«روزنامه سرآمد» گزارش می‌دهد
«زنجیره ارزش» حلقه مفقوده توسعه شیلات ایران
گروه شیلات- امید عباسی - مفهوم اقتصاد آبی به‌عنوان یکی از محورهای کلیدی توسعه پایدار و هوشمند در بسیاری از کشورهای جهان، جایگاه برجسته‌ای یافته است. این رویکرد، بهره‌برداری خردمندانه و پایدار از منابع آب‌های داخلی و دریایی را در راستای ارتقای رفاه اقتصادی، امنیت غذایی، تولید ثروت و صیانت از محیط‌زیست دنبال می‌کند. در این چارچوب، فعالیت‌هایی نظیر شیلات و آبزی‌پروری، صنایع فراساحلی، حمل‌ونقل دریایی، گردشگری ساحلی، انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی، فرآوری و صادرات محصولات دریایی و توسعه لجستیک بندری، همگی به‌عنوان اجزای حیاتی یک اکوسیستم اقتصادی مبتنی بر دریا موردتوجه قرار می‌گیرند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، شيلات به‌عنوان يكي از مهم‌ترين منابع درآمدزايي و تأمين غذا در جهان شناخته مي‌شود، به‌طوري كه طبق آمار سازمان غذا و كشاورزي ملل متحد در سال۲۰۱۹، حدود ۳۳۵ميليون تن ماهي و محصولات دريايي در سطح جهاني توليد شد. اين صنعت نه‌تنها تأمين‌كننده غذاي ميليون‌ها نفر است، بلكه در بسياري از كشورها به‌عنوان يك منبع اصلي درآمد و شغل محسوب مي‌شود. برخی کارشناسان می‌گویند، اقتصاد دريامحور به اين معناست كه كشورهاي ساحلي مي‌توانند از دريا به‌عنوان منبعي براي توسعه اقتصادي خود بهره‌برداري كنند. شيلات، گردشگري دريايي، حمل‌ونقل دريايي و استخراج منابع معدني از جمله فعاليت‌هايي هستند كه مي‌توانند به رونق اقتصادي كمك كنند. با وجود اهميت بالاي شيلات، اين صنعت با چالش‌هاي متعددي نيز مواجه است.
صنعت شیلات از دیرباز نقش مهمی در تامین معاش خانواده‌ها و اقتصاد كشور داشته و برداشت از منابع آبی و آبزیان حوزه جغرافیای كشورمان یكی از منابع مهم درآمدی محسوب می‌شود. اگرچه از این ظرفیت و توان بالقوه آنگونه كه باید بهره گرفته نشده، اما برنامه‌ها و چشم‌اندازهای طراحی‌شده نشان از آن دارد كه توجه جدی‌‌تر به این بخش می‌تواند آینده روشن‌تری پیش‌روی اقتصاد ملی ایران بر پایه توسعه اقتصاد دریامحور فراهم آورد.
وجود ذخایر قابل‌توجه آبزیان در آب‌های شمال و جنوب کشور و همچنین توسعه صنعت پرورش ماهی در آب‌های داخلی و امکان بهره‌برداری از آبزیان آب‌های بین‌المللی و صنایع وابسته به آن، چشم‌انداز روشنی را برای تأمین هرچه بیشتر پروتئین دریایی موردنیاز کشور فراهم کرده است و در ایران پیشرفت چشمگیر صنعت شیلات طی سال‌های اخیر به ویژه از دهه۱۳۷۰ به بعد را تجربه کند. همچنین قابلیت پرورش آبزیان در سراسر کشور و استعداد ماهی‌دارشدن دریاچه‌ها، مخازن پشت سدها، آبگیرها و رودخانه‌ها یا بازسازی ذخایر دریاها و آب‌های ساحلی کشور از طریق رهاسازی بچه‌ماهی در آن‌ها و همچنین امکان استحصال حجم زیادی از ماهیان، هر یک به نوبه خود می‌تواند در تأمین بخش عمده‌ای از پروتئین کشور اثرگذار باشد.
جایگاه زنجیره ارزش شیلات
بخش شیلات یکی از پرظرفیت‌ترین بخش‌های اقتصادی در مناطق ساحلی کشور به‌شمار می‌رود. صید سنتی و صنعتی در خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر، پرورش ماهی، پرورش میگو در سواحل جنوبی و تکثیر گونه‌های دریایی از جمله نقاط قوت این حوزه هستند. علاوه‌بر تأمین پایدار بخشی از امنیت غذایی کشور، این صنعت ظرفیت قابل‌توجهی برای صادرات پاک و ارزآور دارد. توسعه زیرساخت‌های نگهداری، فرآوری و بسته‌بندی، به‌کارگیری فناوری‌های نوین آبزی‌پروری، ارتقای استانداردهای بهداشتی و کیفی محصولات و گسترش بازارهای صادراتی، می‌تواند سبب جهش قابل‌توجهی در صادرات شیلاتی کشور شود. شایان ذکر است، در این مسیر توجه به مقاصد صادراتی همچون کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، حاشیه خلیج‌فارس، چین، روسیه و اتحادیه اوراسیا از جمله اولویت‌های راهبردی است.
محصولات دریایی اعم از فرآورده‌های شیلاتی، تجهیزات دریایی، خدمات فنی مهندسی مرتبط با بنادر و کشتی‌سازی نیز دارای پتانسیل بالایی در بازارهای جهانی هستند و تمرکز بر توسعه صادرات این محصولات می‌تواند سهم اقتصاد دریامحور را در صادرات غیرنفتی افزایش دهد. با ارتقای بسته‌بندی، برندسازی، رعایت استانداردهای بین‌المللی و حضور فعال در نمایشگاه‌های جهانی، صادرات محصولات دریایی کشور می‌تواند مسیر پایداری برای ارزآوری، افزایش تولید و توسعه اقتصادی فراهم کند. همچنین توسعه توافق‌نامه‌های تجاری با کشورهای هدف و بهره‌برداری از مسیرهای دریایی به تقویت پایدار این مسیر کمک شایانی خواهد کرد.
چالش خودکفایی در آب و غذا
یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های تمامی کشورها، رسیدن به خودکفایی در تأمین آب و غذاست. ایجاد امنیت غذایی یکی از کلیدی‌ترین معیارهای امنیت ملی هر کشور و تضمین‌کننده رشد و توسعه پایدار از جنبه‌های مختلف است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم کشور ایران که با محدودیت جدی آب شیرین مواجه است، استفاده از روش‌های نوین تولید پروتئین برای تأمین نیازهای کشور بسیار ضروری است. کاهش جمعیت آبزیان دریایی، افزایش جمعیت کشور و بالا رفتن استانداردهای تغذیه نیز مزید بر این علت است. علاوه‌بر این، با توجه به سیاست‌های کلان کشور (برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی کشور)، پتانسیل فراوان آب‌های ساحلی ایران و توجه ویژه مقام معظم رهبری به توسعه دریامحور، استفاده از روش پرورش ماهی در قفس برای تأمین پروتئین بدون استفاده از منابع آب شیرین ضروری است.
طی دودهه اخیر تلاش‌ها و فعالیت‌های بسیاری در حوزه توسعه پرورش ماهی در قفس صورت پذیرفته است. متأسفانه با وجود تمامی تلاش‌های صورت‌گرفته، در سالیان اخیر این صنعت به نحو مناسبی توسعه نیافته که یکی از اصلی‌ترین دلایل آن عدم‌وجود زنجیره ارزش و شکل‌گیری خوشه‌های تولید است. کارشناسان و فعالان حوزه شیلات کشور می‌گویند: طرح پرورش ماهی در قفس پتانسیل بسیار بالایی برای افزایش اشتغالزایی پایدار و تولید در کشور ایجاد می‌کند. همچنین طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته از سوی وزارت جهادکشاورزی و سازمان شیلات کشور، دریافت تسهیلات مختلف به‌عنوان از ظرفیت‌های بخش تعاون می‌تواند در تمامی امورات از جمله صادرات و واردات، تولیدات، کارآفرینی و سایر حوزه‌های شیلات و پرورش ماهی در قفس مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.
جایگاه تولید و پرورش ماهیان در برنامه هفتم توسعه
سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) پیش‌بینی کرده است که تا سال۲۰۵۰ میلادی، جمعیت جهان به ۹.۸میلیارد نفر برسد و لازم است پروتئین مصرفی بیش از ۷میلیارد نفر از آبزیان تامین شود. از طرف دیگر، از مدت‌ها قبل مسئولان سازمان شیلات ایران اعلام کرده‌اند که در راستای تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی کشور، تولید و پرورش آبزیان در کشور به ۲برابر افزایش خواهد یافت. برخی گزارش‌ها حاکی است که هم‌اکنون میزان تولید آبزیان در کشور ۱.۴میلیون تن است و پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامه هفتم توسعه این رقم به ۱.۸میلیون تن برسد. از طرف دیگر، بر‌اساس سند امنیت غذایی کشور در برنامه هفتم توسعه رقم تولید آبزیان کشور ۲.۶میلیون تن در سال هدف‌گذاری شده است. همچنین از میان ۱۸۰کشور دنیا، ایران از نظر تولید آبزیان در رتبه۴۰ قرار گرفته است. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی میزان تولید آبزیان از ۳۶هزار تن که بیشتر درحوزه صید و صیادی بوده به یک‌میلیون و ۴۱۸هزار تن تولید رسیده است و از این مقدار ۷۷۸هزار تن آن در حوزه صید و صیادی و ۶۴۰هزار تن در حوزه آبزی‌پروری است. همچنین در دنیا ۲۲۳میلیون تن آبزی تولید می‌شود که نسبت آبزی‌پروری به صید در مقایسه با ایران معکوس بوده؛ یعنی ۹۲میلیون تن از صید بوده و بقیه آبزی‌پروری است، حتی صید تا ۱۱۵میلیون هم در دنیا رکورد داشته است. در حال حاضر بیش از ۱۴۴هزار نفر صیاد با بیش از ۱۵هزار شناور در حوزه صید و صیادی مشغول فعالیت هستند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، شيلات به‌عنوان يكي از مهم‌ترين منابع درآمدزايي و تأمين غذا در جهان شناخته مي‌شود، به‌طوري كه طبق آمار سازمان غذا و كشاورزي ملل متحد در سال۲۰۱۹، حدود ۳۳۵ميليون تن ماهي و محصولات دريايي در سطح جهاني توليد شد. اين صنعت نه‌تنها تأمين‌كننده غذاي ميليون‌ها نفر است، بلكه در بسياري از كشورها به‌عنوان يك منبع اصلي درآمد و شغل محسوب مي‌شود. برخی کارشناسان می‌گویند، اقتصاد دريامحور به اين معناست كه كشورهاي ساحلي مي‌توانند از دريا به‌عنوان منبعي براي توسعه اقتصادي خود بهره‌برداري كنند. شيلات، گردشگري دريايي، حمل‌ونقل دريايي و استخراج منابع معدني از جمله فعاليت‌هايي هستند كه مي‌توانند به رونق اقتصادي كمك كنند. با وجود اهميت بالاي شيلات، اين صنعت با چالش‌هاي متعددي نيز مواجه است.
صنعت شیلات از دیرباز نقش مهمی در تامین معاش خانواده‌ها و اقتصاد كشور داشته و برداشت از منابع آبی و آبزیان حوزه جغرافیای كشورمان یكی از منابع مهم درآمدی محسوب می‌شود. اگرچه از این ظرفیت و توان بالقوه آنگونه كه باید بهره گرفته نشده، اما برنامه‌ها و چشم‌اندازهای طراحی‌شده نشان از آن دارد كه توجه جدی‌‌تر به این بخش می‌تواند آینده روشن‌تری پیش‌روی اقتصاد ملی ایران بر پایه توسعه اقتصاد دریامحور فراهم آورد.
وجود ذخایر قابل‌توجه آبزیان در آب‌های شمال و جنوب کشور و همچنین توسعه صنعت پرورش ماهی در آب‌های داخلی و امکان بهره‌برداری از آبزیان آب‌های بین‌المللی و صنایع وابسته به آن، چشم‌انداز روشنی را برای تأمین هرچه بیشتر پروتئین دریایی موردنیاز کشور فراهم کرده است و در ایران پیشرفت چشمگیر صنعت شیلات طی سال‌های اخیر به ویژه از دهه۱۳۷۰ به بعد را تجربه کند. همچنین قابلیت پرورش آبزیان در سراسر کشور و استعداد ماهی‌دارشدن دریاچه‌ها، مخازن پشت سدها، آبگیرها و رودخانه‌ها یا بازسازی ذخایر دریاها و آب‌های ساحلی کشور از طریق رهاسازی بچه‌ماهی در آن‌ها و همچنین امکان استحصال حجم زیادی از ماهیان، هر یک به نوبه خود می‌تواند در تأمین بخش عمده‌ای از پروتئین کشور اثرگذار باشد.
جایگاه زنجیره ارزش شیلات
بخش شیلات یکی از پرظرفیت‌ترین بخش‌های اقتصادی در مناطق ساحلی کشور به‌شمار می‌رود. صید سنتی و صنعتی در خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر، پرورش ماهی، پرورش میگو در سواحل جنوبی و تکثیر گونه‌های دریایی از جمله نقاط قوت این حوزه هستند. علاوه‌بر تأمین پایدار بخشی از امنیت غذایی کشور، این صنعت ظرفیت قابل‌توجهی برای صادرات پاک و ارزآور دارد. توسعه زیرساخت‌های نگهداری، فرآوری و بسته‌بندی، به‌کارگیری فناوری‌های نوین آبزی‌پروری، ارتقای استانداردهای بهداشتی و کیفی محصولات و گسترش بازارهای صادراتی، می‌تواند سبب جهش قابل‌توجهی در صادرات شیلاتی کشور شود. شایان ذکر است، در این مسیر توجه به مقاصد صادراتی همچون کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، حاشیه خلیج‌فارس، چین، روسیه و اتحادیه اوراسیا از جمله اولویت‌های راهبردی است.
محصولات دریایی اعم از فرآورده‌های شیلاتی، تجهیزات دریایی، خدمات فنی مهندسی مرتبط با بنادر و کشتی‌سازی نیز دارای پتانسیل بالایی در بازارهای جهانی هستند و تمرکز بر توسعه صادرات این محصولات می‌تواند سهم اقتصاد دریامحور را در صادرات غیرنفتی افزایش دهد. با ارتقای بسته‌بندی، برندسازی، رعایت استانداردهای بین‌المللی و حضور فعال در نمایشگاه‌های جهانی، صادرات محصولات دریایی کشور می‌تواند مسیر پایداری برای ارزآوری، افزایش تولید و توسعه اقتصادی فراهم کند. همچنین توسعه توافق‌نامه‌های تجاری با کشورهای هدف و بهره‌برداری از مسیرهای دریایی به تقویت پایدار این مسیر کمک شایانی خواهد کرد.
چالش خودکفایی در آب و غذا
یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های تمامی کشورها، رسیدن به خودکفایی در تأمین آب و غذاست. ایجاد امنیت غذایی یکی از کلیدی‌ترین معیارهای امنیت ملی هر کشور و تضمین‌کننده رشد و توسعه پایدار از جنبه‌های مختلف است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم کشور ایران که با محدودیت جدی آب شیرین مواجه است، استفاده از روش‌های نوین تولید پروتئین برای تأمین نیازهای کشور بسیار ضروری است. کاهش جمعیت آبزیان دریایی، افزایش جمعیت کشور و بالا رفتن استانداردهای تغذیه نیز مزید بر این علت است. علاوه‌بر این، با توجه به سیاست‌های کلان کشور (برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی کشور)، پتانسیل فراوان آب‌های ساحلی ایران و توجه ویژه مقام معظم رهبری به توسعه دریامحور، استفاده از روش پرورش ماهی در قفس برای تأمین پروتئین بدون استفاده از منابع آب شیرین ضروری است.
طی دودهه اخیر تلاش‌ها و فعالیت‌های بسیاری در حوزه توسعه پرورش ماهی در قفس صورت پذیرفته است. متأسفانه با وجود تمامی تلاش‌های صورت‌گرفته، در سالیان اخیر این صنعت به نحو مناسبی توسعه نیافته که یکی از اصلی‌ترین دلایل آن عدم‌وجود زنجیره ارزش و شکل‌گیری خوشه‌های تولید است. کارشناسان و فعالان حوزه شیلات کشور می‌گویند: طرح پرورش ماهی در قفس پتانسیل بسیار بالایی برای افزایش اشتغالزایی پایدار و تولید در کشور ایجاد می‌کند. همچنین طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته از سوی وزارت جهادکشاورزی و سازمان شیلات کشور، دریافت تسهیلات مختلف به‌عنوان از ظرفیت‌های بخش تعاون می‌تواند در تمامی امورات از جمله صادرات و واردات، تولیدات، کارآفرینی و سایر حوزه‌های شیلات و پرورش ماهی در قفس مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.
جایگاه تولید و پرورش ماهیان در برنامه هفتم توسعه
سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) پیش‌بینی کرده است که تا سال۲۰۵۰ میلادی، جمعیت جهان به ۹.۸میلیارد نفر برسد و لازم است پروتئین مصرفی بیش از ۷میلیارد نفر از آبزیان تامین شود. از طرف دیگر، از مدت‌ها قبل مسئولان سازمان شیلات ایران اعلام کرده‌اند که در راستای تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی کشور، تولید و پرورش آبزیان در کشور به ۲برابر افزایش خواهد یافت. برخی گزارش‌ها حاکی است که هم‌اکنون میزان تولید آبزیان در کشور ۱.۴میلیون تن است و پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامه هفتم توسعه این رقم به ۱.۸میلیون تن برسد. از طرف دیگر، بر‌اساس سند امنیت غذایی کشور در برنامه هفتم توسعه رقم تولید آبزیان کشور ۲.۶میلیون تن در سال هدف‌گذاری شده است. همچنین از میان ۱۸۰کشور دنیا، ایران از نظر تولید آبزیان در رتبه۴۰ قرار گرفته است. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی میزان تولید آبزیان از ۳۶هزار تن که بیشتر درحوزه صید و صیادی بوده به یک‌میلیون و ۴۱۸هزار تن تولید رسیده است و از این مقدار ۷۷۸هزار تن آن در حوزه صید و صیادی و ۶۴۰هزار تن در حوزه آبزی‌پروری است. همچنین در دنیا ۲۲۳میلیون تن آبزی تولید می‌شود که نسبت آبزی‌پروری به صید در مقایسه با ایران معکوس بوده؛ یعنی ۹۲میلیون تن از صید بوده و بقیه آبزی‌پروری است، حتی صید تا ۱۱۵میلیون هم در دنیا رکورد داشته است. در حال حاضر بیش از ۱۴۴هزار نفر صیاد با بیش از ۱۵هزار شناور در حوزه صید و صیادی مشغول فعالیت هستند.