«روزنامه سرآمد» به بهانه روز جهانی اقیانوسها بررسی می‌کند؛
چرا ایران پیشرفتی در اقتصاد اقیانوسی ندارد؟
سهم ایران در بهره وری از اقتصاد اقیانوسی صفر است
گروه اقتصاد دریا-سعید قلیچی- طبق تقویم مناسبت‌های اعلامی از سوی سازمان ملل متحد، روز 8ژوئن هرساله به‌عنوان روز جهانی اقیانوسها نام‌گذاری شده است. بررسی گزارش‌های جهانی و بین‌المللی حاکی از آن است که وضعیت اقیانوسها و خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند، یک مسئله زیست‌محیطی حیاتی برای بشر است. مطالعات علمی نشان می‌دهد که اگر انسان‌ها به غذاها، داروها و بسیاری چیزهای دیگر دسترسی دارند، به‌خاطر وجود اقیانوس‌هاست؛ زیرا آن‌ها به کنترل آب‌وهوا کمک می‌کنند. با اینکه جنگل‌های استوایی عنوان مهم «ریه‌های زمین» را یدک می‌کشند، اما حقیقت این است که نمی‌توان نقش اقیانوسها را در تأمین اکسیژنی که ما تنفس می‌کنیم، نادیده گرفت. از طرف دیگر، باید در خاطر داشت که حیات زمین به این منابع بزرگ آب (اقیانوسها) وابسته است، تا جایی که محققان پیش از این بارها و بارها تاکید کرده‌اند که زندگی جانداران ساکن اقیانوسها و تعادل آب‌وهوای خشکی‌ها با از دست رفتن اقیانوسها به هم خواهد ریخت.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، روز جهانی اقیانوسها همه ساله در 8ژوئن در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود. این روز نخستین‌بار در سال1992 پس از کنفرانس محیط‌زیست سازمان ملل در ریودوژانیرو نام‌گذاری شد. در سال2008، مجمع عمومی سازمان ملل تصمیم گرفت که از 8ژوئن2009، این روز به‌عنوان «روز جهانی اقیانوسها» تجلیل شود. اقیانوسها حدود 70درصد سطح زمین را پوشش می‌دهند و در تنظیم آب‌وهوا ما نقش اساسی دارند. آن‌ها دمای هوا را از گرمای بیش از حد و سرمای بیش از اندازه حفظ می‌کنند و آب آن‌ها تبخیر و به‌صورت ابر در نقاط دورتر موجب بارندگی می‌شوند.
میزان افزایش آلودگی اقیانوسها تحت تاثیر عملکرد انسان‌ها نگران‌کننده است. زباله‌های پلاستیکی، کاهش سطح آب، ناخالصی‌های موجود در آب و سایر موارد باعث آسیب‌های گسترده به اقیانوسها می‌شود و زمان آن فرا رسیده است که برای حفظ اقیانوسها اقدامات جدی انجام دهیم. در روز جهانی اقیانوس، افراد گردهم جمع می‌شوند و در مورد روش‌های نوآورانه برای نجات اقیانوسها جهت نسل کنونی و نسل‌های آینده گفت‌وگو می‌کنند.
اقتصاد اقیانوسی اصطلاحی است که برای توصیف فعالیتهای اقتصادی مرتبط با سواحل، اقیانوسها و دریاها به‌کار می‌رود. محققان، این اقتصاد را به‌عنوان استفاده پایدار از منابع اقیانوس به نفع اقتصاد، معیشت و سلامت اکوسیستم اقیانوس تعریف می‌کنند. فعالیت‌هایی که معمولاً برای نشان دادن اقتصاد اقیانوسی شناخته می‌شوند شامل کشتیرانی دریایی، ماهیگیری و آبزیپروری، گردشگری ساحلی، انرژی تجدیدپذیر، نمک‌زدایی آب، کابل‌کشی زیر دریا، صنایع استخراجی بستر دریا و استخراج اعماق دریا، منابع ژنتیکی دریایی و بیوتکنولوژی هستند. این اقتصاد در سطح جهان ارزش بسیاری دارد؛ شغل‌های بی‌شماری را ایجاد کرده و منبع حیاتی پروتئین برای بشر را تأمین می‌کند.
