روزنامه دریایی سرآمد بررسی می‌کند
میراث ناملموس قشم در خطر
موسیقی «جزیرتی» را دریابید
گروه فرهنگ دریایی- مهدی ده‌دار - حجت حاجی‌زاده - «جزیرتی» - نه یک واژه بی‌هویت و بی‌ریشه، بلکه نامی است که ریشه در اعماق تاریخ و فرهنگ جزیره قشم دارد. این نام، تداعی‌کننده سبک موسیقی اصیلي است که بیش از یک‌قرن، در تاروپود زندگی مردمان خونگرم و هنرمند قشم تنیده شده است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، مهدی ده‌دار، پژوهشگر فرهنگ دریاپایه و حجت حاجی‌زاده، پژوهشگر فرهنگ خلیج‌فارس در مطلبی اختصاصی برای روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، با نگاهی فرهنگی به بررسی «فستیوال موسیقی جزیرتی» در جزیره کیش و نسبت آن با موسیقی جزیرتی اصلی در استان هرمزگان و جزیره قشم پرداخته‌اند. این نوشتار را در ادامه می‌خوانید.
نامگذاری پدیده‌های فرهنگی و هنری، فراتر از یک انتخاب ساده، اقدامی با بار معنایی و فرهنگی عمیق است. نامها می‌توانند بازتاب‌دهنده هویت، تاریخ و ارزش‌های مرتبط با یک پدیده فرهنگی باشند و در حافظه جمعی جامعه نقش بسزایی ایفا نمایند. در مقابل، انتخاب نام‌‌های نامناسب یا مبهم می‌تواند منجربه تحریف هویت، نادیده گرفتن حقوق معنوی و ایجاد شکاف‌های فرهنگی شود. در حوزه موسیقی، نامگذاری سبک‌ها و رویدادهای مرتبط با آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نام یک سبک موسیقی، نه‌تنها نشان‌‌دهنده ویژگی‌های فنی و ساختاری آن است، بلکه می‌تواند بیانگر ریشه‌های جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی آن سبک نیز باشد. موسیقی «جزیرتی»، سبکی اصیل و منحصربه‌فرد در جنوب ایران، متعلق به جزیره قشم، نمونهای از این دست است. برگزاری جشنواره‌ای با نام جزیرتی در جزیره کیش، در حالی که محتوای آن هیچ ارتباطی با این سبک موسیقی نداشته و هنرمندان قشمی در آن غایب بوده‌اند، موضوع مناقشه‌‌برانگیزی را به‌وجود آورده است.
موسیقی طرب، به‌عنوان بخشی از گنجینه موسیقی خلیج‌فارس، ریشه‌ای عمیق در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد و قدمت آن در منطقه خلیج‌فارس به حدود یک‌قرن می‌رسد. در این سبک موسیقایی، سازهای مشخصی به کار گرفته می‌شوند که در مناطق قشم و بندرعباس، عود به‌عنوان ساز ملودیک و محوری برجسته است و ادوات کوبه‌ای خاص نیز از ویژگی‌های بارز آن در این مناطق به‌شمار می‌روند. حضور مستمر و تقریبا یکصد‌ساله موسیقی طرب در جزیره قشم، منجربه شکلگیری ژانر محلی و متمایزی به نام «طرب جزیرتی» شده است. علی محبوب و محمدمنصور وزیری، به‌عنوان طلایه‌داران این سبک، از جمله برجسته‌‌ترین موزیسین‌های قشم و استان هرمزگان محسوب می‌شوند که نقش بسزایی در حفظ و توسعه این میراث فرهنگی داشته‌اند. موسیقی «جزیرتی» نه‌تنها یک سبک موسیقایی، بلکه بخشی جدایی‌‌ناپذیر از هویت فرهنگی مردم قشم است و خاستگاه اصلی این موسیقی در ایران، به‌طور قطع، جزیره قشم است. این نامگذاری، نه صرفا یک برچسب جغرافیایی، بلکه بازتاب‌دهنده فرآیندی پیچیده از تعاملات فرهنگی، نوآوری‌های هنری و شکلگیری یک سنت موسیقایی خاص است. جزیره قشم، به واسطه موقعیت استراتژیک خود در تنگه‌‌هرمز، از دیرباز در معرض تبادلات فرهنگی گسترده‌ای قرار داشته است. موسیقی طرب جزیرتی، به‌ویژه از طریق دریانوردان، تجار و مهاجران، به این جزیره راه یافت و با موسیقی‌های بومی و محلی درآمیخت و این ژانر را به‌وجود آورد، اما آنچه «طرب جزیرتی» را از سایر سبک‌های طرب متمایز می‌کند، صرفا این آمیختگی نیست، بلکه نحوه بومی‌‌سازی و تکامل این عناصر در بستر فرهنگی قشم است. هنرمندان قشمی، نه‌تنها این میراث موسیقایی را پذیرفتند، بلکه آن را با ذوق و خلاقیت خود بازآفرینی کردند. «طرب جزیرتی» در عین حفظ برخی اشتراکات با مقامات و الحان موسیقی عربی و یمنی، دارای ملودی‌ها و ریتم‌‌های خاصی است که نتیجه ذوق و خلاقیت هنرمندان قشمی و تاثیرپذیری گسترده از سایر موسیقی‌های محلی است. الگوهای ریتمیک برگرفته از سایر سبک‌های موسیقایی منطقه نیز در این موسیقی به چشم می‌خورد، اما با تغییرات و تنوع‌‌هایی که آن را از نمونه‌‌های اصلی متمایز می‌کند. مضامین مشترک در موسیقی طرب (مانند عشق، طبیعت و مسائل اجتماعی) در «طرب جزیرتی» نیز حضور دارند، اما اشعار و ترانه‌ها غالبا به گویش‌های بومی سروده می‌شوند و بازتاب دهنده دغدغه‌ها، باورها و سبک زندگی مردم جزیره هستند.
