یک محقق و پژوهشگر در مطلبی به «روزنامه سرآمد» بررسی کرد؛ اقتصاد مردم دنیا زیر سایه وضعیت تنگه‌هرمز
گروه دریاپایه- مرتضی فاخری - تنگه‌هرمز، این گذرگاه باریک اما حیاتی در منطقه خلیج‌فارس، تنها یک آبراه جغرافیایی نیست؛ بلکه شاهراه انرژی جهان و یکی از پرتنش‌ترین نقاط ژئوپلیتیکی کره‌زمین است. این تنگه که در باریک‌ترین نقطه‌اش تنها ۳۳کیلومتر عرض دارد، محل عبور بیش از یک‌پنجم صادرات نفت جهان و درصد قابل‌توجهی از گاز طبیعی مایع است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، محقق و پژوهشگر در نوشتاری اختصاصی به بررسی جایگاه تنگه‌هرمز استراتژیک با توجه به اهمیت این آبراهه در حوزه انتقال نفت و گاز جهانی در اقتصاد جهان و تاثیرگذاری آن بر وضعیت اقتصادی مردم دنیا پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
نقشی که تنگه‌هرمز در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند، بسیار فراتر از آن چیزی است که در نقشه‌ها و کتاب‌های جغرافیا دیده می‌شود. در حقیقت، سرنوشت بسیاری از خانوارهای جهان، از پمپ‌بنزین‌های لس‌آنجلس گرفته تا کارخانجات چین، با این گذرگاه حیاتی گره خورده است. تنگه‌هرمز به نوعی شاهرگ حیاتی صادرات انرژی کشورهای حوزه خلیج‌فارس از جمله ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت، قطر، و امارات متحده عربی است. این کشورها حدود ۳۰درصد نفت جهان را تولید می‌کنند.
نفتکش‌هایی که از بنادر این کشورها خارج می‌شوند، ناگزیر باید از تنگه‌هرمز عبور کنند تا به بازارهای اروپا، آسیا و آمریکا برسند. به‌همین‌خاطر، کوچک‌ترین اختلال در امنیت این تنگه می‌تواند تأثیرات زنجیره‌ای عظیمی بر قیمت جهانی نفت، نرخ ارز، تراز تجاری کشورها و حتی شاخص‌های بورس داشته باشد، اما اهمیت تنگه‌هرمز تنها در عبور نفت خلاصه نمی‌شود؛ صادرات گاز طبیعی مایع به‌ویژه از سوی قطر که بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول در جهان است، نیز وابسته به این تنگه است.
این بدان معناست که صنایع پتروشیمی، نیروگاه‌های برق، خطوط تولید و سیستم گرمایش خانگی میلیون‌ها نفر در جهان، وابسته به آرامش نسبی در این گذرگاه کوچک دریایی هستند. در این میان، قدرت‌های جهانی نیز با دقت و نگرانی ویژه‌ای تحولات پیرامون این تنگه را زیر نظر دارند. ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، چین، ژاپن، و هند همگی در مقاطعی پای ناوهای جنگی خود را به این منطقه باز کرده‌اند، چراکه در صورت بروز بحران، بهای نفت و گاز به سرعت از کنترل خارج شده و اقتصاد جهان را دچار رکودهای شدید می‌کند. وابستگی جهان به نفت‌خام هنوز به پایان نرسیده و تنگه‌هرمز کانونی برای این وابستگی است.
نقش استراتژیک ایران در تنگه‌هرمز
ایران، به‌عنوان یکی از کشورهایی که در ساحل شمالی تنگه قرار داشته و کنترل بخشی از آن را در اختیار دارد، همواره اعلام کرده است که در صورت تهدید امنیت ملی یا اعمال فشارهای خارجی، ممکن است به بستن تنگه اقدام کند. اگرچه این تهدید بیشتر جنبه بازدارندگی دارد، اما همواره واکنش بازار جهانی نفت به چنین تهدیدهایی بسیار سریع و شدید بوده است. قیمت نفت در واکنش به چنین تنش‌هایی معمولاً چندین دلار افزایش یافته و در بعضی موارد تا ۳۰درصد نوسان داشته است.