اقتصاد اقیانوسی چیست؟
اقتصاد اقیانوسی توسط سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) به‌عنوان مجموع فعالیتهای اقتصادی صنایع مبتنی بر اقیانوس، همراه با دارایی‌‌ها، کالاها و خدمات ارائه‌شده توسط اکوسیستم‌های دریایی تعریف شده و از اکوسیستم‌های دریایی مشتق شده است، در حالی‌که فعالیتهای صنعتی اغلب بر اکوسیستم‌های دریایی تاثیر می‌‌گذارد. اقیانوس علاوه‌بر نقش حیاتی آن برای تنظیم آب‌وهوا و ارائه خدمات حیاتی اکوسیستم، برای اقتصاد جهان حیاتی است و بیش از ۹۰درصد تجارت از مسیرهای دریایی انجام می‌شود و به‌عنوان منبع شغل برای میلیونها نفر است. برای بسیاری، اقیانوس مرز اقتصادی جدید است. این موضوع، نوید ثروت منابع عظیم و پتانسیل بزرگ برای تقویت رشد اقتصادی، اشتغال و نوآوری را دارد و به‌طور فزاینده‌‌ای برای پرداختن به بسیاری از چالش‌‌های جهانی پیش‌روی کره زمین در دهه‌‌های آینده، از امنیت غذایی جهان و تغییرات آب‌وهوا گرفته تا تامین انرژی، منابع طبیعی و مراقبت‌‌های پزشکی بهبود یافته، ضروری شناخته می‌شود. در حالی‌که پتانسیل اقیانوس برای کمک به مقابله با این چالش‌‌ها بسیار زیاد است، اما در حال حاضر تحت فشار ناشی از بهرهبرداری بیش از حد، آلودگی، کاهش تنوع زیستی و تغییرات آب‌وهوایی قرار دارد. بنابراین، تحقق پتانسیل کامل اقیانوس مستلزم رویکردهای مسئولانه و پایدار برای توسعه اقتصادی آن است.
تحلیل قبلی سازمان توسعه و همکاری اقتصادی شتاب قابل‌توجهی را در طیف وسیعی از فعالیتهای اقتصادی اقیانوسها تا سال۲۰۳۰ پیش‌بینی می‌‌کرد. برآوردها نشان می‌دهد که ارزشافزوده تولیدشده توسط صنایع مبتنی بر اقیانوس در سطح جهان می‌تواند از ۱.۵تریلیون دلار در ارزشافزوده جهانی در سال۲۰۱۰ به ۳تریلیون دلار در سال۲۰۳۰ برسد و حدودا دوبرابر شود. به‌طور خاص، آبزیپروری دریایی، ماهیگیری صید دریایی، فرآوری ماهیان دریایی، باد دریایی و فعالیتهای بندری پتانسیل بهتری نسبت به اقتصاد جهانی دارند. براساس چنین رشدی، انتظار می‌‌رفت فشارهای عمده بر محیط‌زیست دریایی افزایش یابد.
وضعیت ایران در اقتصاد اقیانوس
ایران به‌‌رغم بهره‌‌مندی از چند‌هزار کیلومتر مرز دریایی بالاخص در جنوب کشور که از طریق دریای عمان ایران را به اقیانوس هند متصل می‌کند، توسعه چشمگیری در حوزه دریا و اقیانوس نداشته است. به‌‌رغم آنکه بخش اعظم جمعیت جهان در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند، نزدیک به ۹۰درصد حمل‌ونقل کالا در جهان از طریق دریا صورت می‌گیرد و مهم‌ترین شهرهای جهان عموما در حاشیه یا نزدیک به دریاها و اقیانوسها ساخته شدهاند، هیچ‌یک از شهرهای مهم ایران -به استثنای بندرعباس و شرایط خاص بندری آن- در حاشیه خلیج‌‌فارس یا دریای خزر قرار نگرفته و مرکز تجمع جمعیت نیستند. بیم آن می‌رود این روند که به دلایل ساختاری یا نوع سیاست‌گذاری‌‌ها شکل گرفته است، کماکان ادامه یابد.
