چالش‌های توسعه بنادر خشک در اقتصاد ایران
گروه لجستیک - مهدی بیرانوندروژمان - بنادر از ارکان مهم و ویژه صادرات و واردات هر کشوری هستند. بندرها می‌توانند نقش اصلی ایجاد ارتباط میان سرزمین‌های خشک و سواحل را برای برقراری روابط تجاری، لجستیکی، ترانزیتی، صنعتی و نظامی برقرار نمایند. البته این نکته را باید در نظر داشته باشیم که بندرها فقط مختص به سواحل نیستند، بلکه گاهی بندرهایی در نقاط مهم جغرافیایی هر کشور تحت عنوان «بندر خشک» ایجاد می‌شوند. پیش از آنکه بخواهیم به تفاوت‌ها، مزایای راهبردی بندر خشک و چالش‌های آن در ایران بپردازیم، ابتدا به ریشه بندرسازی و واژه آن نگاهی مختصر خواهیم داشت.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مهدی بیرانوندروژمان، پژوهشگر، نویسنده و فعال رسانه‌ای در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به بررسی اهمیت و جایگاه ویژه بنادر خشک در زنجیره حمل‌ونقل و لجستیک پرداخته است. او در این مطلب با نگاهی به وضعیت بنادر خشک موجود در برخی مناطق کشور، چالش‌های ایران در توسعه بنادر خشک را مورد بررسی قرار داده است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
«بندر» نامی پارسی و ایرانی است و از «بند» و «در» تشکیل شده است. در ایران قدیم به جای سکوهای بندری یا اسکله‌ها جهت پهلوگیری کشتیها در بخشی از دریا نزدیک ساحل‌بندی حوضچه مانند از سنگ و ساروج پدید می‌آوردند و از یک مسیر ورودی کشتیها در آن تردد می‌کردند که این دروازه ورودی به وسیله زنجیری بسته می‌شد و کشتیها در آن از خطر موج در امان بودند. این حوضچه‌های دروازه‌دار را بندر می‌گفتند و به مرور به شهرهای دارای این پایانه دریایی نیز بندر گفته شد. بندر در کنار دریا به منزله دربند در راه‌های خشکی است و در فرهنگ دهخدا اصل آن را بُندَر -که بار و بنه در آن می‌نهند- آمده است؛- و همان اسکله است که در ترکی به معنی معبر بحر است. -حال که با واژه و معنی بندر آشنا شدیم، به تعریف، معرفی و مزایای بنادر خشک و چالش‌ها و توسعه آن در ایران خواهیم پرداخت.
بندر خشک یک مرکز لجستیکی و حمل‌و قل است که در روی خشکی قرار دارد و به عنوان مکمل و جایگزین بندر آبی عمل می‌کند. بندر خشک بهطور معمول در مسیر ارتباطی بین بندرهای آبی و مناطق داخلی قرار دارند و امکان حمل‌و نقل کالا از طریق جاده، ریل و پایپ‌لاین را فراهم می‌کنند. بندرهای خشک در سراسر جهان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، در حال افزایش هستند و نقش مهمی‌در توسعه تجارت و لجستیک بین‌المللی ایفا می‌کنند. آن‌ها با ایجاد اتصالات قوی بین بندرهای آبی و مناطق داخلی، به پویایی و کارآمدی زنجیره تأمین کمک می‌کنند. همچنین با ارائه خدمات لجستیکی جامع و تسهیل مبادلات تجاری، بندر خشک به رشد اقتصادی مناطق مرتبط کمک می‌کنند.
طبقه‌بندی بنادر خشک
با توجه به موقعیت قرارگیری و خدماتی که ارائه می‌شوند، بنادر خشک به ۳دسته بنادر خشک دور از ساحل، با فاصله متوسط از ساحل و نزدیک به ساحل تقسیم می‌شوند.