در کنار مسائل انرژی، تنگه‌هرمز نقش مهمی در تجارت بین‌المللی ایفا می‌کند. کالاهای مصرفی، تجهیزات صنعتی و حتی موادغذایی که از آسیا به سمت اروپا یا از خاورمیانه به سوی جنوب و شرق آسیا در حرکت‌اند، از این تنگه عبور می‌کنند. بنابراین امنیت تنگه نه‌تنها برای صادرکنندگان نفت، بلکه برای واردکنندگان کالا نیز اهمیت دارد.
سایه تنگه‌هرمز بر اقتصاد مردم دنیا
نکته مهم‌تر اما آن است که اقتصاد مردم عادی، یعنی خانوارهایی که در نقاط دور از خلیج‌فارس زندگی می‌کنند نیز از تنگه‌هرمز تأثیر می‌پذیرند. وقتی نفت گران می‌شود، قیمت بنزین در جایگاه‌ها افزایش می‌یابد، هزینه حمل‌ونقل بالا می‌رود و در نتیجه تورم بالا می‌رود. این یعنی خانواده‌ای در رم یا توکیو، بدون اینکه نام تنگه‌هرمز را شنیده باشد، هزینه بیشتری برای خرید موادغذایی، قبض برق یا رفت‌وآمد روزانه پرداخت می‌کند. در واقع، امنیت تنگه‌هرمز، امنیت اقتصادی میلیون‌ها خانواده در سراسر جهان است.
تنگه هرمز به‌صورت ضمنی به ابزاری برای چانه‌زنی دیپلماتیک نیز تبدیل شده است. قدرت‌هایی که در سواحل این تنگه حضور دارند، می‌توانند از این موقعیت برای به دست آوردن امتیازهای سیاسی و اقتصادی استفاده کنند. مثلاً در جریان تحریم‌های شدید نفتی علیه ایران، این کشور بارها اعلام کرد که اگر فروش نفت ایران به صفر برسد، دیگر کشورها نیز نباید از امنیت عبور از تنگه بهره‌مند شوند. این پیام غیرمستقیم، هم برای دولت‌ها و هم برای بازارها، پیام روشنی است که ایران، ولو به‌صورت بالقوه، توان برهم زدن ثبات انرژی جهانی را دارد.
نگاه چین و هند به تنگه‌هرمز
چین و هند، به‌عنوان واردکنندگان عمده نفت از خلیج‌فارس، به‌شدت نگران اختلال در این مسیر هستند. هرگونه تنش در تنگه‌هرمز مستقیماً روی رشد اقتصادی این کشورها تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل است که این کشورها در سال‌های اخیر به دنبال متنوع‌سازی منابع انرژی، استفاده از مسیرهای جایگزین و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر رفته‌اند. بااین‌حال، وابستگی فعلی آن‌ها به این منطقه به حدی بالاست که نمی‌توانند در کوتاه‌مدت از آن صرف‌نظر
کنند.
ایده‌هایی همچون استفاده از خطوط لوله نیز برای دور زدن تنگه، بارها مطرح شده است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی اقدام به ساخت خطوط لوله‌ای کرده‌اند که نفت را از مسیرهای زمینی به دریای سرخ منتقل کند. بااین‌حال، حجم صادرات این خطوط هنوز قابل مقایسه با ظرفیت تنگه‌هرمز نیست. ضمن اینکه چنین پروژه‌هایی هزینه‌بر، زمان‌بر و در معرض تهدیدات دیگری هستند.
جایگاه تنگه‌هرمز در حقوق بین‌الملل
از نظر حقوق بین‌الملل نیز تنگه‌هرمز جایگاه ویژه‌ای دارد. براساس کنوانسیون حقوق دریاها، کشتی‌ها حق عبور بی‌ضرر از تنگه‌های بین‌المللی را دارند، اما ایران که عضو این کنوانسیون نیست، شرایط خاص خود را دارد و همین مسئله به پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی منطقه می‌افزاید. چالش‌هایی از این دست، باعث می‌شود هرگونه منازعه در این منطقه، به‌سرعت به بحران جهانی تبدیل شود.
نباید از نقش رسانه‌ها و تحلیلگران اقتصادی نیز غافل شد. هر بار که خبری از توقیف یک نفتکش، پرواز پهپاد یا درگیری‌های موضعی در نزدیکی تنگه‌هرمز منتشر می‌شود، تیتر اول بسیاری از رسانه‌های جهان به آن اختصاص می‌یابد و شاخص‌های بازارهای جهانی بلافاصله واکنش نشان می‌دهند. این یعنی تنگه‌هرمز نه‌تنها یک موضوع راهبردی، بلکه یک عامل روانی در بازارهای مالی نیز به‌شمار می‌رود.