این در حالی است که یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجاری منطقه جنوب‌غرب آسیا امروز در نزدیکی ایران و در امارات متحده عربی شکل گرفته و کاملا از ظرفیت‌‌های دریایی استفاده کرده است. ایران نیز برای توسعه متوازن، بهره‌‌گیری از ظرفیت‌‌های طبیعی و ژئوپلیتیک خود و استفاده از ظرفیتی که به‌‌واسطه جایگاه جغرافیایی کشور در اختیار قرار گرفته، ملزم به توسعه دریایی و دسترسی و بهرهبرداری بیشتر از اقیانوس است.
گزارش «اقتصاد اقیانوس در سال۲۰۳۰» با تفصیل نشان می‌دهد که آبزیپروری دریایی، استخراج نفت و گاز عمیق و بسیار عمیق، انرژی بادی فراساحلی، انرژی تجدیدپذیر اقیانوس، معدنکاری در دریا و بستر دریا، بیوتکنولوژی آبی، امکان تحصیل غذا از اقیانوس و سایر کسب‌وکارهای دریایی ظرفیتی برای تولید سه‌هزار میلیارد دلار (برابر ۲.۵درصد ارزشافزوده ناخالص جهان) و ایجاد نزدیک به ۴۰میلیون شغل را داراست.
تامین سوخت موردنیاز بشر از اقیانوسها
مزارع بادی دریایی، موج و قدرت جزرومد پتانسیل عظیمی برای تامین انرژی تجدیدپذیر جهانی دارند که موجب کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی می‌شوند. البته اقیانوسها منبع مهمی از این سوخت‌های فسیلی هستند و بیش از یک‌چهارم از کل نفت و گاز از این منبع تامین می‌شود، اما میلیونها گالن نفت هرساله به دلایل مختلفی ازجمله نشت طبیعی، حفاری و نشت از کشتی و خطوط لوله اقیانوسها را آلوده می‌کنند. روغن حاصل از سوخت در جاده‌ها و مواد آلوده دیگر نیز به اقیانوسها و دریاها جاری می‌شوند. نشت نفت تهدیدکننده زندگی موجودات دریایی است. دلفین‌ها نفت را استنشاق می‌کنند و موجب آسیب به ریه‌های آن‌ها می‌شود، به ماهی‌ها آسیب می‌زند، لاک‌پشت‌ها را به دام می‌اندازد و باعث می‌شود پر پرندگان نتوانند آب را دفع کنند و باعث مرگ آن‌ها از هیپوترمی (کم‌گرمایی) می‌شود. بهبود اکوسیستم به دلیل رخداد چنین رویدادی چندین دهه زمان لازم دارد.
حرکت به سمت اقیانوس سبز
برای غلبه بر این تهدیدها، بسیاری از کارشناسان خواستار ایجاد اقتصاد اقیانوسی سبزتر شدهاند. برای مثال، لوبچنکو و همکاران، پنج اولویت سرمایه‌گذاری برای سبزکردن اقتصاد اقیانوسها را پیشنهاد می‌کنند که شامل: مدیریت پایدار غذا‌های دریایی، کاهش تغییرات آب‌وهوا، جلوگیری از کاهش تنوع زیستی، استفاده از فرصت برای بهبود اقتصادی و مدیریت کل اقیانوسها. دلیل اصلی نابودی سرمایه دریایی این بوده که به شدت نادیده گرفته می‌شود. بسیاری از مزیت‌های محیط‌زیست دریایی مانند حفاظت از توفان، تنوع زیستی، زیستگاه‌ها و ... در تصمیم‌گیری برای بهرهبرداری، تبدیل و آلودگی سواحل و دریاها نادیده گرفته می‌شوند. در برخی موارد مانند امتیازات ماهیگیری، بهرهبرداری بیش از حد از سرمایه اساسی تشویق می‌شود که پیامد‌های زیانبار اقتصادی، زیست محیطی و توزیعی را به همراه دارد. علاوه‌بر این، شکاف بزرگی بین سرمایه‌گذاری‌های موردنیاز برای حفاظت و نگهداری از اقیانوسها و سواحل و سطوح فعلی بودجه منابع دریایی وجود دارد. این شکاف بودجه در حال حاضر ۱۲۰تا ۱۵۴میلیارد دلار در سال است که با کاهش دارایی‌های دریایی، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد.