۱- بندرخشک دور از ساحل
این نوع از بنادر معمولی‌ترین نوع با طولانی‌ترین سابقه است. مهم‌ترین دلیل پیدایی آن فاصله و اندازه جریان کالا به صورت بهینه و اقتصادی به کمک حمل‌ونقل ریلی و رودخانه‌ای به سوی بندر دریاست که در عین حال صرفه‌جویی را نیز در شبکه حمل‌ونقل به ارمغان می‌آورد. در مقایسه با شیوه سنتی انتقال مستقیم ریلی کالا از بنادر و به بنادر، تفاوت این شیوه به خدمات ارائه‌شده در بنادر خشک در زمینه مسائل گمرکی و همچنین کاهش کاهش ارتباطات مستقیم جاده‌ای به ساحل و در نتیجه کاهش راه‌بندان مسیرهای منتهی به بندر دریایی است. با توجه به اینکه هر قطار بهطور میانگین میتواند جانشین ۱۰۰کامیون باشد، آثار زیست‌محیطی پیرامون جاده‌ای منتهی به بنادر ساحلی نظیر آلاینده‌های هوا، آلودگی صوتی و غیره نیز کاهش می‌یابد. مثال بندر خشک ایساکا isaka
۲- بندر خشک با فاصله متوسط از ساحل
این نوع بنادر خشک در فاصله مشخص از بندر ساحلی قرار می‌گیرد و از طریق دسترسی جاده‌ای، به مراکز تولید اهمیت دارد. این نوع بندر خشک به عنوان یک محل تلاقی خدمات مختلف ریلی کاربرد دارد. مثال آن بندر خشک ویرجینیاست که محل تلاقی 2شیوه حمل‌ونقل ریلی و کامیونی به منظور ارسال و تحویل کالا کانتینری به بندر ساحلی ویرجینیا (بندر نورفولک) است. این بندر در فاصله ۳۵۰کیلومتری از ساحل قرار دارد و کلیه خدمات گمرکی در آن فراهم است.
۳- بندر خشک نزدیک به ساحل
با توجه به رشد استفاده از کانتینر در حمل‌ونقل دریایی، مهم‌ترین مشکلاتی که بنادر با آن مواجه هستند. فقدان فضای کافی و دسترسی مناسب به مراکز تولید و جذب کالاست. بندر خشک نزدیک به ساحل و سرعت انتقال کانتینر‌ها را تقریبا ۲برابر می‌کند. مثال این بنادر؛ بندر لس‌آنجلس و لانگ بیچ.
ویژگی‌های بنادر خشک
حال شاید این سوال به‌وجود بیاید که ویژگی بنادر خشک دور از سواحل چه چیزی است؟! باید گفت که در ۶اصل این ویژگی‌ها تعریف شده‌اند که عبارتند از:
۱. موقعیت مکانی: بندر خشک معمولا در نزدیکی بندرهای آبی یا در نزدیکی مناطق صنعتی و تجاری اصلی قرار دارند تا بتوانند خدمات لجستیکی مناسبی را به شرکت‌ها و مشتریان ارائه دهند.
۲. خدمات لجستیکی: بندر خشک مجهز به تسهیلات مختلفی هستند که امکان بارگیری، تخلیه، نگهداری، بستهبندی، حمل‌ونقل و ترخیص کالا را فراهم می‌کنند. این خدمات شامل انبارها، پایانه‌های باربری، تجهیزات بارگیری و تخلیه، تسهیلات گمرکی و غیره است.
۳. اتصالات حمل‌ونقلی: بندرهای خشک به شبکههای حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و پایپ‌لاین متصل هستند تا امکان انتقال کالا به مقاصد داخلی و بندرهای آبی را فراهم کنند.
۴. مزیت‌های اقتصادی: بندرهای خشک با کاهش بار ترافیکی بندرهای آبی، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و ایجاد اشتغال در مناطق داخلی، مزایای اقتصادی مهمی را ارائه می‌دهند.
5. سرعت و کارایی: بندرهای خشک با تسریع در فرایندهای لجستیکی و گمرکی، امکان تخلیه و بارگیری سریع‌تر کالا و کاهش زمان انتظار را فراهم می‌کنند.
۶. حفظ محیط‌زیست: با کاهش ترافیک بندرهای آبی و جابهجایی بخشی از بار ترافیکی به بندر خشک، میزان آلودگی محیط‌زیست نیز کاهش
می‌یابد.
نگاهی به منطقه بندر خشک و ترانزیتی
شرق ایران
موقعیت ژئوپلیتیک ایران به‌ویژه در شرق کشور، این فرصت را فراهم کرده که ایران به یکی از کانون‌های مهم ترانزیتی در منطقه تبدیل شود. پروژه راهآهن خواف-هرات نیز با توجه به این ظرفیت بالقوه از سال۱۳۸۶ آغاز شده و به عنوان یکی از پروژه‌های استراتژیک شرق ایران، ظرفیت‌های گسترده‌ای برای تقویت تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرده است. کانون این مسیر ریلی که ایران را به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی متصل می‌کند، میتواند به یک هاب لجستیکی مهم در منطقه تبدیل شود.