مفهوم مصادره فرهنگی به معنای به کارگیری عناصر فرهنگی یک گروه یا جامعه توسط گروه یا جامعه‌ای دیگر، بدون کسب مجوز یا درک صحیح از زمینه فرهنگی آن، تعریف می‌شود. این پدیده می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از جمله استفاده از نمادها، نامها، سبک‌های هنری و سایر عناصر فرهنگی بدون احترام به صاحبان اصلی آن. در حوزه موسیقی، مصادره فرهنگی می‌تواند به شکل‌‌های گوناگونی بروز کند. استفاده از نام یک سبک موسیقی خاص برای رویدادی که هیچ ارتباطی با آن سبک ندارد، یکی از مصادیق بارز این پدیده است. این اقدام، نه‌تنها حقوق معنوی هنرمندان و صاحبان اصلی آن میراث را نادیده می‌گیرد، بلکه می‌تواند منجربه تحریف و تضعیف آن سبک موسیقی در گذر زمان شود.
اول، استفاده از نام «جزیرتی» که به‌طور مشخص به سبک موسیقی قشم دلالت دارد، برای جشنواره‌ای در کیش که فاقد محتوای مرتبط است، مصداق آشکار مصادره فرهنگی است. در واقع این اقدام هویت متمایز موسیقی قشم را نادیده گرفته و به نوعی آن را بی‌‌ارزش جلوه می‌دهد. دوم، نقش برجسته هنرمندان قشمی همچون علی محبوب و محمدمنصور وزیری به‌عنوان طلایه داران سبک «جزیرتی» و تولید آثار فراوان، بر تعلق این سبک به قشم تاکید می‌کند. سوم، عدم‌دعوت از هنرمندان قشمی و عدم‌ارائه موسیقی اصیل «جزیرتی» در جشنواره‌ای با این نام، نشان از بی‌احترامی به هنرمندان و فرهنگ غنی موسیقی قشم دارد. این اقدام می‌تواند منجربه دلسردی هنرمندان و تضعیف جایگاه موسیقی «جزیرتی» شود. چهارم، ارائه موسیقی‌های نامرتبط با نام «جزیرتی» می‌تواند تصور نادرستی از این سبک موسیقی در ذهن مخاطبان ایجاد کند و به تحریف تاریخ و اصالت آن منجر شود. این گمراهی، مانع از شناخت صحیح این میراث فرهنگی در آینده خواهد شد. پنجم، استفاده از نام «جزیرتی» بدون کسب مجوز از صاحبان حق معنوی این سبک، نقض حقوق پدیدآورندگان و هنرمندان موسیقی «جزیرتی» محسوب می‌شود و می‌تواند تبعات حقوقی به‌دنبال داشته باشد. ششم، برگزاری جشنواره‌ای با این سطح از بی‌‌توجهی به هویت فرهنگی یک منطقه، نشان از ضعف نظارت و عدم‌مسئولیت‌‌پذیری نهادهای مسئول در حوزه فرهنگ دارد. این امر ضرورت توجه بیشتر به نقش نظارتی نهادها را آشکار می‌سازد. جشنواره «جزیرتی» کیش و عدم‌ارتباط آن با موسیقی قشم، نمونهای بارز از تصاحب فرهنگی است. این رخداد، ضرورت حفاظت از میراث ناملموس، تدوین قوانین شفاف برای نامگذاری رویدادهای هنری و احترام به حقوق معنوی هنرمندان را آشکار می‌سازد. «طرب جزیرتی»، صدای قشم و بخشی از میراث موسیقی خلیج‌فارس تا اقیانوس هند است؛ هویتی که باید پاس داشته شود.