گروه اقتصاد دریا-سعید قلیچی- طبق تقویم مناسبت‌های اعلامی از سوی سازمان ملل متحد، روز 8ژوئن هرساله به‌عنوان روز جهانی اقیانوسها نام‌گذاری شده است. بررسی گزارش‌های جهانی و بین‌المللی حاکی از آن است که وضعیت اقیانوسها و خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند، یک مسئله زیست‌محیطی حیاتی برای بشر است. مطالعات علمی نشان می‌دهد که اگر انسان‌ها به غذاها، داروها و بسیاری چیزهای دیگر دسترسی دارند، به‌خاطر وجود اقیانوس‌هاست؛ زیرا آن‌ها به کنترل آب‌وهوا کمک می‌کنند. با اینکه جنگل‌های استوایی عنوان مهم «ریه‌های زمین» را یدک می‌کشند، اما حقیقت این است که نمی‌توان نقش اقیانوسها را در تأمین اکسیژنی که ما تنفس می‌کنیم، نادیده گرفت. از طرف دیگر، باید در خاطر داشت که حیات زمین به این منابع بزرگ آب (اقیانوسها) وابسته است، تا جایی که محققان پیش از این بارها و بارها تاکید کرده‌اند که زندگی جانداران ساکن اقیانوسها و تعادل آب‌وهوای خشکی‌ها با از دست رفتن اقیانوسها به هم خواهد ریخت.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، روز جهانی اقیانوسها همه ساله در 8ژوئن در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود. این روز نخستین‌بار در سال1992 پس از کنفرانس محیط‌زیست سازمان ملل در ریودوژانیرو نام‌گذاری شد. در سال2008، مجمع عمومی سازمان ملل تصمیم گرفت که از 8ژوئن2009، این روز به‌عنوان «روز جهانی اقیانوسها» تجلیل شود. اقیانوسها حدود 70درصد سطح زمین را پوشش می‌دهند و در تنظیم آب‌وهوا ما نقش اساسی دارند. آن‌ها دمای هوا را از گرمای بیش از حد و سرمای بیش از اندازه حفظ می‌کنند و آب آن‌ها تبخیر و به‌صورت ابر در نقاط دورتر موجب بارندگی می‌شوند.
میزان افزایش آلودگی اقیانوسها تحت تاثیر عملکرد انسان‌ها نگران‌کننده است. زباله‌های پلاستیکی، کاهش سطح آب، ناخالصی‌های موجود در آب و سایر موارد باعث آسیب‌های گسترده به اقیانوسها می‌شود و زمان آن فرا رسیده است که برای حفظ اقیانوسها اقدامات جدی انجام دهیم. در روز جهانی اقیانوس، افراد گردهم جمع می‌شوند و در مورد روش‌های نوآورانه برای نجات اقیانوسها جهت نسل کنونی و نسل‌های آینده گفت‌وگو می‌کنند.
اقتصاد اقیانوسی اصطلاحی است که برای توصیف فعالیتهای اقتصادی مرتبط با سواحل، اقیانوسها و دریاها به‌کار می‌رود. محققان، این اقتصاد را به‌عنوان استفاده پایدار از منابع اقیانوس به نفع اقتصاد، معیشت و سلامت اکوسیستم اقیانوس تعریف می‌کنند. فعالیت‌هایی که معمولاً برای نشان دادن اقتصاد اقیانوسی شناخته می‌شوند شامل کشتیرانی دریایی، ماهیگیری و آبزیپروری، گردشگری ساحلی، انرژی تجدیدپذیر، نمک‌زدایی آب، کابل‌کشی زیر دریا، صنایع استخراجی بستر دریا و استخراج اعماق دریا، منابع ژنتیکی دریایی و بیوتکنولوژی هستند. این اقتصاد در سطح جهان ارزش بسیاری دارد؛ شغل‌های بی‌شماری را ایجاد کرده و منبع حیاتی پروتئین برای بشر را تأمین می‌کند.