نتیجه‌گیری
در مجموع، تنگه‌هرمز یک نقطه ژئوپلیتیکی است که آینده آن در گرو توازن میان دیپلماسی، قدرت نظامی، حقوق بین‌الملل و منافع اقتصادی است. ادامه صلح و ثبات در این منطقه نیازمند گفت‌وگو، همکاری‌های منطقه‌ای، احترام به حقوق متقابل و جلوگیری از تنش‌زایی است. جهان امروز بیش از هر زمان دیگر، به امنیت و ثبات نیاز دارد و تنگه‌هرمز یکی از حساس‌ترین حلقه‌های این زنجیره جهانی است.
در دورانی که اقتصاد جهان به هم تنیده و جهانی‌سازی به اوج رسیده است، نمی‌توان تنگه‌هرمز را صرفاً یک مسئله منطقه‌ای دانست. این گذرگاه، قلب تپنده انرژی جهان است و هر ضربه به آن، لرزه‌ای بر اندام اقتصاد جهانی می‌اندازد. لذا حفظ امنیت آن، نه‌فقط مسئولیت کشورهای منطقه، بلکه مسئولیت مشترک جامعه جهانی است.
میانگین روزانه عبور نفت و گاز از تنگه‌هرمز (بر حسب میلیون بشکه در روز - mb/d)
سال عبور نفت‌خام درصد از کل
صادرات نفت جهان صادرات
گاز طبیعی مایع (LNG) کشورهای اصلی صادرکننده
2019 21.0 21٪ 3.5 قطر، امارات، ایران
2020 18.5 20٪ 3.2 قطر، امارات، ایران
2021 18.9 20٪ 3.4 قطر، امارات، ایران
2022 20.5 21٪ 3.6 قطر، امارات، ایران
2023 21.2 22٪ 3.8 قطر، امارات، ایران
2024 (برآورد) 21.6 22.5٪ 4.0 قطر، امارات، ایران
توضیحات تکمیلی:
بیش از ۷۵٪ صادرات نفت عربستان سعودی، کویت، عراق و امارات از طریق این تنگه انجام می‌شود.
قطر به‌تنهایی حدود ۷۰میلیون تن LNG در سال صادر می‌کند که بیش از ۸۰٪ آن از طریق تنگه هرمز عبور می‌کند.در سال ۲۰۲۳، حدود ۵هزار نفتکش و کشتی حامل LNG از تنگه عبور کرده‌اند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، محقق و پژوهشگر در نوشتاری اختصاصی به بررسی جایگاه تنگه‌هرمز استراتژیک با توجه به اهمیت این آبراهه در حوزه انتقال نفت و گاز جهانی در اقتصاد جهان و تاثیرگذاری آن بر وضعیت اقتصادی مردم دنیا پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
نقشی که تنگه‌هرمز در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند، بسیار فراتر از آن چیزی است که در نقشه‌ها و کتاب‌های جغرافیا دیده می‌شود. در حقیقت، سرنوشت بسیاری از خانوارهای جهان، از پمپ‌بنزین‌های لس‌آنجلس گرفته تا کارخانجات چین، با این گذرگاه حیاتی گره خورده است. تنگه‌هرمز به نوعی شاهرگ حیاتی صادرات انرژی کشورهای حوزه خلیج‌فارس از جمله ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت، قطر، و امارات متحده عربی است. این کشورها حدود ۳۰درصد نفت جهان را تولید می‌کنند.
نفتکش‌هایی که از بنادر این کشورها خارج می‌شوند، ناگزیر باید از تنگه‌هرمز عبور کنند تا به بازارهای اروپا، آسیا و آمریکا برسند. به‌همین‌خاطر، کوچک‌ترین اختلال در امنیت این تنگه می‌تواند تأثیرات زنجیره‌ای عظیمی بر قیمت جهانی نفت، نرخ ارز، تراز تجاری کشورها و حتی شاخص‌های بورس داشته باشد، اما اهمیت تنگه‌هرمز تنها در عبور نفت خلاصه نمی‌شود؛ صادرات گاز طبیعی مایع به‌ویژه از سوی قطر که بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول در جهان است، نیز وابسته به این تنگه است.
این بدان معناست که صنایع پتروشیمی، نیروگاه‌های برق، خطوط تولید و سیستم گرمایش خانگی میلیون‌ها نفر در جهان، وابسته به آرامش نسبی در این گذرگاه کوچک دریایی هستند. در این میان، قدرت‌های جهانی نیز با دقت و نگرانی ویژه‌ای تحولات پیرامون این تنگه را زیر نظر دارند. ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، چین، ژاپن، و هند همگی در مقاطعی پای ناوهای جنگی خود را به این منطقه باز کرده‌اند، چراکه در صورت بروز بحران، بهای نفت و گاز به سرعت از کنترل خارج شده و اقتصاد جهان را دچار رکودهای شدید می‌کند. وابستگی جهان به نفت‌خام هنوز به پایان نرسیده و تنگه‌هرمز کانونی برای این وابستگی است.
نقش استراتژیک ایران در تنگه‌هرمز
ایران، به‌عنوان یکی از کشورهایی که در ساحل شمالی تنگه قرار داشته و کنترل بخشی از آن را در اختیار دارد، همواره اعلام کرده است که در صورت تهدید امنیت ملی یا اعمال فشارهای خارجی، ممکن است به بستن تنگه اقدام کند. اگرچه این تهدید بیشتر جنبه بازدارندگی دارد، اما همواره واکنش بازار جهانی نفت به چنین تهدیدهایی بسیار سریع و شدید بوده است. قیمت نفت در واکنش به چنین تنش‌هایی معمولاً چندین دلار افزایش یافته و در بعضی موارد تا ۳۰درصد نوسان داشته است.
در کنار مسائل انرژی، تنگه‌هرمز نقش مهمی در تجارت بین‌المللی ایفا می‌کند. کالاهای مصرفی، تجهیزات صنعتی و حتی موادغذایی که از آسیا به سمت اروپا یا از خاورمیانه به سوی جنوب و شرق آسیا در حرکت‌اند، از این تنگه عبور می‌کنند. بنابراین امنیت تنگه نه‌تنها برای صادرکنندگان نفت، بلکه برای واردکنندگان کالا نیز اهمیت دارد.
سایه تنگه‌هرمز بر اقتصاد مردم دنیا
نکته مهم‌تر اما آن است که اقتصاد مردم عادی، یعنی خانوارهایی که در نقاط دور از خلیج‌فارس زندگی می‌کنند نیز از تنگه‌هرمز تأثیر می‌پذیرند. وقتی نفت گران می‌شود، قیمت بنزین در جایگاه‌ها افزایش می‌یابد، هزینه حمل‌ونقل بالا می‌رود و در نتیجه تورم بالا می‌رود. این یعنی خانواده‌ای در رم یا توکیو، بدون اینکه نام تنگه‌هرمز را شنیده باشد، هزینه بیشتری برای خرید موادغذایی، قبض برق یا رفت‌وآمد روزانه پرداخت می‌کند. در واقع، امنیت تنگه‌هرمز، امنیت اقتصادی میلیون‌ها خانواده در سراسر جهان است.
تنگه هرمز به‌صورت ضمنی به ابزاری برای چانه‌زنی دیپلماتیک نیز تبدیل شده است. قدرت‌هایی که در سواحل این تنگه حضور دارند، می‌توانند از این موقعیت برای به دست آوردن امتیازهای سیاسی و اقتصادی استفاده کنند. مثلاً در جریان تحریم‌های شدید نفتی علیه ایران، این کشور بارها اعلام کرد که اگر فروش نفت ایران به صفر برسد، دیگر کشورها نیز نباید از امنیت عبور از تنگه بهره‌مند شوند. این پیام غیرمستقیم، هم برای دولت‌ها و هم برای بازارها، پیام روشنی است که ایران، ولو به‌صورت بالقوه، توان برهم زدن ثبات انرژی جهانی را دارد.
نگاه چین و هند به تنگه‌هرمز
چین و هند، به‌عنوان واردکنندگان عمده نفت از خلیج‌فارس، به‌شدت نگران اختلال در این مسیر هستند. هرگونه تنش در تنگه‌هرمز مستقیماً روی رشد اقتصادی این کشورها تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل است که این کشورها در سال‌های اخیر به دنبال متنوع‌سازی منابع انرژی، استفاده از مسیرهای جایگزین و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر رفته‌اند. بااین‌حال، وابستگی فعلی آن‌ها به این منطقه به حدی بالاست که نمی‌توانند در کوتاه‌مدت از آن صرف‌نظر
کنند.
ایده‌هایی همچون استفاده از خطوط لوله نیز برای دور زدن تنگه، بارها مطرح شده است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی اقدام به ساخت خطوط لوله‌ای کرده‌اند که نفت را از مسیرهای زمینی به دریای سرخ منتقل کند. بااین‌حال، حجم صادرات این خطوط هنوز قابل مقایسه با ظرفیت تنگه‌هرمز نیست. ضمن اینکه چنین پروژه‌هایی هزینه‌بر، زمان‌بر و در معرض تهدیدات دیگری هستند.
جایگاه تنگه‌هرمز در حقوق بین‌الملل
از نظر حقوق بین‌الملل نیز تنگه‌هرمز جایگاه ویژه‌ای دارد. براساس کنوانسیون حقوق دریاها، کشتی‌ها حق عبور بی‌ضرر از تنگه‌های بین‌المللی را دارند، اما ایران که عضو این کنوانسیون نیست، شرایط خاص خود را دارد و همین مسئله به پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی منطقه می‌افزاید. چالش‌هایی از این دست، باعث می‌شود هرگونه منازعه در این منطقه، به‌سرعت به بحران جهانی تبدیل شود.
نباید از نقش رسانه‌ها و تحلیلگران اقتصادی نیز غافل شد. هر بار که خبری از توقیف یک نفتکش، پرواز پهپاد یا درگیری‌های موضعی در نزدیکی تنگه‌هرمز منتشر می‌شود، تیتر اول بسیاری از رسانه‌های جهان به آن اختصاص می‌یابد و شاخص‌های بازارهای جهانی بلافاصله واکنش نشان می‌دهند. این یعنی تنگه‌هرمز نه‌تنها یک موضوع راهبردی، بلکه یک عامل روانی در بازارهای مالی نیز به‌شمار می‌رود.
نتیجه‌گیری
در مجموع، تنگه‌هرمز یک نقطه ژئوپلیتیکی است که آینده آن در گرو توازن میان دیپلماسی، قدرت نظامی، حقوق بین‌الملل و منافع اقتصادی است. ادامه صلح و ثبات در این منطقه نیازمند گفت‌وگو، همکاری‌های منطقه‌ای، احترام به حقوق متقابل و جلوگیری از تنش‌زایی است. جهان امروز بیش از هر زمان دیگر، به امنیت و ثبات نیاز دارد و تنگه‌هرمز یکی از حساس‌ترین حلقه‌های این زنجیره جهانی است.
در دورانی که اقتصاد جهان به هم تنیده و جهانی‌سازی به اوج رسیده است، نمی‌توان تنگه‌هرمز را صرفاً یک مسئله منطقه‌ای دانست. این گذرگاه، قلب تپنده انرژی جهان است و هر ضربه به آن، لرزه‌ای بر اندام اقتصاد جهانی می‌اندازد. لذا حفظ امنیت آن، نه‌فقط مسئولیت کشورهای منطقه، بلکه مسئولیت مشترک جامعه جهانی است.
میانگین روزانه عبور نفت و گاز از تنگه‌هرمز (بر حسب میلیون بشکه در روز - mb/d)
سال عبور نفت‌خام درصد از کل
صادرات نفت جهان صادرات
گاز طبیعی مایع (LNG) کشورهای اصلی صادرکننده
2019 21.0 21٪ 3.5 قطر، امارات، ایران
2020 18.5 20٪ 3.2 قطر، امارات، ایران
2021 18.9 20٪ 3.4 قطر، امارات، ایران
2022 20.5 21٪ 3.6 قطر، امارات، ایران
2023 21.2 22٪ 3.8 قطر، امارات، ایران
2024 (برآورد) 21.6 22.5٪ 4.0 قطر، امارات، ایران
توضیحات تکمیلی:
بیش از ۷۵٪ صادرات نفت عربستان سعودی، کویت، عراق و امارات از طریق این تنگه انجام می‌شود.
قطر به‌تنهایی حدود ۷۰میلیون تن LNG در سال صادر می‌کند که بیش از ۸۰٪ آن از طریق تنگه هرمز عبور می‌کند.در سال ۲۰۲۳، حدود ۵هزار نفتکش و کشتی حامل LNG از تنگه عبور کرده‌اند.