گروه فرهنگ دریایی- مهدی ده‌دار - حجت حاجی‌زاده - «جزیرتی» - نه یک واژه بی‌هویت و بی‌ریشه، بلکه نامی است که ریشه در اعماق تاریخ و فرهنگ جزیره قشم دارد. این نام، تداعی‌کننده سبک موسیقی اصیلي است که بیش از یک‌قرن، در تاروپود زندگی مردمان خونگرم و هنرمند قشم تنیده شده است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، مهدی ده‌دار، پژوهشگر فرهنگ دریاپایه و حجت حاجی‌زاده، پژوهشگر فرهنگ خلیج‌فارس در مطلبی اختصاصی برای روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، با نگاهی فرهنگی به بررسی «فستیوال موسیقی جزیرتی» در جزیره کیش و نسبت آن با موسیقی جزیرتی اصلی در استان هرمزگان و جزیره قشم پرداخته‌اند. این نوشتار را در ادامه می‌خوانید.
نامگذاری پدیده‌های فرهنگی و هنری، فراتر از یک انتخاب ساده، اقدامی با بار معنایی و فرهنگی عمیق است. نامها می‌توانند بازتاب‌دهنده هویت، تاریخ و ارزش‌های مرتبط با یک پدیده فرهنگی باشند و در حافظه جمعی جامعه نقش بسزایی ایفا نمایند. در مقابل، انتخاب نام‌‌های نامناسب یا مبهم می‌تواند منجربه تحریف هویت، نادیده گرفتن حقوق معنوی و ایجاد شکاف‌های فرهنگی شود. در حوزه موسیقی، نامگذاری سبک‌ها و رویدادهای مرتبط با آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نام یک سبک موسیقی، نه‌تنها نشان‌‌دهنده ویژگی‌های فنی و ساختاری آن است، بلکه می‌تواند بیانگر ریشه‌های جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی آن سبک نیز باشد. موسیقی «جزیرتی»، سبکی اصیل و منحصربه‌فرد در جنوب ایران، متعلق به جزیره قشم، نمونهای از این دست است. برگزاری جشنواره‌ای با نام جزیرتی در جزیره کیش، در حالی که محتوای آن هیچ ارتباطی با این سبک موسیقی نداشته و هنرمندان قشمی در آن غایب بوده‌اند، موضوع مناقشه‌‌برانگیزی را به‌وجود آورده است.
موسیقی طرب، به‌عنوان بخشی از گنجینه موسیقی خلیج‌فارس، ریشه‌ای عمیق در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد و قدمت آن در منطقه خلیج‌فارس به حدود یک‌قرن می‌رسد. در این سبک موسیقایی، سازهای مشخصی به کار گرفته می‌شوند که در مناطق قشم و بندرعباس، عود به‌عنوان ساز ملودیک و محوری برجسته است و ادوات کوبه‌ای خاص نیز از ویژگی‌های بارز آن در این مناطق به‌شمار می‌روند. حضور مستمر و تقریبا یکصد‌ساله موسیقی طرب در جزیره قشم، منجربه شکلگیری ژانر محلی و متمایزی به نام «طرب جزیرتی» شده است. علی محبوب و محمدمنصور وزیری، به‌عنوان طلایه‌داران این سبک، از جمله برجسته‌‌ترین موزیسین‌های قشم و استان هرمزگان محسوب می‌شوند که نقش بسزایی در حفظ و توسعه این میراث فرهنگی داشته‌اند. موسیقی «جزیرتی» نه‌تنها یک سبک موسیقایی، بلکه بخشی جدایی‌‌ناپذیر از هویت فرهنگی مردم قشم است و خاستگاه اصلی این موسیقی در ایران، به‌طور قطع، جزیره قشم است. این نامگذاری، نه صرفا یک برچسب جغرافیایی، بلکه بازتاب‌دهنده فرآیندی پیچیده از تعاملات فرهنگی، نوآوری‌های هنری و شکلگیری یک سنت موسیقایی خاص است. جزیره قشم، به واسطه موقعیت استراتژیک خود در تنگه‌‌هرمز، از دیرباز در معرض تبادلات فرهنگی گسترده‌ای قرار داشته است. موسیقی طرب جزیرتی، به‌ویژه از طریق دریانوردان، تجار و مهاجران، به این جزیره راه یافت و با موسیقی‌های بومی و محلی درآمیخت و این ژانر را به‌وجود آورد، اما آنچه «طرب جزیرتی» را از سایر سبک‌های طرب متمایز می‌کند، صرفا این آمیختگی نیست، بلکه نحوه بومی‌‌سازی و تکامل این عناصر در بستر فرهنگی قشم است. هنرمندان قشمی، نه‌تنها این میراث موسیقایی را پذیرفتند، بلکه آن را با ذوق و خلاقیت خود بازآفرینی کردند. «طرب جزیرتی» در عین حفظ برخی اشتراکات با مقامات و الحان موسیقی عربی و یمنی، دارای ملودی‌ها و ریتم‌‌های خاصی است که نتیجه ذوق و خلاقیت هنرمندان قشمی و تاثیرپذیری گسترده از سایر موسیقی‌های محلی است. الگوهای ریتمیک برگرفته از سایر سبک‌های موسیقایی منطقه نیز در این موسیقی به چشم می‌خورد، اما با تغییرات و تنوع‌‌هایی که آن را از نمونه‌‌های اصلی متمایز می‌کند. مضامین مشترک در موسیقی طرب (مانند عشق، طبیعت و مسائل اجتماعی) در «طرب جزیرتی» نیز حضور دارند، اما اشعار و ترانه‌ها غالبا به گویش‌های بومی سروده می‌شوند و بازتاب دهنده دغدغه‌ها، باورها و سبک زندگی مردم جزیره هستند.
مفهوم مصادره فرهنگی به معنای به کارگیری عناصر فرهنگی یک گروه یا جامعه توسط گروه یا جامعه‌ای دیگر، بدون کسب مجوز یا درک صحیح از زمینه فرهنگی آن، تعریف می‌شود. این پدیده می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از جمله استفاده از نمادها، نامها، سبک‌های هنری و سایر عناصر فرهنگی بدون احترام به صاحبان اصلی آن. در حوزه موسیقی، مصادره فرهنگی می‌تواند به شکل‌‌های گوناگونی بروز کند. استفاده از نام یک سبک موسیقی خاص برای رویدادی که هیچ ارتباطی با آن سبک ندارد، یکی از مصادیق بارز این پدیده است. این اقدام، نه‌تنها حقوق معنوی هنرمندان و صاحبان اصلی آن میراث را نادیده می‌گیرد، بلکه می‌تواند منجربه تحریف و تضعیف آن سبک موسیقی در گذر زمان شود.
اول، استفاده از نام «جزیرتی» که به‌طور مشخص به سبک موسیقی قشم دلالت دارد، برای جشنواره‌ای در کیش که فاقد محتوای مرتبط است، مصداق آشکار مصادره فرهنگی است. در واقع این اقدام هویت متمایز موسیقی قشم را نادیده گرفته و به نوعی آن را بی‌‌ارزش جلوه می‌دهد. دوم، نقش برجسته هنرمندان قشمی همچون علی محبوب و محمدمنصور وزیری به‌عنوان طلایه داران سبک «جزیرتی» و تولید آثار فراوان، بر تعلق این سبک به قشم تاکید می‌کند. سوم، عدم‌دعوت از هنرمندان قشمی و عدم‌ارائه موسیقی اصیل «جزیرتی» در جشنواره‌ای با این نام، نشان از بی‌احترامی به هنرمندان و فرهنگ غنی موسیقی قشم دارد. این اقدام می‌تواند منجربه دلسردی هنرمندان و تضعیف جایگاه موسیقی «جزیرتی» شود. چهارم، ارائه موسیقی‌های نامرتبط با نام «جزیرتی» می‌تواند تصور نادرستی از این سبک موسیقی در ذهن مخاطبان ایجاد کند و به تحریف تاریخ و اصالت آن منجر شود. این گمراهی، مانع از شناخت صحیح این میراث فرهنگی در آینده خواهد شد. پنجم، استفاده از نام «جزیرتی» بدون کسب مجوز از صاحبان حق معنوی این سبک، نقض حقوق پدیدآورندگان و هنرمندان موسیقی «جزیرتی» محسوب می‌شود و می‌تواند تبعات حقوقی به‌دنبال داشته باشد. ششم، برگزاری جشنواره‌ای با این سطح از بی‌‌توجهی به هویت فرهنگی یک منطقه، نشان از ضعف نظارت و عدم‌مسئولیت‌‌پذیری نهادهای مسئول در حوزه فرهنگ دارد. این امر ضرورت توجه بیشتر به نقش نظارتی نهادها را آشکار می‌سازد. جشنواره «جزیرتی» کیش و عدم‌ارتباط آن با موسیقی قشم، نمونهای بارز از تصاحب فرهنگی است. این رخداد، ضرورت حفاظت از میراث ناملموس، تدوین قوانین شفاف برای نامگذاری رویدادهای هنری و احترام به حقوق معنوی هنرمندان را آشکار می‌سازد. «طرب جزیرتی»، صدای قشم و بخشی از میراث موسیقی خلیج‌فارس تا اقیانوس هند است؛ هویتی که باید پاس داشته شود.