اقتصاد اقیانوسی چیست؟
اقتصاد اقیانوسی توسط سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) به‌عنوان مجموع فعالیتهای اقتصادی صنایع مبتنی بر اقیانوس، همراه با دارایی‌‌ها، کالاها و خدمات ارائه‌شده توسط اکوسیستم‌های دریایی تعریف شده و از اکوسیستم‌های دریایی مشتق شده است، در حالی‌که فعالیتهای صنعتی اغلب بر اکوسیستم‌های دریایی تاثیر می‌‌گذارد. اقیانوس علاوه‌بر نقش حیاتی آن برای تنظیم آب‌وهوا و ارائه خدمات حیاتی اکوسیستم، برای اقتصاد جهان حیاتی است و بیش از ۹۰درصد تجارت از مسیرهای دریایی انجام می‌شود و به‌عنوان منبع شغل برای میلیونها نفر است. برای بسیاری، اقیانوس مرز اقتصادی جدید است. این موضوع، نوید ثروت منابع عظیم و پتانسیل بزرگ برای تقویت رشد اقتصادی، اشتغال و نوآوری را دارد و به‌طور فزاینده‌‌ای برای پرداختن به بسیاری از چالش‌‌های جهانی پیش‌روی کره زمین در دهه‌‌های آینده، از امنیت غذایی جهان و تغییرات آب‌وهوا گرفته تا تامین انرژی، منابع طبیعی و مراقبت‌‌های پزشکی بهبود یافته، ضروری شناخته می‌شود. در حالی‌که پتانسیل اقیانوس برای کمک به مقابله با این چالش‌‌ها بسیار زیاد است، اما در حال حاضر تحت فشار ناشی از بهرهبرداری بیش از حد، آلودگی، کاهش تنوع زیستی و تغییرات آب‌وهوایی قرار دارد. بنابراین، تحقق پتانسیل کامل اقیانوس مستلزم رویکردهای مسئولانه و پایدار برای توسعه اقتصادی آن است.
تحلیل قبلی سازمان توسعه و همکاری اقتصادی شتاب قابل‌توجهی را در طیف وسیعی از فعالیتهای اقتصادی اقیانوسها تا سال۲۰۳۰ پیش‌بینی می‌‌کرد. برآوردها نشان می‌دهد که ارزشافزوده تولیدشده توسط صنایع مبتنی بر اقیانوس در سطح جهان می‌تواند از ۱.۵تریلیون دلار در ارزشافزوده جهانی در سال۲۰۱۰ به ۳تریلیون دلار در سال۲۰۳۰ برسد و حدودا دوبرابر شود. به‌طور خاص، آبزیپروری دریایی، ماهیگیری صید دریایی، فرآوری ماهیان دریایی، باد دریایی و فعالیتهای بندری پتانسیل بهتری نسبت به اقتصاد جهانی دارند. براساس چنین رشدی، انتظار می‌‌رفت فشارهای عمده بر محیط‌زیست دریایی افزایش یابد.
وضعیت ایران در اقتصاد اقیانوس
ایران به‌‌رغم بهره‌‌مندی از چند‌هزار کیلومتر مرز دریایی بالاخص در جنوب کشور که از طریق دریای عمان ایران را به اقیانوس هند متصل می‌کند، توسعه چشمگیری در حوزه دریا و اقیانوس نداشته است. به‌‌رغم آنکه بخش اعظم جمعیت جهان در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند، نزدیک به ۹۰درصد حمل‌ونقل کالا در جهان از طریق دریا صورت می‌گیرد و مهم‌ترین شهرهای جهان عموما در حاشیه یا نزدیک به دریاها و اقیانوسها ساخته شدهاند، هیچ‌یک از شهرهای مهم ایران -به استثنای بندرعباس و شرایط خاص بندری آن- در حاشیه خلیج‌‌فارس یا دریای خزر قرار نگرفته و مرکز تجمع جمعیت نیستند. بیم آن می‌رود این روند که به دلایل ساختاری یا نوع سیاست‌گذاری‌‌ها شکل گرفته است، کماکان ادامه یابد.
