتند.
برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که فعالیت‌های اقتصادی در دریا و سواحل با استفاده پایدار از ظرفیت‌های حاصل از منابع و پهنههای آبی- اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچهها و تالاب‌‌‌‌‌ها- برای افزایش تولید، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت معیشت منجربه تسهیل فرآیند توسعه کشورها می‌شود. میان دسترسی دریایی کشورهای مختلف با میزان توسعه اقتصادی و اجتماعی ارتباط وجود دارد؛ به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای که کشورهایی که از سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی بازتری برخوردار هستند، به پهنههای آبی دسترسی دارند.
شرایط دریاچه ارومیه چگونه است؟
در این میان محمدرضا کاویانپور، رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در گفت‌وگویی با ایلنا، پیرامون آخرین وضعیت پهنههای آبی کشور و درباره اوضاع تراز آب دریاچه ارومیه اظهار داشت: بررسی‌های ما نشان می‌دهد که افزایش گازهای گلخانه‌ای از سال ۱۹۷۰ به بعد به تغییرات دمایی چشمگیری منجر شده است. در سال ۲۰۲۳، میانگین دمای جهانی به ۱.۴۸درجه سانتی‌گراد بالاتر از پیش از انقلاب صنعتی رسید و در سال ۲۰۲۴ این عدد به ۱.۶۲ افزایش یافت. این افزایش دما تبعات گسترده‌ای، از جمله تبخیر منابع آبی و کاهش حجم دریاچهها به همراه دارد. وی بر اهمیت راهکارهای کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیمی تأکید کرد و افزود: کشورها باید بین مقابله با طبیعت یا سازگاری با آن یکی را انتخاب کنند. در این راستا، تخفیف اثرات تغییرات اقلیمی از جمله کاهش ریزگردها و مدیریت منابع آب اهمیت ویژه‌ای دارد.
رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو تصریح کرد: در حال حاضر، در محدوده شمال کشور تا درون سرزمین ۲۵ تا ۷۵درصد کاهش بارش داریم، در حوضه دریاچه ارومیه نیز حدود ۴۰درصد کاهش بارش داریم که همین موضوع اوضاع تراز آبی دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی گفت: جریان‌هایی که وارد کشور ما می‌شوند یا از سمت مدیترانه، دریای سیاه و دریای سرخ است یا بعضا از سمت اقیانوس هند بوده و حتی ممکن است از سمت سیبری و دریای خزر هم بارش داشته باشیم، اما در کل بخش قابل‌توجهی از مناطق شمالی قاعدتا از سمت مدیترانه تغذیه می‌شود و اگر در آن مناطق اتفاقاتی رخ دهد؛ مثلا سرما باشد روی سیر جریان ورودی به کشور ما تاثیرگذار است، بنابراین باتوجه به این موضوع حوضه دریاچه ارومیه بین ۲۵ تا ۵۰درصد کاهش آورده داشته که روی تراز آب دریاچه تاثیر دارد.
کاویانپور بیان کرد: با توجه به تبخیری که وجود دارد، بخشی را با انتقال آب یا کاهش مصارف حوضه‌های اطراف مثل محدود کردن کشاورزی باید جبران کرد. بنابراین رفتار ما با دریاچه قاعدتا باید کاهش اثرات باشد که از جمله اقدامات انتقال آب است که باید توجیه اقتصادی داشته باشد یا کاربری‌های پیرامون دریاچه تا جایی که امکان دارد کاهش پیدا کند تا آب فرصت ورود به دریاچه را داشته باشد. وی با بیان اینکه تاثیر اقداماتی که ستاد احیای دریاچه ارومیه طی این سال‌ها داشته قابل چشم‌پوشی نیست، خاطرنشان کرد: اینکه چه مدل رفتاری با دریاچه داشته باشیم که قابل کنترل و مشخص باشد، قاعدتا نیاز به مطالعه دارد که ستاد احیا باید همچنان مطالعاتی را انجام دهد و برنامه مشخص و مدونی برای این روند داشته باشیم؛ اینکه آیا ما فقط نگاه‌مان به آسمان است یا روی زمین برنامه‌هایی داریم که دریاچه احیا شود؟ چه سطحی از احیا را قرار است داشته باشیم؟ چه سطحی منطقی و چه سطحی غیرمنطقی است؟
رئیس موسسه تحقیقات آب درباره بازگشت دریاچه به شرایط قبل گفت: ممکن است بازگشت به گذشته داشته باشیم اما با شرایط فعلی عدم قطعیت‌ها خیلی بالاست. باید منطقی و عملی با موضوع برخورد کنیم و احساسی ورود نکنیم. وی تاکید کرد: اکنون خروجی تراز دریاچه بیانگر این است که اوضاع دریاچه بهبود پیدا کرده است. طی چندسال اخیر انتقال آب از حوضه‌های دیگر به سمت دریاچه و تلاش برای احیا تا حدی انجام شد، اما اینکه اگر فرآیند کاهش تراز تشدید شود آیا این برنامه‌ها همچنان جواب می‌دهد یا خیر، نیاز به مطالعه دارد.
کاویانپور درباره استفاده از دانش کشورهای دیگر از جمله ژاپن در این حوزه بیان کرد: ما در عرصه دانش کم و کسری نداریم و نیازی به نگاه به بیرون مرزها نیست، اما از اینکه هر مجموعه‌ای کمک کند استقبال می‌کنیم. استفاده از تجربیات جهانی در حوضه‌های آبی همواره مثمرثمر خواهد بود و در حوزه توسعه فناوری و دانشی به ما کمک می‌کند به‌خصوص شرکت ژاپنی «جایکا» که فعالیت‌های زیادی در ایران دارد. بنابراین استفاده از تجربیات جهانی مشکلی ندارد و بهتر است استقبال کنیم. ضمن اینکه تجربیات اساتید ایرانی نیز عمیق و کافی است.
آخرین وضعیت دریای خزر و تالاب انزلی
این مقام مسئول در وزارت نیرو همچنین با تأکید بر اهمیت دریای خزر و وضعیت حساس آن افزود: دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان، از نظر جغرافیایی و زیست‌محیطی اهمیت زیادی دارد. در دهه‌های اخیر، تغییرات تراز آب دریای خزر، از جمله افزایش تراز در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۵ و کاهش مجدد آن پس از این سال‌ها، خسارات زیادی به سواحل و فعالیت‌های دریایی کشور وارد کرده است. این کاهش تراز در سال‌های اخیر نیز ادامه داشته و چالش‌های متعددی را در زمینه سکونتگاه‌های ساحلی، اسکله‌ها و فعالیت‌های شیلات و گردشگری ایجاد کرده است.
رئیس موسسه تحقیقات آب درباره اوضاع تالاب انزلی نیز اظهار داشت: در حال حاضر همه محیط‌های آبی کشور دچار کاهش تراز شده‌اند زیرا وقتی دما بالا می‌رود، میزان تبخیر از سطح دریا نیز بالا می‌رود. اکنون در دریای خزر حدود ۳۸۰میلیارد مترمکعب تبخیر و آورد آبی ۳۰۰ تا ۳۲۰میلیارد مترمکعب است؛ یعنی تبخیر از آورد بیشتر است.
کاویانپور در پایان گفت: ایران، آذربایجان، ارمنستان و روسیه تا جایی که امکان دارد برنامه‌های توسعه‌ای دارند، بنابراین جریان‌های ورودی به خزر را کم می‌کنیم. ضمن اینکه تبخیر نیز حرف مهمی می‌زند، موضوع تالاب یک بحث درازمدت است و مثل دریاچه ارومیه و آرال نیست و زمان‌بر است، بستگی به تبخیر و تعرق دارد و اینکه در طول این سال‌ها چه میزان از آوردها کاهش یافته است، قاعدتا آوردها در سنوات آتی بیش از این کاهش پیدا خواهد کرد. بنابراین باید بدانیم که چگونه تبعات این کاهش را کم کنیم.