راهآهن خواف-هرات، مسیر ریلی پیوسته‌‌‌‌‌‌ای از خواف در ایران به هرات در افغانستان ایجاد می‌کند و تکمیل آن بخش مهمی از کریدور ریلی شرق به غرب است که از چین و آسیای مرکزی آغاز و به اروپا می‌رسد. این پروژه به ایران و افغانستان کمک می‌کند تا به شبکه حمل‌ونقل ریلی ایران و بنادر جنوبی کشور دسترسی داشته باشند. پیش‌بینی‌‌‌‌‌‌ها حاکی است که پس از تکمیل پروژه، سالانه ۲میلیون‌تن کالا و ۲۰۰هزار مسافر از این مسیر جابه‌‌‌‌‌‌جا خواهند شد و ترافیک کامیون‌‌‌‌‌‌ها در مرز دوغارون کاهش خواهد یافت. مهم‌ترین مزیت این پروژه، اتصال افغانستان به بنادر جنوبی ایران و فراهم کردن مسیری امن برای ترانزیت کالا به اروپاست. برای استفاده حداکثری از ظرفیت این راهآهن، ایجاد یک دهکده لجستیک در مرز شرقی کشور با افغانستان ضروری است.
پس از تکمیل راهآهن خواف-هرات، ایجاد یک بندر خشک در منطقه میتواند به بالفعل‌شدن ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی شرق کشور کمک کرده و کارکرد هاب لجستیک را پیدا کند، اما چرا بندر خشک اهمیت دارد؟
در دنیای تجارت و حمل‌ونقل، بنادر همواره به عنوان دروازه‌‌‌‌‌‌های اصلی ورود و خروج کالاها شناخته شده‌اند، اما تصور کنید که تمام فرایندهای گمرکی، انبارداری و انتقال کالاها، نه در بنادر ساحلی بلکه در داخل کشور و به‌ویژه در نزدیکی مرزهای شرقی ایران انجام شود. در چنین سناریویی، کالاها ابتدا از بنادر ایران از طریق کشتیها وارد می‌شوند، اما به جای آنکه تمام فرایندهای گمرکی و توزیع در همان بنادر انجام شود، این محموله‌‌‌‌‌‌ها مستقیما به یک بندر خشک در داخل کشور منتقل می‌شوند.
بندر خشک را می‌توان نسخه‌‌‌‌‌‌ای داخلی از یک بندر دریایی دانست؛ مرکزی لجستیکی که دقیقا همان وظایف یک بندر ساحلی را انجام می‌دهد، اما بدون آنکه در کنار دریا باشد. این مراکز با استفاده از زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، کالاها را از بنادر دریایی دریافت کرده و تمام مراحل پردازش گمرکی، نگهداری، بستهبندی و توزیع را در همانجا انجام می‌دهند. سپس کالاها با برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی دقیق از طریق شبکه ریلی یا جاده‌ای به مقاصد مختلف در داخل ایران یا کشورهای همسایه مانند افغانستان، ترکمنستان و عراق ارسال می‌شوند.
بندر خشک بهطور خاص برای کاهش ترافیک در بنادر دریایی و تسهیل فرایند ترخیص سریع‌تر کالا طراحی شده است. در حال حاضر، بنادر ایران، به‌ویژه در مناطق جنوبی، با حجم بالای ترافیک و پیچیدگی‌های گمرکی مواجه هستند که این موضوع میتواند منجربه تاخیر در ترانزیت و افزایش هزینه‌ها شود. ایجاد بندر خشک میتواند به کاهش این مشکلات و بهبود روند ترانزیت کمک کند؛ موضوعی که حجت امانی، مدیرکل گمرک خراسان‌شمالی نیز در گفت‌وگو با خبر‌‌گزاری مهر به آن اشاره کرده، این است که در بندرعباس، فرایندهای گمرکی انجام می‌شود و بارها تخلیه و بارگیری می‌شوند، اما ازدحام موجود در این بندر گاهی باعث طولانی‌‌‌‌‌‌شدن این فرایندها تا ۶ماه می‌شود. بنابراین ضرورت دارد این فرایندها به مکانی نزدیک‌تر و مناسب‌‌‌‌‌‌تر منتقل شود تا امور ترخیص‌کالا و دیگر مراحل با سرعت بیشتری انجام گیرد.
چالش‌های ایران در توسعه بنادرخشک
اگرچه ایران در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای کرده، اما هنوز چالش‌هایی وجود دارد که مسیر توسعه را کند کرده است. با وجود تمام مزایایی که بنادر خشک میتواند برای ایران به همراه داشته باشد، توسعه آن‌ها با چالش‌های متعددی روبه‌روست؛ چالش‌هایی که اگر برطرف نشود، میتواند این فرصت بزرگ را به یک پروژه نیمه‌‌‌‌‌‌کاره و ناکارآمد تبدیل کند.
یکی از بزرگ‌‌‌‌‌‌ترین موانع، تامین منابع مالی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هاست. ساخت یک بندر خشک نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در حوزه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و گمرک است، در حالی‌که بخش‌خصوصی میتواند نقش مهمی‌در این زمینه ایفا کند، اما هنوز مشارکت آن در سطح مطلوبی قرار ندارد. از سوی دیگر، تحریم‌ها و مشکلات تجاری بین‌المللی نیز مانعی برای جذب سرمایه‌های خارجی شده و توسعه این پروژه‌ها را با کندی مواجه کرده است.
علاوه‌بر مسائل مالی، کمبود زیرساخت‌های مناسب ریلی و جاده‌ای چالش دیگری است که کارایی بنادر خشک را کاهش می‌دهد. برای نمونه، مسیرهای ریلی همچون راهآهن خواف-هرات پتانسیل بالایی برای افزایش ترانزیت کالا دارند، اما بدون توسعه و به‌‌‌‌‌‌روزرسانی سایر زیرساخت‌های حمل‌ونقل، بهره‌‌‌‌‌‌برداری از آن‌ها محدود خواهد بود. کمبود جاده‌‌‌‌‌‌های مناسب و شبکه ریلی کارآمد، باعث افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و کاهش سرعت جابهجایی کالا می‌شود. در کنار همه این موارد، چالش‌های مدیریتی و هماهنگی اندک بین سازمان‌های مرتبط نیز از موانع اصلی توسعه بنادر خشک است. گمرک، راهآهن، وزارت راه و شهرسازی و سایر نهادهای دولتی، همگی در این حوزه نقش دارند، اما نبود سیاست‌های یکپارچه و هماهنگی لازم، باعث کندی روند توسعه شده است. اگر این چالش‌ها مدیریت نشوند، بنادر خشک به جای آنکه راه‌‌‌‌‌‌حلی برای تسهیل تجارت باشند، به گره‌‌‌‌‌‌ای جدید در مسیر حمل‌ونقل تبدیل خواهند شد. بااین‌حال، این موانع غیرقابل حل نیستند.
سخن پایانی
جذب سرمایه‌گذاری از طریق ارائه مشوق‌‌‌‌‌‌های مالی، توسعه شبکههای حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و ایجاد یک سیستم مدیریتی یکپارچه، می‌توانند ایران را به‌‌‌‌‌‌سوی بهره‌‌‌‌‌‌برداری حداکثری از بنادر خشک سوق دهند. اگر این چالش‌ها به درستی مدیریت شوند، ایران میتواند از این ظرفیت به عنوان یک مزیت استراتژیک استفاده‌کرده و جایگاه خود را در ترانزیت منطقه‌ای تثبیت کند. برای افزایش بهره‌‌‌‌‌‌وری و گسترش بنادر خشک در ایران، می‌توان به مجموعه‌‌‌‌‌‌ای از اقدامات توجه کرد. یکی از این اقدامات، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل است که شامل گسترش شبکههای ریلی و جاده‌ای برای تسهیل جابهجایی کالاها می‌شود. این کار میتواند روند انتقال کالاها را سریع‌تر و کم‌‌‌‌‌‌هزینه‌‌‌‌‌‌تر کند. همچنین جذب سرمایه‌گذاری از بخش خصوصی از دیگر راهکارهای موثر است. با ایجاد مشوق‌‌‌‌‌‌های مالی و قانونی، می‌توان مشارکت شرکت‌های خصوصی را در توسعه بنادر خشک افزایش داد. این اقدام به بهبود زیرساخت‌ها و ارتقای کیفیت خدمات در این بنادر کمک خواهد کرد. افزایش همکاری‌های بین‌المللی نیز یکی از ارکان کلیدی برای موفقیت در این زمینه است. با توسعه روابط تجاری و لجستیک با کشورهای همسایه و دیگر کشورهای منطقه، ایران میتواند از ظرفیت‌های ترانزیتی خود بهره‌‌‌‌‌‌برداری بیشتری داشته باشد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مهدی بیرانوندروژمان، پژوهشگر، نویسنده و فعال رسانه‌ای در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به بررسی اهمیت و جایگاه ویژه بنادر خشک در زنجیره حمل‌ونقل و لجستیک پرداخته است. او در این مطلب با نگاهی به وضعیت بنادر خشک موجود در برخی مناطق کشور، چالش‌های ایران در توسعه بنادر خشک را مورد بررسی قرار داده است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
«بندر» نامی پارسی و ایرانی است و از «بند» و «در» تشکیل شده است. در ایران قدیم به جای سکوهای بندری یا اسکله‌ها جهت پهلوگیری کشتیها در بخشی از دریا نزدیک ساحل‌بندی حوضچه مانند از سنگ و ساروج پدید می‌آوردند و از یک مسیر ورودی کشتیها در آن تردد می‌کردند که این دروازه ورودی به وسیله زنجیری بسته می‌شد و کشتیها در آن از خطر موج در امان بودند. این حوضچه‌های دروازه‌دار را بندر می‌گفتند و به مرور به شهرهای دارای این پایانه دریایی نیز بندر گفته شد. بندر در کنار دریا به منزله دربند در راه‌های خشکی است و در فرهنگ دهخدا اصل آن را بُندَر -که بار و بنه در آن می‌نهند- آمده است؛- و همان اسکله است که در ترکی به معنی معبر بحر است. -حال که با واژه و معنی بندر آشنا شدیم، به تعریف، معرفی و مزایای بنادر خشک و چالش‌ها و توسعه آن در ایران خواهیم پرداخت.
بندر خشک یک مرکز لجستیکی و حمل‌و قل است که در روی خشکی قرار دارد و به عنوان مکمل و جایگزین بندر آبی عمل می‌کند. بندر خشک بهطور معمول در مسیر ارتباطی بین بندرهای آبی و مناطق داخلی قرار دارند و امکان حمل‌و نقل کالا از طریق جاده، ریل و پایپ‌لاین را فراهم می‌کنند. بندرهای خشک در سراسر جهان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، در حال افزایش هستند و نقش مهمی‌در توسعه تجارت و لجستیک بین‌المللی ایفا می‌کنند. آن‌ها با ایجاد اتصالات قوی بین بندرهای آبی و مناطق داخلی، به پویایی و کارآمدی زنجیره تأمین کمک می‌کنند. همچنین با ارائه خدمات لجستیکی جامع و تسهیل مبادلات تجاری، بندر خشک به رشد اقتصادی مناطق مرتبط کمک می‌کنند.
طبقه‌بندی بنادر خشک
با توجه به موقعیت قرارگیری و خدماتی که ارائه می‌شوند، بنادر خشک به ۳دسته بنادر خشک دور از ساحل، با فاصله متوسط از ساحل و نزدیک به ساحل تقسیم می‌شوند.
۱- بندرخشک دور از ساحل
این نوع از بنادر معمولی‌ترین نوع با طولانی‌ترین سابقه است. مهم‌ترین دلیل پیدایی آن فاصله و اندازه جریان کالا به صورت بهینه و اقتصادی به کمک حمل‌ونقل ریلی و رودخانه‌ای به سوی بندر دریاست که در عین حال صرفه‌جویی را نیز در شبکه حمل‌ونقل به ارمغان می‌آورد. در مقایسه با شیوه سنتی انتقال مستقیم ریلی کالا از بنادر و به بنادر، تفاوت این شیوه به خدمات ارائه‌شده در بنادر خشک در زمینه مسائل گمرکی و همچنین کاهش کاهش ارتباطات مستقیم جاده‌ای به ساحل و در نتیجه کاهش راه‌بندان مسیرهای منتهی به بندر دریایی است. با توجه به اینکه هر قطار بهطور میانگین میتواند جانشین ۱۰۰کامیون باشد، آثار زیست‌محیطی پیرامون جاده‌ای منتهی به بنادر ساحلی نظیر آلاینده‌های هوا، آلودگی صوتی و غیره نیز کاهش می‌یابد. مثال بندر خشک ایساکا isaka
۲- بندر خشک با فاصله متوسط از ساحل
این نوع بنادر خشک در فاصله مشخص از بندر ساحلی قرار می‌گیرد و از طریق دسترسی جاده‌ای، به مراکز تولید اهمیت دارد. این نوع بندر خشک به عنوان یک محل تلاقی خدمات مختلف ریلی کاربرد دارد. مثال آن بندر خشک ویرجینیاست که محل تلاقی 2شیوه حمل‌ونقل ریلی و کامیونی به منظور ارسال و تحویل کالا کانتینری به بندر ساحلی ویرجینیا (بندر نورفولک) است. این بندر در فاصله ۳۵۰کیلومتری از ساحل قرار دارد و کلیه خدمات گمرکی در آن فراهم است.
۳- بندر خشک نزدیک به ساحل
با توجه به رشد استفاده از کانتینر در حمل‌ونقل دریایی، مهم‌ترین مشکلاتی که بنادر با آن مواجه هستند. فقدان فضای کافی و دسترسی مناسب به مراکز تولید و جذب کالاست. بندر خشک نزدیک به ساحل و سرعت انتقال کانتینر‌ها را تقریبا ۲برابر می‌کند. مثال این بنادر؛ بندر لس‌آنجلس و لانگ بیچ.
ویژگی‌های بنادر خشک
حال شاید این سوال به‌وجود بیاید که ویژگی بنادر خشک دور از سواحل چه چیزی است؟! باید گفت که در ۶اصل این ویژگی‌ها تعریف شده‌اند که عبارتند از:
۱. موقعیت مکانی: بندر خشک معمولا در نزدیکی بندرهای آبی یا در نزدیکی مناطق صنعتی و تجاری اصلی قرار دارند تا بتوانند خدمات لجستیکی مناسبی را به شرکت‌ها و مشتریان ارائه دهند.
۲. خدمات لجستیکی: بندر خشک مجهز به تسهیلات مختلفی هستند که امکان بارگیری، تخلیه، نگهداری، بستهبندی، حمل‌ونقل و ترخیص کالا را فراهم می‌کنند. این خدمات شامل انبارها، پایانه‌های باربری، تجهیزات بارگیری و تخلیه، تسهیلات گمرکی و غیره است.
۳. اتصالات حمل‌ونقلی: بندرهای خشک به شبکههای حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و پایپ‌لاین متصل هستند تا امکان انتقال کالا به مقاصد داخلی و بندرهای آبی را فراهم کنند.
۴. مزیت‌های اقتصادی: بندرهای خشک با کاهش بار ترافیکی بندرهای آبی، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و ایجاد اشتغال در مناطق داخلی، مزایای اقتصادی مهمی را ارائه می‌دهند.
5. سرعت و کارایی: بندرهای خشک با تسریع در فرایندهای لجستیکی و گمرکی، امکان تخلیه و بارگیری سریع‌تر کالا و کاهش زمان انتظار را فراهم می‌کنند.
۶. حفظ محیط‌زیست: با کاهش ترافیک بندرهای آبی و جابهجایی بخشی از بار ترافیکی به بندر خشک، میزان آلودگی محیط‌زیست نیز کاهش
می‌یابد.
نگاهی به منطقه بندر خشک و ترانزیتی
شرق ایران
موقعیت ژئوپلیتیک ایران به‌ویژه در شرق کشور، این فرصت را فراهم کرده که ایران به یکی از کانون‌های مهم ترانزیتی در منطقه تبدیل شود. پروژه راهآهن خواف-هرات نیز با توجه به این ظرفیت بالقوه از سال۱۳۸۶ آغاز شده و به عنوان یکی از پروژه‌های استراتژیک شرق ایران، ظرفیت‌های گسترده‌ای برای تقویت تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرده است. کانون این مسیر ریلی که ایران را به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی متصل می‌کند، میتواند به یک هاب لجستیکی مهم در منطقه تبدیل شود.
راهآهن خواف-هرات، مسیر ریلی پیوسته‌‌‌‌‌‌ای از خواف در ایران به هرات در افغانستان ایجاد می‌کند و تکمیل آن بخش مهمی از کریدور ریلی شرق به غرب است که از چین و آسیای مرکزی آغاز و به اروپا می‌رسد. این پروژه به ایران و افغانستان کمک می‌کند تا به شبکه حمل‌ونقل ریلی ایران و بنادر جنوبی کشور دسترسی داشته باشند. پیش‌بینی‌‌‌‌‌‌ها حاکی است که پس از تکمیل پروژه، سالانه ۲میلیون‌تن کالا و ۲۰۰هزار مسافر از این مسیر جابه‌‌‌‌‌‌جا خواهند شد و ترافیک کامیون‌‌‌‌‌‌ها در مرز دوغارون کاهش خواهد یافت. مهم‌ترین مزیت این پروژه، اتصال افغانستان به بنادر جنوبی ایران و فراهم کردن مسیری امن برای ترانزیت کالا به اروپاست. برای استفاده حداکثری از ظرفیت این راهآهن، ایجاد یک دهکده لجستیک در مرز شرقی کشور با افغانستان ضروری است.
پس از تکمیل راهآهن خواف-هرات، ایجاد یک بندر خشک در منطقه میتواند به بالفعل‌شدن ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی شرق کشور کمک کرده و کارکرد هاب لجستیک را پیدا کند، اما چرا بندر خشک اهمیت دارد؟
در دنیای تجارت و حمل‌ونقل، بنادر همواره به عنوان دروازه‌‌‌‌‌‌های اصلی ورود و خروج کالاها شناخته شده‌اند، اما تصور کنید که تمام فرایندهای گمرکی، انبارداری و انتقال کالاها، نه در بنادر ساحلی بلکه در داخل کشور و به‌ویژه در نزدیکی مرزهای شرقی ایران انجام شود. در چنین سناریویی، کالاها ابتدا از بنادر ایران از طریق کشتیها وارد می‌شوند، اما به جای آنکه تمام فرایندهای گمرکی و توزیع در همان بنادر انجام شود، این محموله‌‌‌‌‌‌ها مستقیما به یک بندر خشک در داخل کشور منتقل می‌شوند.
بندر خشک را می‌توان نسخه‌‌‌‌‌‌ای داخلی از یک بندر دریایی دانست؛ مرکزی لجستیکی که دقیقا همان وظایف یک بندر ساحلی را انجام می‌دهد، اما بدون آنکه در کنار دریا باشد. این مراکز با استفاده از زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، کالاها را از بنادر دریایی دریافت کرده و تمام مراحل پردازش گمرکی، نگهداری، بستهبندی و توزیع را در همانجا انجام می‌دهند. سپس کالاها با برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی دقیق از طریق شبکه ریلی یا جاده‌ای به مقاصد مختلف در داخل ایران یا کشورهای همسایه مانند افغانستان، ترکمنستان و عراق ارسال می‌شوند.
بندر خشک بهطور خاص برای کاهش ترافیک در بنادر دریایی و تسهیل فرایند ترخیص سریع‌تر کالا طراحی شده است. در حال حاضر، بنادر ایران، به‌ویژه در مناطق جنوبی، با حجم بالای ترافیک و پیچیدگی‌های گمرکی مواجه هستند که این موضوع میتواند منجربه تاخیر در ترانزیت و افزایش هزینه‌ها شود. ایجاد بندر خشک میتواند به کاهش این مشکلات و بهبود روند ترانزیت کمک کند؛ موضوعی که حجت امانی، مدیرکل گمرک خراسان‌شمالی نیز در گفت‌وگو با خبر‌‌گزاری مهر به آن اشاره کرده، این است که در بندرعباس، فرایندهای گمرکی انجام می‌شود و بارها تخلیه و بارگیری می‌شوند، اما ازدحام موجود در این بندر گاهی باعث طولانی‌‌‌‌‌‌شدن این فرایندها تا ۶ماه می‌شود. بنابراین ضرورت دارد این فرایندها به مکانی نزدیک‌تر و مناسب‌‌‌‌‌‌تر منتقل شود تا امور ترخیص‌کالا و دیگر مراحل با سرعت بیشتری انجام گیرد.
چالش‌های ایران در توسعه بنادرخشک
اگرچه ایران در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای کرده، اما هنوز چالش‌هایی وجود دارد که مسیر توسعه را کند کرده است. با وجود تمام مزایایی که بنادر خشک میتواند برای ایران به همراه داشته باشد، توسعه آن‌ها با چالش‌های متعددی روبه‌روست؛ چالش‌هایی که اگر برطرف نشود، میتواند این فرصت بزرگ را به یک پروژه نیمه‌‌‌‌‌‌کاره و ناکارآمد تبدیل کند.
یکی از بزرگ‌‌‌‌‌‌ترین موانع، تامین منابع مالی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هاست. ساخت یک بندر خشک نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در حوزه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و گمرک است، در حالی‌که بخش‌خصوصی میتواند نقش مهمی‌در این زمینه ایفا کند، اما هنوز مشارکت آن در سطح مطلوبی قرار ندارد. از سوی دیگر، تحریم‌ها و مشکلات تجاری بین‌المللی نیز مانعی برای جذب سرمایه‌های خارجی شده و توسعه این پروژه‌ها را با کندی مواجه کرده است.
علاوه‌بر مسائل مالی، کمبود زیرساخت‌های مناسب ریلی و جاده‌ای چالش دیگری است که کارایی بنادر خشک را کاهش می‌دهد. برای نمونه، مسیرهای ریلی همچون راهآهن خواف-هرات پتانسیل بالایی برای افزایش ترانزیت کالا دارند، اما بدون توسعه و به‌‌‌‌‌‌روزرسانی سایر زیرساخت‌های حمل‌ونقل، بهره‌‌‌‌‌‌برداری از آن‌ها محدود خواهد بود. کمبود جاده‌‌‌‌‌‌های مناسب و شبکه ریلی کارآمد، باعث افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و کاهش سرعت جابهجایی کالا می‌شود. در کنار همه این موارد، چالش‌های مدیریتی و هماهنگی اندک بین سازمان‌های مرتبط نیز از موانع اصلی توسعه بنادر خشک است. گمرک، راهآهن، وزارت راه و شهرسازی و سایر نهادهای دولتی، همگی در این حوزه نقش دارند، اما نبود سیاست‌های یکپارچه و هماهنگی لازم، باعث کندی روند توسعه شده است. اگر این چالش‌ها مدیریت نشوند، بنادر خشک به جای آنکه راه‌‌‌‌‌‌حلی برای تسهیل تجارت باشند، به گره‌‌‌‌‌‌ای جدید در مسیر حمل‌ونقل تبدیل خواهند شد. بااین‌حال، این موانع غیرقابل حل نیستند.
سخن پایانی
جذب سرمایه‌گذاری از طریق ارائه مشوق‌‌‌‌‌‌های مالی، توسعه شبکههای حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و ایجاد یک سیستم مدیریتی یکپارچه، می‌توانند ایران را به‌‌‌‌‌‌سوی بهره‌‌‌‌‌‌برداری حداکثری از بنادر خشک سوق دهند. اگر این چالش‌ها به درستی مدیریت شوند، ایران میتواند از این ظرفیت به عنوان یک مزیت استراتژیک استفاده‌کرده و جایگاه خود را در ترانزیت منطقه‌ای تثبیت کند. برای افزایش بهره‌‌‌‌‌‌وری و گسترش بنادر خشک در ایران، می‌توان به مجموعه‌‌‌‌‌‌ای از اقدامات توجه کرد. یکی از این اقدامات، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل است که شامل گسترش شبکههای ریلی و جاده‌ای برای تسهیل جابهجایی کالاها می‌شود. این کار میتواند روند انتقال کالاها را سریع‌تر و کم‌‌‌‌‌‌هزینه‌‌‌‌‌‌تر کند. همچنین جذب سرمایه‌گذاری از بخش خصوصی از دیگر راهکارهای موثر است. با ایجاد مشوق‌‌‌‌‌‌های مالی و قانونی، می‌توان مشارکت شرکت‌های خصوصی را در توسعه بنادر خشک افزایش داد. این اقدام به بهبود زیرساخت‌ها و ارتقای کیفیت خدمات در این بنادر کمک خواهد کرد. افزایش همکاری‌های بین‌المللی نیز یکی از ارکان کلیدی برای موفقیت در این زمینه است. با توسعه روابط تجاری و لجستیک با کشورهای همسایه و دیگر کشورهای منطقه، ایران میتواند از ظرفیت‌های ترانزیتی خود بهره‌‌‌‌‌‌برداری بیشتری داشته باشد.