این در حالی است که یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجاری منطقه جنوب‌غرب آسیا امروز در نزدیکی ایران و در امارات متحده عربی شکل گرفته و کاملا از ظرفیت‌‌های دریایی استفاده کرده است. ایران نیز برای توسعه متوازن، بهره‌‌گیری از ظرفیت‌‌های طبیعی و ژئوپلیتیک خود و استفاده از ظرفیتی که به‌‌واسطه جایگاه جغرافیایی کشور در اختیار قرار گرفته، ملزم به توسعه دریایی و دسترسی و بهرهبرداری بیشتر از اقیانوس است.
گزارش «اقتصاد اقیانوس در سال۲۰۳۰» با تفصیل نشان می‌دهد که آبزیپروری دریایی، استخراج نفت و گاز عمیق و بسیار عمیق، انرژی بادی فراساحلی، انرژی تجدیدپذیر اقیانوس، معدنکاری در دریا و بستر دریا، بیوتکنولوژی آبی، امکان تحصیل غذا از اقیانوس و سایر کسب‌وکارهای دریایی ظرفیتی برای تولید سه‌هزار میلیارد دلار (برابر ۲.۵درصد ارزشافزوده ناخالص جهان) و ایجاد نزدیک به ۴۰میلیون شغل را داراست.
تامین سوخت موردنیاز بشر از اقیانوسها
مزارع بادی دریایی، موج و قدرت جزرومد پتانسیل عظیمی برای تامین انرژی تجدیدپذیر جهانی دارند که موجب کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی می‌شوند. البته اقیانوسها منبع مهمی از این سوخت‌های فسیلی هستند و بیش از یک‌چهارم از کل نفت و گاز از این منبع تامین می‌شود، اما میلیونها گالن نفت هرساله به دلایل مختلفی ازجمله نشت طبیعی، حفاری و نشت از کشتی و خطوط لوله اقیانوسها را آلوده می‌کنند. روغن حاصل از سوخت در جاده‌ها و مواد آلوده دیگر نیز به اقیانوسها و دریاها جاری می‌شوند. نشت نفت تهدیدکننده زندگی موجودات دریایی است. دلفین‌ها نفت را استنشاق می‌کنند و موجب آسیب به ریه‌های آن‌ها می‌شود، به ماهی‌ها آسیب می‌زند، لاک‌پشت‌ها را به دام می‌اندازد و باعث می‌شود پر پرندگان نتوانند آب را دفع کنند و باعث مرگ آن‌ها از هیپوترمی (کم‌گرمایی) می‌شود. بهبود اکوسیستم به دلیل رخداد چنین رویدادی چندین دهه زمان لازم دارد.
حرکت به سمت اقیانوس سبز
برای غلبه بر این تهدیدها، بسیاری از کارشناسان خواستار ایجاد اقتصاد اقیانوسی سبزتر شدهاند. برای مثال، لوبچنکو و همکاران، پنج اولویت سرمایه‌گذاری برای سبزکردن اقتصاد اقیانوسها را پیشنهاد می‌کنند که شامل: مدیریت پایدار غذا‌های دریایی، کاهش تغییرات آب‌وهوا، جلوگیری از کاهش تنوع زیستی، استفاده از فرصت برای بهبود اقتصادی و مدیریت کل اقیانوسها. دلیل اصلی نابودی سرمایه دریایی این بوده که به شدت نادیده گرفته می‌شود. بسیاری از مزیت‌های محیط‌زیست دریایی مانند حفاظت از توفان، تنوع زیستی، زیستگاه‌ها و ... در تصمیم‌گیری برای بهرهبرداری، تبدیل و آلودگی سواحل و دریاها نادیده گرفته می‌شوند. در برخی موارد مانند امتیازات ماهیگیری، بهرهبرداری بیش از حد از سرمایه اساسی تشویق می‌شود که پیامد‌های زیانبار اقتصادی، زیست محیطی و توزیعی را به همراه دارد. علاوه‌بر این، شکاف بزرگی بین سرمایه‌گذاری‌های موردنیاز برای حفاظت و نگهداری از اقیانوسها و سواحل و سطوح فعلی بودجه منابع دریایی وجود دارد. این شکاف بودجه در حال حاضر ۱۲۰تا ۱۵۴میلیارد دلار در سال است که با کاهش دارایی‌های دریایی، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد.