«روزنامه سرآمد» گزارش می‌دهد
زنگ خطر برای حیات جنگل‌های حرای «دیر»
نابودی جنگل حرای شمال خلیج فارس بر «دیّربوشهر» تمرکزدارد
گروه زیست دریایی-سهیل مرتضوی- درختانی در نواحی ساحلی جنوب کشور وجود دارند که روزانه با هر مد دریا در آب فرو می‌روند و در جزر سربرمی‌آورند و عملکردی منحصربه‌فرد و غیرقابل جایگزین دارند. صحبت از جنگل‌های حرا در نواحی جنوبی ایران است؛ نوعی پوشش گیاهی شگفت‌انگیز که در سال‌های اخیر با مشکلاتی روبه‌رو شده‌اند. یکی از نقاطی که این نوع پوشش گیاهی مخصوص نواحی ساحلی کشور در معرض خطر جدی قرار گرفته، محدوده‌ای در استان بوشهر و حوالی بندر دیر است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، تحقیقات جدید محققان پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی نشان می‌دهد که جنگل‌های حرا، یکی از ارزشمندترین اکوسیستم‌های ساحلی ایران، در معرض تهدیدات جدی قرار دارند. نتایج این مطالعه بر لزوم اتخاذ رویکردهای مدیریتی هوشمندانه و استفاده از فناوری‌های نوین برای حفظ و احیای جنگل‌های حرا تأکید می‌کند، چراکه نادیده گرفتن این تهدیدات می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای محیط‌زیست کشور در پی داشته باشد.
پژوهش جدیدی که توسط دکتر کیوان کبیری و دکتر احسان عابدی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی انجام و در مجله بین‌المللی Discover Environment منتشر شده، روی روند نابودی جنگل حرای منطقه «دیّر» در شمال خلیج‌فارس تمرکز دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته شاهد تلاش‌هایی برای احیای جنگل‌های مانگرو بود، اما امروزه با نابودی گسترده پوشش گیاهی مواجه شده است.
براساس نتایج این پژوهش، جنگل حرای دیّر که در سال ۲۰۱۱ حدود ۲.۲هکتار وسعت داشت، با اجرای پروژه‌های احیاء تا سال ۲۰۱۵ به ۳.۲هکتار افزایش یافت، اما از سال ۲۰۱۸، همزمان با ساخت یک جاده و پل غیراستاندارد در منطقه، روند تخریب آغاز شد و تا ژوئن ۲۰۲۲، مساحت این جنگل‌ها به حدود ۱.۷هکتار کاهش یافت. مهم‌ترین عامل این تخریب، انسداد جریان آب شیرین از نواحی بالادستی به دلیل ساخت غیرکارشناسی جاده و پل است، زیرا مانگروها برای بقا، نیازمند تعادل بین آب شور دریا و ورودی آب شیرین هستند. این تعادل، سطح شوری خاک و آب را در حد قابل‌تحمل برای درختان حفظ می‌کند، اما با انسداد مسیر آب شیرین، شوری منطقه افزایش یافته و در نتیجه شرایط زیستی برای حراها دشوارتر شده است.
تصاویر ماهواره‌ای چه نشان می‌دهند؟
تصاویر ماهواره‌ای گوگل‌ارث در کنار داده‌های پهپادی و اندازه‌گیری‌های میدانی، شواهد قوی از گسترش تخریب و آسیب شدید به جنگل‌ها ارائه می‌دهند. در بررسی پهپادی انجام‌شده در مارس۲۰۲۳، مشخص شد که ۴۴درصد از پوشش سالم مانگروها آسیب دیده‌اند. همچنین در اندازه‌گیری‌های میدانی نوامبر۲۰۲۳، سطوح شوری در منطقه دیّر به‌طور معناداری بالاتر از مناطق مجاور مانند «مل‌گنزه» و «نایبند» گزارش شده است. ساخت جاده و پل بدون درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، بار دیگر ضعف برنامه‌ریزی و نبود هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی و نهادهای محیط‌زیستی را نشان می‌دهد. در منطقه‌ای که جزو آخرین زیستگاه‌های قابل‌بقا برای حرا در شمال خلیج‌فارس محسوب می‌شود، ایجاد مانع بر سر راه جریان آب شیرین، تبعاتی جبران‌ناپذیر داشته است. انجام پروژه‌های توسعه‌ای در مناطق حساس زیست‌محیطی در ایران، بدون ارزیابی دقیق اثرات زیست‌محیطی و بدون نظارت بلندمدت، منجربه تخریب محیط‌زیست می‌شود. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرو، حفاظت از جنگل‌های مانگرو به‌عنوان یکی از اولویت‌های توسعه پایدار تلقی می‌شود. این مطالعه با بهره‌گیری از روش‌های ترکیبی شامل داده‌های ماهواره‌ای، نقشه‌برداری پهپادی و مشاهدات میدانی، الگوی نوینی در پایش و تحلیل وضعیت جنگل‌های مانگرو ارائه داده است. همچنین تحلیل مؤلفه‌های اصلی روی داده‌های زیست‌محیطی نشان داده که دمای آب، شوری و سطح اکسیژن محلول از عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت اکولوژیکی منطقه هستند.
تهدید حیات خاص‌ترین
اکوسیستم‌های ساحلی جهان
استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند ابزاری قدرتمند برای شناسایی، پایش و هشدار زودهنگام نسبت به تهدیدات اکوسیستم‌های ساحلی باشد؛ اما آنچه در نهایت به حفاظت منجر می‌شود، اراده سیاسی، مشارکت جوامع محلی و توجه به ارزیابی‌های علمی در فرآیند تصمیم‌گیری است. یافته‌های این پژوهش تأکید می‌کند که فعالیت‌های انسانی ناآگاهانه، می‌تواند در کوتاه‌ترین زمان اکوسیستم‌هایی با دهه‌ها قدمت را نابود کند. در شرایطی که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود با تغییرات اقلیمی شدیدتر مواجه است، هرگونه دستکاری در اکوسیستم‌های شکننده‌ای مانند مانگروها می‌تواند آثار غیرقابل بازگشت در پی داشته باشد.
کیوان کبیری، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگویی با ایسنا، اظهار کرد: جنگل‌های حرّا، از مهم‌ترین و خاص‌ترین اکوسیستم‌های ساحلی جهان، در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری بین جزر و مد دریا رشد می‌کنند و زیستگاهی حیاتی برای تنوع زیستی دریایی، ذخیره‌گاه کربن و سپری در برابر سونامی و طوفان‌های دریایی محسوب می‌شوند.
این محقق حوزه محیط‌زیست ساحلی و دریایی ادامه داد: در ایران این جنگل‌ها که عمدتاً از گونه Avicennia marina تشکیل شده‌اند، در امتداد سواحل جنوبی کشور پراکنده‌اند و به‌ویژه در استان بوشهر و تنگه‌هرمز جایگاهی منحصربه‌فرد دارند. موقعیت جغرافیایی این جنگل‌ها، آن‌ها را به شمالی‌ترین محدوده پراکنش مانگروها در جهان تبدیل کرده و از این رو، اهمیت حفاظت از آن‌ها دوچندان می‌شود.
این محقق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی همچنین خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر، بررسی‌ها نشان می‌دهد که جنگل‌های حرا در ایران با تهدیداتی جدی از سوی تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی مواجه هستند. در حقیقت مناطقی وجود دارند که در گذشته شاهد تلاش‌هایی برای احیای جنگل‌های مانگرو در آن‌ها بودیم، اما امروزه با نابودی گسترده پوشش گیاهی مواجه شده است.
فرجام جنگل‌های حرا در بندر دیر
جنگل‌های حرا ( مانگرو) یا جزر و مدی تالاب‌های حاصل‌خیزی در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری هستند که ویژگی‌های عملکردی و ساختاری منحصربه‌فردی دارند. در ایران از شرق دریای عمان تا غرب خلیج‌فارس ادامه پیدا کرده و بندر دیر در ۲۰۸کیلومتری جنوب بوشهر آخرین پراکنش این اجتماعات گیاهی در نواحی شمالی خلیج‌فارس است. حفاظت سواحل از گزند سیلاب و سونامی و پیشگیری از فرسایش آن‌ها، پشتیبانی چرخه مواد مغذی موجود در آب، تولید اکسیژن، وابستگی گونه‌هایی از ماهیان و میگوها به این درختان، تهیه مواد اولیه رزین و تانن، تاثیرگذاری مثبت در چرخه مواد غذایی، به دام انداختن آلاینده‌های دریایی، تعدیل تغییرات اقلیمی قرن و پیشگیری از اسیدی‌شدن آب، کاربرد مانگروها در ترکیبات دارویی و جذب توریست؛ این همه بخشی از دلایلی است که برای حفاظت از این جنگل‌ها کافی به نظر می‌رسد.
جنگل‌های حرای دیر یک‌بار در سال۹۷ با اخذ مجوز راه‌اندازی یک مرکز تکثیر لارو و پرورش میگو در حریم خور بردستان و یک‌بار اکنون برای احداث جاده دسترسی این مرکز در فضای رسانه‌ای و در میان افکار عمومی استان بوشهر مطرح شده و شماری از علامت‌های سوال را ایجاد کرده است که مخاطب‌شان افراد و دستگاه‌های متعددی هستند. شهرستان دیر و سایر شهرستان‌های جنوبی استان بوشهر مزارع پرورش میگوی بسیاری دارند که ۱۱مزرعه ۲۰هکتاری بخشی از آن است. این مزارع در حال حاضر برای تامین نیاز بچه‌میگوی خود مشکل دارند، چراکه در شهرستان سایت پرورش لارو و بچه‌میگو وجود ندارد، ماده اولیه تولید این مزارع دیر به دست‌شان می‌رسد و بخش زیادی از زمان تولید را از دست می‌دهند.
اهمیت جنگل‌های حرا برای اکوسیستم
جنگل‌های حرا که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های ساحلی شناخته می‌شوند، نقشی اساسی در حفظ تنوع زیستی، مقابله با تغییرات اقلیمی و حفاظت از سواحل دارند. این جنگل‌ها که عمدتاً از درختان مانگرو تشکیل شده‌اند، در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان یافت می‌شوند و به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، زیستگاه بسیاری از گونه‌های آبزی و پرندگان مهاجر به‌شمار می‌روند. جنگل‌های مانگرو در مناطق ساحلی بسیاری از کشورها از جمله ایران، هند، پاکستان، امارات، عربستان سعودی، استرالیا، برزیل، اندونزی و برخی کشورهای آفریقایی مانند نیجریه و تانزانیا پراکنده شده‌اند. این جنگل‌ها عمدتاً در مناطق کم‌عمق و جزر و مدی یافت می‌شوند و به دلیل شرایط خاص زیست‌محیطی، از مقاومت بالایی در برابر شوری آب برخوردارند.در ایران، جنگل‌های حرا به‌ویژه در سواحل جنوبی کشور و مناطق حاشیه‌ای خلیج‌فارس و دریای عمان دیده می‌شوند. جزایر قشم، بندر لافت، بندر خمیر و برخی مناطق دیگر در استان هرمزگان، مهم‌ترین زیستگاه‌های جنگل‌های حرا در ایران هستند. این جنگل‌ها به دلیل موقعیت استراتژیک خود، تأثیر بسزایی در حفظ اکوسیستم دریایی و جلوگیری از فرسایش سواحل دارند. جنگل‌های حرا نقشی اساسی در تثبیت رسوبات ساحلی و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. علاوه‌بر این، آن‌ها مانند فیلترهای طبیعی عمل کرده و آلاینده‌های موجود در آب را جذب می‌کنند. این جنگل‌ها همچنین محل تخم‌ریزی و زیستگاه بسیاری از گونه‌های آبزی از جمله میگو، خرچنگ، صدف و برخی ماهیان ارزشمند اقتصادی هستند.
عوامل تهدیدکننده محیط‌زیست ساحلی
جنگل‌های حرا تأثیر قابل‌توجهی در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی دارند. آن‌ها از طریق جذب دی‌اکسیدکربن و تولید اکسیژن، به کاهش گازهای گلخانه‌ای و تعدیل دمای زمین کمک می‌کنند. در عین حال، این جنگل‌ها یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری طبیعت‌محور محسوب می‌شوند و می‌توانند به توسعه پایدار جوامع محلی کمک کنند. با وجود ارزش زیست‌محیطی و اقتصادی بالای جنگل‌های حرا، این اکوسیستم‌های حساس با تهدیدات متعددی روبه‌رو هستند. تخریب زیستگاه‌های طبیعی به دلیل توسعه صنعتی و ساخت‌وسازهای ساحلی، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که جنگل‌های حرا با آن مواجه هستند.
ورود آلاینده‌های نفتی و صنعتی به دریا، تغییرات در سطح آب دریا به دلیل سدسازی و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی نیز از دیگر عوامل تهدیدکننده این جنگل‌ها محسوب می‌شوند. در ایران، علاوه‌بر توسعه شهری و صنعتی در سواحل، تغییرات اقلیمی نیز اثرات مخربی بر جنگل‌های حرا گذاشته است. افزایش دما، تغییر الگوی بارش و بالا آمدن سطح آب دریا، از جمله عواملی هستند که حیات این اکوسیستم ارزشمند را در معرض خطر قرار داده‌اند.
برنامه توسعه جنگل‌های حرا در استان بوشهر
عبدالرحمن مرادزاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان بوشهر زمستان گذشته گفته بود: در راستای توسعه و احیای جنگل‌های حرا، در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰هزار نهال حرا در مناطق مختلف از جمله پارک ملی نایبند، پارک ملی دیر نخیلو، سواحل خور سلطانی بوشهر، سواحل گناوه و دیلم کاشته شده است. این اقدام در وسعت چندهکتار انجام شده و هدف آن افزایش پوشش جنگلی و تقویت زیستگاه‌های ساحلی است. وی درباره تهدیدات این جنگل‌ها نیز توضیح داد: جنگل‌های حرا با تهدیدات متعددی روبه‌رو هستند. توسعه صنایع و ساخت‌وسازهای ساحلی در مجاورت این جنگل‌ها باعث تخریب سواحل و از بین رفتن بخش‌هایی از این اکوسیستم حساس شده است. گردشگری ناپایدار، ورود آلودگی‌های دریایی و تأثیرات تغییرات اقلیمی نیز تهدیدات جدی محسوب می‌شوند. علاوه‌بر این، بسته شدن آب‌های شیرین ورودی به مصب‌ها و کنترل سیلاب‌ها نیز باعث تغییر در شرایط زیستی این جنگل‌ها شده و رشد طبیعی آن‌ها را مختل می‌کند.
مدیرکل محیط‌زیست بوشهر در پاسخ به اینکه آیا گردشگری در این مناطق وجود دارد، گفت: جنگل‌های حرای نایبند و مل‌گنزه از جمله مناطقی هستند که گردشگران برای بازدید از آن‌ها مراجعه می‌کنند، اما مدیریت اصولی گردشگری در این مناطق ضروری است. برای دستیابی به گردشگری پایدار، باید اقدامات مشخصی انجام شود؛ از جمله ایجاد مسیرهای مشخص برای تردد قایق‌ها، احداث سکوهای بازدید بدون آسیب به طبیعت، آموزش گردشگران درباره ارزش جنگل‌های حرا و کنترل تعداد بازدیدکنندگان.مرادزاده تصریح کرد: جنگل‌های حرا یکی از پرتولیدترین اکوسیستم‌های دریایی هستند و نقش مهمی در زنجیره غذایی دارند. این مناطق زیستگاه و نوزادگاه انواع گونه‌های دریایی از جمله ماهیان، میگوها و خرچنگ‌ها محسوب می‌شوند. همچنین این جنگل‌ها به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی برای تثبیت کربن عمل می‌کنند که در کاهش اثرات ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای نقش بسزایی دارند. علاوه‌بر این، تثبیت سواحل و جلوگیری از فرسایش ساحلی از دیگر کارکردهای ارزشمند این جنگل‌هاست.
مدیرکل محیط‌زیست بوشهر همچنین با تأکید بر اینکه حفاظت از جنگل‌های حرا یک اولویت اساسی برای ماست، گفت: افزایش کاشت نهال حرا در مناطق مستعد، محدودکردن ساخت‌وسازهای غیرمجاز در سواحل نزدیک به این جنگل‌ها، تشدید نظارت بر فعالیت‌های صنعتی و جلوگیری از ورود آلاینده‌های شیمیایی به آب‌های ساحلی، آموزش و آگاه‌سازی جوامع محلی و گردشگران درباره اهمیت این اکوسیستم و همکاری با نهادهای علمی برای پایش و تحقیق روی سلامت و رشد این جنگل‌ها ازجمله اقداماتی است که در راستای حفاظت انجام شده است.
مرادزاده در پایان با بیان اینکه حفاظت از جنگل‌های حرا یک مسئولیت جمعی است، خاطرنشان کرد: همکاری میان دستگاه‌های دولتی، جوامع محلی، گردشگران و فعالان زیست‌محیطی می‌تواند به بقای این اکوسیستم کمک کند. از همه مردم و گردشگران درخواست می‌کنم که هنگام بازدید از این مناطق، به اصول زیست‌محیطی پایبند باشند، زباله‌ای در طبیعت رها نکنند، از ورود به بخش‌های حساس جلوگیری کنند و در حفاظت از این میراث ارزشمند سهیم باشند.
گروه زیست دریایی-سهیل مرتضوی- درختانی در نواحی ساحلی جنوب کشور وجود دارند که روزانه با هر مد دریا در آب فرو می‌روند و در جزر سربرمی‌آورند و عملکردی منحصربه‌فرد و غیرقابل جایگزین دارند. صحبت از جنگل‌های حرا در نواحی جنوبی ایران است؛ نوعی پوشش گیاهی شگفت‌انگیز که در سال‌های اخیر با مشکلاتی روبه‌رو شده‌اند. یکی از نقاطی که این نوع پوشش گیاهی مخصوص نواحی ساحلی کشور در معرض خطر جدی قرار گرفته، محدوده‌ای در استان بوشهر و حوالی بندر دیر است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، تحقیقات جدید محققان پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی نشان می‌دهد که جنگل‌های حرا، یکی از ارزشمندترین اکوسیستم‌های ساحلی ایران، در معرض تهدیدات جدی قرار دارند. نتایج این مطالعه بر لزوم اتخاذ رویکردهای مدیریتی هوشمندانه و استفاده از فناوری‌های نوین برای حفظ و احیای جنگل‌های حرا تأکید می‌کند، چراکه نادیده گرفتن این تهدیدات می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای محیط‌زیست کشور در پی داشته باشد.
پژوهش جدیدی که توسط دکتر کیوان کبیری و دکتر احسان عابدی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی انجام و در مجله بین‌المللی Discover Environment منتشر شده، روی روند نابودی جنگل حرای منطقه «دیّر» در شمال خلیج‌فارس تمرکز دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته شاهد تلاش‌هایی برای احیای جنگل‌های مانگرو بود، اما امروزه با نابودی گسترده پوشش گیاهی مواجه شده است.
براساس نتایج این پژوهش، جنگل حرای دیّر که در سال ۲۰۱۱ حدود ۲.۲هکتار وسعت داشت، با اجرای پروژه‌های احیاء تا سال ۲۰۱۵ به ۳.۲هکتار افزایش یافت، اما از سال ۲۰۱۸، همزمان با ساخت یک جاده و پل غیراستاندارد در منطقه، روند تخریب آغاز شد و تا ژوئن ۲۰۲۲، مساحت این جنگل‌ها به حدود ۱.۷هکتار کاهش یافت. مهم‌ترین عامل این تخریب، انسداد جریان آب شیرین از نواحی بالادستی به دلیل ساخت غیرکارشناسی جاده و پل است، زیرا مانگروها برای بقا، نیازمند تعادل بین آب شور دریا و ورودی آب شیرین هستند. این تعادل، سطح شوری خاک و آب را در حد قابل‌تحمل برای درختان حفظ می‌کند، اما با انسداد مسیر آب شیرین، شوری منطقه افزایش یافته و در نتیجه شرایط زیستی برای حراها دشوارتر شده است.
تصاویر ماهواره‌ای چه نشان می‌دهند؟
تصاویر ماهواره‌ای گوگل‌ارث در کنار داده‌های پهپادی و اندازه‌گیری‌های میدانی، شواهد قوی از گسترش تخریب و آسیب شدید به جنگل‌ها ارائه می‌دهند. در بررسی پهپادی انجام‌شده در مارس۲۰۲۳، مشخص شد که ۴۴درصد از پوشش سالم مانگروها آسیب دیده‌اند. همچنین در اندازه‌گیری‌های میدانی نوامبر۲۰۲۳، سطوح شوری در منطقه دیّر به‌طور معناداری بالاتر از مناطق مجاور مانند «مل‌گنزه» و «نایبند» گزارش شده است. ساخت جاده و پل بدون درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، بار دیگر ضعف برنامه‌ریزی و نبود هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی و نهادهای محیط‌زیستی را نشان می‌دهد. در منطقه‌ای که جزو آخرین زیستگاه‌های قابل‌بقا برای حرا در شمال خلیج‌فارس محسوب می‌شود، ایجاد مانع بر سر راه جریان آب شیرین، تبعاتی جبران‌ناپذیر داشته است. انجام پروژه‌های توسعه‌ای در مناطق حساس زیست‌محیطی در ایران، بدون ارزیابی دقیق اثرات زیست‌محیطی و بدون نظارت بلندمدت، منجربه تخریب محیط‌زیست می‌شود. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرو، حفاظت از جنگل‌های مانگرو به‌عنوان یکی از اولویت‌های توسعه پایدار تلقی می‌شود. این مطالعه با بهره‌گیری از روش‌های ترکیبی شامل داده‌های ماهواره‌ای، نقشه‌برداری پهپادی و مشاهدات میدانی، الگوی نوینی در پایش و تحلیل وضعیت جنگل‌های مانگرو ارائه داده است. همچنین تحلیل مؤلفه‌های اصلی روی داده‌های زیست‌محیطی نشان داده که دمای آب، شوری و سطح اکسیژن محلول از عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت اکولوژیکی منطقه هستند.
تهدید حیات خاص‌ترین
اکوسیستم‌های ساحلی جهان
استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند ابزاری قدرتمند برای شناسایی، پایش و هشدار زودهنگام نسبت به تهدیدات اکوسیستم‌های ساحلی باشد؛ اما آنچه در نهایت به حفاظت منجر می‌شود، اراده سیاسی، مشارکت جوامع محلی و توجه به ارزیابی‌های علمی در فرآیند تصمیم‌گیری است. یافته‌های این پژوهش تأکید می‌کند که فعالیت‌های انسانی ناآگاهانه، می‌تواند در کوتاه‌ترین زمان اکوسیستم‌هایی با دهه‌ها قدمت را نابود کند. در شرایطی که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود با تغییرات اقلیمی شدیدتر مواجه است، هرگونه دستکاری در اکوسیستم‌های شکننده‌ای مانند مانگروها می‌تواند آثار غیرقابل بازگشت در پی داشته باشد.
کیوان کبیری، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگویی با ایسنا، اظهار کرد: جنگل‌های حرّا، از مهم‌ترین و خاص‌ترین اکوسیستم‌های ساحلی جهان، در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری بین جزر و مد دریا رشد می‌کنند و زیستگاهی حیاتی برای تنوع زیستی دریایی، ذخیره‌گاه کربن و سپری در برابر سونامی و طوفان‌های دریایی محسوب می‌شوند.
این محقق حوزه محیط‌زیست ساحلی و دریایی ادامه داد: در ایران این جنگل‌ها که عمدتاً از گونه Avicennia marina تشکیل شده‌اند، در امتداد سواحل جنوبی کشور پراکنده‌اند و به‌ویژه در استان بوشهر و تنگه‌هرمز جایگاهی منحصربه‌فرد دارند. موقعیت جغرافیایی این جنگل‌ها، آن‌ها را به شمالی‌ترین محدوده پراکنش مانگروها در جهان تبدیل کرده و از این رو، اهمیت حفاظت از آن‌ها دوچندان می‌شود.
این محقق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی همچنین خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر، بررسی‌ها نشان می‌دهد که جنگل‌های حرا در ایران با تهدیداتی جدی از سوی تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی مواجه هستند. در حقیقت مناطقی وجود دارند که در گذشته شاهد تلاش‌هایی برای احیای جنگل‌های مانگرو در آن‌ها بودیم، اما امروزه با نابودی گسترده پوشش گیاهی مواجه شده است.
فرجام جنگل‌های حرا در بندر دیر
جنگل‌های حرا ( مانگرو) یا جزر و مدی تالاب‌های حاصل‌خیزی در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری هستند که ویژگی‌های عملکردی و ساختاری منحصربه‌فردی دارند. در ایران از شرق دریای عمان تا غرب خلیج‌فارس ادامه پیدا کرده و بندر دیر در ۲۰۸کیلومتری جنوب بوشهر آخرین پراکنش این اجتماعات گیاهی در نواحی شمالی خلیج‌فارس است. حفاظت سواحل از گزند سیلاب و سونامی و پیشگیری از فرسایش آن‌ها، پشتیبانی چرخه مواد مغذی موجود در آب، تولید اکسیژن، وابستگی گونه‌هایی از ماهیان و میگوها به این درختان، تهیه مواد اولیه رزین و تانن، تاثیرگذاری مثبت در چرخه مواد غذایی، به دام انداختن آلاینده‌های دریایی، تعدیل تغییرات اقلیمی قرن و پیشگیری از اسیدی‌شدن آب، کاربرد مانگروها در ترکیبات دارویی و جذب توریست؛ این همه بخشی از دلایلی است که برای حفاظت از این جنگل‌ها کافی به نظر می‌رسد.
جنگل‌های حرای دیر یک‌بار در سال۹۷ با اخذ مجوز راه‌اندازی یک مرکز تکثیر لارو و پرورش میگو در حریم خور بردستان و یک‌بار اکنون برای احداث جاده دسترسی این مرکز در فضای رسانه‌ای و در میان افکار عمومی استان بوشهر مطرح شده و شماری از علامت‌های سوال را ایجاد کرده است که مخاطب‌شان افراد و دستگاه‌های متعددی هستند. شهرستان دیر و سایر شهرستان‌های جنوبی استان بوشهر مزارع پرورش میگوی بسیاری دارند که ۱۱مزرعه ۲۰هکتاری بخشی از آن است. این مزارع در حال حاضر برای تامین نیاز بچه‌میگوی خود مشکل دارند، چراکه در شهرستان سایت پرورش لارو و بچه‌میگو وجود ندارد، ماده اولیه تولید این مزارع دیر به دست‌شان می‌رسد و بخش زیادی از زمان تولید را از دست می‌دهند.
اهمیت جنگل‌های حرا برای اکوسیستم
جنگل‌های حرا که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های ساحلی شناخته می‌شوند، نقشی اساسی در حفظ تنوع زیستی، مقابله با تغییرات اقلیمی و حفاظت از سواحل دارند. این جنگل‌ها که عمدتاً از درختان مانگرو تشکیل شده‌اند، در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان یافت می‌شوند و به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، زیستگاه بسیاری از گونه‌های آبزی و پرندگان مهاجر به‌شمار می‌روند. جنگل‌های مانگرو در مناطق ساحلی بسیاری از کشورها از جمله ایران، هند، پاکستان، امارات، عربستان سعودی، استرالیا، برزیل، اندونزی و برخی کشورهای آفریقایی مانند نیجریه و تانزانیا پراکنده شده‌اند. این جنگل‌ها عمدتاً در مناطق کم‌عمق و جزر و مدی یافت می‌شوند و به دلیل شرایط خاص زیست‌محیطی، از مقاومت بالایی در برابر شوری آب برخوردارند.در ایران، جنگل‌های حرا به‌ویژه در سواحل جنوبی کشور و مناطق حاشیه‌ای خلیج‌فارس و دریای عمان دیده می‌شوند. جزایر قشم، بندر لافت، بندر خمیر و برخی مناطق دیگر در استان هرمزگان، مهم‌ترین زیستگاه‌های جنگل‌های حرا در ایران هستند. این جنگل‌ها به دلیل موقعیت استراتژیک خود، تأثیر بسزایی در حفظ اکوسیستم دریایی و جلوگیری از فرسایش سواحل دارند. جنگل‌های حرا نقشی اساسی در تثبیت رسوبات ساحلی و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. علاوه‌بر این، آن‌ها مانند فیلترهای طبیعی عمل کرده و آلاینده‌های موجود در آب را جذب می‌کنند. این جنگل‌ها همچنین محل تخم‌ریزی و زیستگاه بسیاری از گونه‌های آبزی از جمله میگو، خرچنگ، صدف و برخی ماهیان ارزشمند اقتصادی هستند.
عوامل تهدیدکننده محیط‌زیست ساحلی
جنگل‌های حرا تأثیر قابل‌توجهی در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی دارند. آن‌ها از طریق جذب دی‌اکسیدکربن و تولید اکسیژن، به کاهش گازهای گلخانه‌ای و تعدیل دمای زمین کمک می‌کنند. در عین حال، این جنگل‌ها یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری طبیعت‌محور محسوب می‌شوند و می‌توانند به توسعه پایدار جوامع محلی کمک کنند. با وجود ارزش زیست‌محیطی و اقتصادی بالای جنگل‌های حرا، این اکوسیستم‌های حساس با تهدیدات متعددی روبه‌رو هستند. تخریب زیستگاه‌های طبیعی به دلیل توسعه صنعتی و ساخت‌وسازهای ساحلی، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که جنگل‌های حرا با آن مواجه هستند.
ورود آلاینده‌های نفتی و صنعتی به دریا، تغییرات در سطح آب دریا به دلیل سدسازی و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی نیز از دیگر عوامل تهدیدکننده این جنگل‌ها محسوب می‌شوند. در ایران، علاوه‌بر توسعه شهری و صنعتی در سواحل، تغییرات اقلیمی نیز اثرات مخربی بر جنگل‌های حرا گذاشته است. افزایش دما، تغییر الگوی بارش و بالا آمدن سطح آب دریا، از جمله عواملی هستند که حیات این اکوسیستم ارزشمند را در معرض خطر قرار داده‌اند.
برنامه توسعه جنگل‌های حرا در استان بوشهر
عبدالرحمن مرادزاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان بوشهر زمستان گذشته گفته بود: در راستای توسعه و احیای جنگل‌های حرا، در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰هزار نهال حرا در مناطق مختلف از جمله پارک ملی نایبند، پارک ملی دیر نخیلو، سواحل خور سلطانی بوشهر، سواحل گناوه و دیلم کاشته شده است. این اقدام در وسعت چندهکتار انجام شده و هدف آن افزایش پوشش جنگلی و تقویت زیستگاه‌های ساحلی است. وی درباره تهدیدات این جنگل‌ها نیز توضیح داد: جنگل‌های حرا با تهدیدات متعددی روبه‌رو هستند. توسعه صنایع و ساخت‌وسازهای ساحلی در مجاورت این جنگل‌ها باعث تخریب سواحل و از بین رفتن بخش‌هایی از این اکوسیستم حساس شده است. گردشگری ناپایدار، ورود آلودگی‌های دریایی و تأثیرات تغییرات اقلیمی نیز تهدیدات جدی محسوب می‌شوند. علاوه‌بر این، بسته شدن آب‌های شیرین ورودی به مصب‌ها و کنترل سیلاب‌ها نیز باعث تغییر در شرایط زیستی این جنگل‌ها شده و رشد طبیعی آن‌ها را مختل می‌کند.
مدیرکل محیط‌زیست بوشهر در پاسخ به اینکه آیا گردشگری در این مناطق وجود دارد، گفت: جنگل‌های حرای نایبند و مل‌گنزه از جمله مناطقی هستند که گردشگران برای بازدید از آن‌ها مراجعه می‌کنند، اما مدیریت اصولی گردشگری در این مناطق ضروری است. برای دستیابی به گردشگری پایدار، باید اقدامات مشخصی انجام شود؛ از جمله ایجاد مسیرهای مشخص برای تردد قایق‌ها، احداث سکوهای بازدید بدون آسیب به طبیعت، آموزش گردشگران درباره ارزش جنگل‌های حرا و کنترل تعداد بازدیدکنندگان.مرادزاده تصریح کرد: جنگل‌های حرا یکی از پرتولیدترین اکوسیستم‌های دریایی هستند و نقش مهمی در زنجیره غذایی دارند. این مناطق زیستگاه و نوزادگاه انواع گونه‌های دریایی از جمله ماهیان، میگوها و خرچنگ‌ها محسوب می‌شوند. همچنین این جنگل‌ها به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی برای تثبیت کربن عمل می‌کنند که در کاهش اثرات ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای نقش بسزایی دارند. علاوه‌بر این، تثبیت سواحل و جلوگیری از فرسایش ساحلی از دیگر کارکردهای ارزشمند این جنگل‌هاست.
مدیرکل محیط‌زیست بوشهر همچنین با تأکید بر اینکه حفاظت از جنگل‌های حرا یک اولویت اساسی برای ماست، گفت: افزایش کاشت نهال حرا در مناطق مستعد، محدودکردن ساخت‌وسازهای غیرمجاز در سواحل نزدیک به این جنگل‌ها، تشدید نظارت بر فعالیت‌های صنعتی و جلوگیری از ورود آلاینده‌های شیمیایی به آب‌های ساحلی، آموزش و آگاه‌سازی جوامع محلی و گردشگران درباره اهمیت این اکوسیستم و همکاری با نهادهای علمی برای پایش و تحقیق روی سلامت و رشد این جنگل‌ها ازجمله اقداماتی است که در راستای حفاظت انجام شده است.
مرادزاده در پایان با بیان اینکه حفاظت از جنگل‌های حرا یک مسئولیت جمعی است، خاطرنشان کرد: همکاری میان دستگاه‌های دولتی، جوامع محلی، گردشگران و فعالان زیست‌محیطی می‌تواند به بقای این اکوسیستم کمک کند. از همه مردم و گردشگران درخواست می‌کنم که هنگام بازدید از این مناطق، به اصول زیست‌محیطی پایبند باشند، زباله‌ای در طبیعت رها نکنند، از ورود به بخش‌های حساس جلوگیری کنند و در حفاظت از این میراث ارزشمند سهیم باشند.