ایران، روسیه و چین متضرر کریدور آمریکایی در قفقاز؛« سرآمد» گزارش می‌دهد
ورود محرمانه آمریکا به کریدور زنگزور
تفاهم‌نامه مخفی میان امریکا و ارمنستان برای کریدور زنگزور امضاشده است
گروه بین‌الملل- امید اسماعیلی - دو هفته قبل بود که تام باراک، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه در یک نشست خبری اعلام کرد که یک شرکت خصوصی آمریکایی می‌تواند کنترل کریدور «زنگزور» را برعهده بگیرد تا مذاکرات صلح بین باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد. اظهارات باراک اولین تأیید رسمی است که دولت رئیس‌جمهور جدید آمریکا، دونالد ترامپ پیشنهاد داده است تا این مسیر توسط یک شرکت تجاری خصوصی آمریکایی مدیریت شود که مثلاً نقش «ضامن بی‌طرف» را ایفا کند. حالا اما یک رسانه اسپانیایی به نام Periodista Digital از سندی محرمانه پرده برداشته که می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را به کلی تغییر دهد. براساس گزارش این رسانه اسپانیایی، تفاهم‌نامه‌ای مخفی میان ایالات متحده و ارمنستان در مورد کریدور زنگزور به امضا رسیده که واشنگتن آن را «پل ترامپ» می‌نامد؛ مسیری استراتژیک که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و در قلب منافع ایران، روسیه، ترکیه و اتحادیه اروپا قرار دارد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کریدور زنگزور به عنوان یکی از پروژه‌های ژئوپلیتیکی حساس در منطقه قفقاز جنوبی، موضوعی است که در سال‌های اخیر به دلیل پیامدهای عمیق آن بر منافع ملی ایران، توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در محل تلاقی اروپا و آسیا، همواره کانون رقابت‌های پیچیده قومی، سیاسی و اقتصادی بوده است. کریدور زنگزور که قرار است ارتباط زمینی مستقیمی بین جمهوری آذربایجان و استان نخجوان از طریق خاک ارمنستان برقرار کند، در نگاه اول یک پروژه اقتصادی و لجستیکی به نظر می‌رسد، اما با نگاهی دقیق‌تر، به‌ویژه از منظر ایران، این پروژه به عنوان یک تهدید استراتژیک ظاهر می‌شود که می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به ضرر ایران تغییر داده و دسترسی ایران به همسایگان شمالی را مختل کند.
پیشنهاد ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور، نشان‌دهنده اهمیت راهبردی این کریدور برای تضعیف محور روسیه-ایران-چین و تامین امنیت انرژی اتحادیه اروپا با کاهش وابستگی به مسکو است. در طول تاریخ، منطقه قفقاز جنوبی همواره میدان رقابت قدرت‌های منطقه مانند روسیه، ایران و عثمانی بوده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، این منطقه با ورود اتحادیه اروپا و ایالات متحده و همچنین درگیری بلندمدت قره‌باغ، به کانون رقابت جهانی تبدیل شد؛ به‌ویژه اینکه پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال۲۰۲۰ و کنترل آن توسط نیروهای آذری، اختلافات تشدید شد که ریشه در ادعاهای باکو در مورد کریدور زنگزور دارد که جنوب ارمنستان را جدا و جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل
می‌کند.
پروژه کریدور زنگزور طیف وسیعی از موافقان و مخالفان خاص خود را دارد که در این میان ایران به عنوان مهم‌ترین مخالف آن شناخته می‌شود، در حالی‌که این طرح با اهداف راهبردی سازمان کشورهای ترک و همچنین ناتو به نوعی همسو شده است. چین نیز به دلیل رونق کریدور میانی تاکنون موضع تقریبا مثبتی داشته، اما روسیه به عنوان با نفوذترین قدرت منطقه‌ای، تاکنون رویکرد تقربیا میانه در پیش گرفته است، ولی بروز برخی اختلافات با باکو می‌تواند باعث تغییر این موضع شود. البته ترکیه از این پیشنهاد ابراز بی‌اطلاعی کرده و ارمنستان نیز اعلام کرده که براساس قوانین کشور، اراضی ارمنستان فقط به منظور کشاورزی می‌تواند اجاره داده شود. گزینه‌ای که سفیر ایالات متحده مطرح می‌کند، غیرممکن است. با وجود این، این پیشنهاد نشان‌دهنده اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی و کریدور زنگزور برای دولت ترامپ است.
تفاهم مخفیانه و ورود آمریکا به ارمنستان
نشریه اسپانیایی Periodista Digital ادعا کرده است که به یک تفاهم‌نامه مخفی در مورد کریدور زنگزور دست یافته و این سند توسط ارمنستان و ایالات متحده تایید شده است. در گزارش این نشریه اسپانیایی آمده است که دیاسپورای ارمنی در فرانسه که با دولت ارمنستان ارتباط دارند، به نسخه‌ای محرمانه از این سند دسترسی پیدا کرده‌اند. طبق این اطلاعات، در توضیح آن آمده است: «این یک کریدور حمل‌ونقل ۴۲کیلومتری است که از منطقه سیونیک ارمنستان عبور می‌کند. این کریدور، آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند که موقعیتی استراتژیک در مرز ارمنستان و ایران دارد. ایجاد این کریدور یکی از خواسته‌های اصلی آذربایجان پس از جنگ۲۰۲۰ بود. ارمنستان تلاش‌هایی برای جلوگیری از ایجاد این کریدور انجام داده است؛ زیرا می‌تواند منجربه از دست دادن بخش بزرگی از خاک ارمنستان شود. طبق این سند، ارمنستان حاکمیت خود را بر منطقه سیونیک حفظ می‌کند، اما با وجود این، مشخص است که کریدور حمل‌ونقل توسط یک شرکت خصوصی آمریکایی که مجوز لازم را دریافت کرده است، مدیریت خواهد شد. توزیع درآمد حاصل از استفاده از این کریدور در این توافق منعکس شده است. شرکت آمریکایی ۴۰درصد از درآمد و ارمنستان ۳۰درصد را دریافت خواهد کرد. بنابراین، ارمنستان حداقل به مدت ۹۹سال از قلمرو خود محروم خواهد شد.» امنیت توسط یک شرکت آمریکایی تامین خواهد شد. این مقاله همچنین اشاره می‌کند که این تفاهم‌نامه شامل استقرار نیروهای نظامی آمریکایی در خاک ارمنستان نیز می‌شود: «طبق اطلاعات دریافتی، این نیروها نیروهای عادی آمریکایی نخواهند بود، بلکه اعضای یک شرکت نظامی خصوصی آمریکایی خواهند بود. گمان می‌رود تعداد این نیروها حدود ۱۰۰۰نفر باشد و آن‌ها مسوول تامین امنیت در امتداد کریدور خواهند بود». گزارش شده است که طبق این تفاهم‌نامه، شرکت خصوصی می‌تواند برای محافظت از کریدور از زور استفاده کند. طبق گزارش این نشریه، مرز در ابتدا توسط نیروهایی بدون سلاح سنگین محافظت خواهد شد.
خبرگزاری اسپوتنیک روسیه نیز در همین رابطه نوشت، آذربایجان پس از امضای توافق‌نامه آتش‌بس۲۰۲۰ که خواستار عبور بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و کالاها بین آذربایجان و نخجوان بود، به‌طور مداوم ارمنستان را تحت فشار قرار داده است تا اجازه ایجاد این مسیر را که بیشتر به عنوان کریدور زنگزور شناخته می‌شود، بدهد.
زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است و در دامنه‌های کوه‌هایی با همین نام جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد، اما کریدور زنگزور (یا کریدور زنگه‌زور) به منطقه‌ای در جنوب قفقاز اشاره دارد که نقش مهمی در ارتباطات جغرافیایی و حمل‌ونقل در این منطقه ایفا می‌کند. این کریدور در واقع راهی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می‌کند. کریدور زنگزور در منطقه‌ای بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که به صورت زمینی با خاک اصلی آذربایجان متصل نیست و توسط ارمنستان از آن جدا شده است. این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می‌شود)، عبور می‌کند.
منطقه زنگزور که امروز در کانون توجه تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی قرار دارد، در گذشته بخشی از قلمرو ایران قاجاریه بود، اما در پی عهدنامه گلستان در سال۱۸۱۳ به امپراتوری روسیه واگذار شد. با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخش‌هایی از زنگزور از جمله مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در چارچوب جمهوری شوروی ارمنستان تعریف شد و در سال۱۹۹۵ رسماً به استان سیونیک پیوستند. در ۲۹نوامبر ۱۹۲۰، با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان، روز بعد مقامات آذربایجان شوروی به منظور رفع مناقشات ارضی، با واگذاری زنگزور به جمهوری تازه تأسیس شوروی ارمنستان موافقت کردند؛ تصمیمی که بخشی از توافقات داخلی اتحاد جماهیر شوروی در بازتوزیع سرزمینی بود.
با نزدیک‌شدن به پایان دهه۱۹۸۰ و شعله‌ورشدن دوباره مناقشه قره‌باغ، تنش‌های قومیتی در این منطقه نیز بالا گرفت. در این دوران، ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و در مقابل، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و دیگر مناطق ارمنستان نیز به جمهوری آذربایجان گریختند. در دوران شوروی، مسیر راه‌آهنی که از اردوباد، آگاراک، مغری، منجیوان و زنگلان عبور می‌کرد، زنگزور را به دیگر نقاط منطقه متصل می‌کرد، اما با آغاز جنگ اول قره‌باغ، این مسیرها به‌ویژه مسیر زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان که از خاک ارمنستان می‌گذشت، قطع شد و ارتباط مستقیم زمینی میان آن‌ها از بین رفت.
اهمیت زنگزور در پساجنگ ایران و اسرائیل
نگرانی ایران صرفاً به از دست رفتن یا انسداد مرز با ارمنستان محدود نمی‌شود، بلکه دغدغه اصلی، پیامدهای راهبردی فعال‌شدن این مسیر است. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند، نگرانی‌های مطرح‌شده در مورد حذف مرز ایران و ارمنستان، بیشتر برای بیان دغدغه‌های عمیق‌تر است: ازجمله افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز، تقویت ائتلاف‌های جهان ترک‌ها، گسترش نقش ناتو در نزدیکی مرزهای ایران و کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی ایران، چراکه فعال‌شدن کریدور زنگزور، با عبور مستقیم از خاک ارمنستان، می‌تواند جمهوری آذربایجان را مستقیماً به نخجوان متصل کند و مزیت ژئوپلیتیکی ایران در این مسیر را از میان ببرد.
اهمیت این کریدور برای جمهوری آذربایجان نیز روشن بوده و به روابطش با ایران مرتبط است؛ این کشور به دنبال دسترسی بی‌واسطه به نخجوان بوده و همزمان از حمایت ضمنی غرب برای تسهیل اتصال به اروپا و مسیرهای انرژی برخوردار است. در این میان، تهران نیز با دقت تحولات را رصد می‌کند، چراکه هرگونه تغییر در وضعیت این گذرگاه، همزمان بر روابط ایران با ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه و آمریکا اثرگذار است. از طرف دیگر، باید توجه داشت که روابط تهران و باکو زیر ذره‌بین قرار گرفته است. در حالی‌که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، در پیامی خطاب به مسعود پزشکیان، مناسبات دوکشور را «در سطح بسیار عالی» ارزیابی کرد و از تداوم آن سخن گفت، اما برخی مقامات ایرانی همچنان نسبت به روابط تهران-باکو هشدار می‌دهند.
ضرر همزمان ایران، روسیه و چین
سیدعلی قائم‌مقامی، کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با «تابناک» بیان کرد: هدف آمریکا از این طرح، ورود راهبردی به معادلات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی و تثبیت حضور بلندمدت اقتصادی و امنیتی در این منطقه است. این کریدور می‌تواند حلقه اتصال جدیدی برای نفوذ آمریکا به آسیای میانه از طریق ترکیه، جمهوری آذربایجان و دریای خزر باشد. از سوی دیگر، چنین حضوری باعث کاهش نفوذ روسیه، ایران و حتی چین در این منطقه خواهد شد و عملاً یک مسیر ترانزیتی-ژئوپلیتیکی موازی و رقیب با مسیرهای محور ایران-روسیه-چین ایجاد می‌کند.
این کارشناس مسائل ترکیه ادامه داد: با توجه به فشار‌های غرب و برخی وعده‌های اقتصادی یا امنیتی، ممکن است ارمنستان با فرمولی موافقت کند که در آن منافع ایران لحاظ نشده باشد. در چنین حالتی، ایران که همواره بر حفظ مرز با ارمنستان و رد هرگونه کریدور فراسرزمینی تأکید کرده، به‌طور جدی با آن مخالفت کرده و در سطوح دیپلماتیک و میدانی، اقدامات بازدارنده خود را دنبال خواهد کرد. مواضع رسمی ایران بر این اساس استوار است که هر مسیر مواصلاتی باید «متوازن» و در جهت «افزایش همکاری‌های منطقه‌ای» باشد، نه حذف یک بازیگر کلیدی همچون ایران.
قائم‌مقامی افزود: اجرای چنین طرحی به شکل موردنظر آمریکا، تضعیف مسیرهای سنتی چین از جمله کریدور خزر و بخشی از پروژه «یک کمربند-یک راه» محسوب می‌شود. چین از سال۲۰۱۳ تاکنون با کشورهای منطقه همچون جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و کشورهای آسیای‌میانه قرارداد‌های تجاری و ترانزیتی در قالب طرح جاده ابریشم امضا کرده است.
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پایان گفت: کریدور زنگزور، اگر تحت نفوذ غرب قرار گیرد، عملاً به کانال رقیب پروژه‌های چینی تبدیل شده و می‌تواند بخشی از مسیرهای اتصال شرق به غرب را از کنترل چین خارج کند. این مسیر همچنین مزیت چین در استفاده از بنادر و راه‌آهن‌های قفقاز جنوبی برای دسترسی به اروپا را تهدید خواهد کرد و موجب رقابت ژئوپلیتیکی جدیدی در این منطقه خواهد شد.
برخی کارشناسان نیز می‌گویند: کریدور زنگزور می‌تواند به عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر برای تضعیف نفوذ ایران در منطقه عمل کند. ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشورهای همسایه، از جمله ارمنستان و گرجستان، موقعیت خود را در قفقاز مستحکم کند، اما کریدور زنگزور می‌تواند این تلاش‌ها را خنثی و ایران را در منطقه منزوی‌تر کند. این انزوا نه‌تنها از نظر سیاسی و اقتصادی، بلکه از نظر نظامی نیز می‌تواند برای ایران خطرناک باشد.
گروه بین‌الملل- امید اسماعیلی - دو هفته قبل بود که تام باراک، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه در یک نشست خبری اعلام کرد که یک شرکت خصوصی آمریکایی می‌تواند کنترل کریدور «زنگزور» را برعهده بگیرد تا مذاکرات صلح بین باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد. اظهارات باراک اولین تأیید رسمی است که دولت رئیس‌جمهور جدید آمریکا، دونالد ترامپ پیشنهاد داده است تا این مسیر توسط یک شرکت تجاری خصوصی آمریکایی مدیریت شود که مثلاً نقش «ضامن بی‌طرف» را ایفا کند. حالا اما یک رسانه اسپانیایی به نام Periodista Digital از سندی محرمانه پرده برداشته که می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را به کلی تغییر دهد. براساس گزارش این رسانه اسپانیایی، تفاهم‌نامه‌ای مخفی میان ایالات متحده و ارمنستان در مورد کریدور زنگزور به امضا رسیده که واشنگتن آن را «پل ترامپ» می‌نامد؛ مسیری استراتژیک که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و در قلب منافع ایران، روسیه، ترکیه و اتحادیه اروپا قرار دارد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کریدور زنگزور به عنوان یکی از پروژه‌های ژئوپلیتیکی حساس در منطقه قفقاز جنوبی، موضوعی است که در سال‌های اخیر به دلیل پیامدهای عمیق آن بر منافع ملی ایران، توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در محل تلاقی اروپا و آسیا، همواره کانون رقابت‌های پیچیده قومی، سیاسی و اقتصادی بوده است. کریدور زنگزور که قرار است ارتباط زمینی مستقیمی بین جمهوری آذربایجان و استان نخجوان از طریق خاک ارمنستان برقرار کند، در نگاه اول یک پروژه اقتصادی و لجستیکی به نظر می‌رسد، اما با نگاهی دقیق‌تر، به‌ویژه از منظر ایران، این پروژه به عنوان یک تهدید استراتژیک ظاهر می‌شود که می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به ضرر ایران تغییر داده و دسترسی ایران به همسایگان شمالی را مختل کند.
پیشنهاد ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور، نشان‌دهنده اهمیت راهبردی این کریدور برای تضعیف محور روسیه-ایران-چین و تامین امنیت انرژی اتحادیه اروپا با کاهش وابستگی به مسکو است. در طول تاریخ، منطقه قفقاز جنوبی همواره میدان رقابت قدرت‌های منطقه مانند روسیه، ایران و عثمانی بوده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، این منطقه با ورود اتحادیه اروپا و ایالات متحده و همچنین درگیری بلندمدت قره‌باغ، به کانون رقابت جهانی تبدیل شد؛ به‌ویژه اینکه پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال۲۰۲۰ و کنترل آن توسط نیروهای آذری، اختلافات تشدید شد که ریشه در ادعاهای باکو در مورد کریدور زنگزور دارد که جنوب ارمنستان را جدا و جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل
می‌کند.
پروژه کریدور زنگزور طیف وسیعی از موافقان و مخالفان خاص خود را دارد که در این میان ایران به عنوان مهم‌ترین مخالف آن شناخته می‌شود، در حالی‌که این طرح با اهداف راهبردی سازمان کشورهای ترک و همچنین ناتو به نوعی همسو شده است. چین نیز به دلیل رونق کریدور میانی تاکنون موضع تقریبا مثبتی داشته، اما روسیه به عنوان با نفوذترین قدرت منطقه‌ای، تاکنون رویکرد تقربیا میانه در پیش گرفته است، ولی بروز برخی اختلافات با باکو می‌تواند باعث تغییر این موضع شود. البته ترکیه از این پیشنهاد ابراز بی‌اطلاعی کرده و ارمنستان نیز اعلام کرده که براساس قوانین کشور، اراضی ارمنستان فقط به منظور کشاورزی می‌تواند اجاره داده شود. گزینه‌ای که سفیر ایالات متحده مطرح می‌کند، غیرممکن است. با وجود این، این پیشنهاد نشان‌دهنده اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی و کریدور زنگزور برای دولت ترامپ است.
تفاهم مخفیانه و ورود آمریکا به ارمنستان
نشریه اسپانیایی Periodista Digital ادعا کرده است که به یک تفاهم‌نامه مخفی در مورد کریدور زنگزور دست یافته و این سند توسط ارمنستان و ایالات متحده تایید شده است. در گزارش این نشریه اسپانیایی آمده است که دیاسپورای ارمنی در فرانسه که با دولت ارمنستان ارتباط دارند، به نسخه‌ای محرمانه از این سند دسترسی پیدا کرده‌اند. طبق این اطلاعات، در توضیح آن آمده است: «این یک کریدور حمل‌ونقل ۴۲کیلومتری است که از منطقه سیونیک ارمنستان عبور می‌کند. این کریدور، آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند که موقعیتی استراتژیک در مرز ارمنستان و ایران دارد. ایجاد این کریدور یکی از خواسته‌های اصلی آذربایجان پس از جنگ۲۰۲۰ بود. ارمنستان تلاش‌هایی برای جلوگیری از ایجاد این کریدور انجام داده است؛ زیرا می‌تواند منجربه از دست دادن بخش بزرگی از خاک ارمنستان شود. طبق این سند، ارمنستان حاکمیت خود را بر منطقه سیونیک حفظ می‌کند، اما با وجود این، مشخص است که کریدور حمل‌ونقل توسط یک شرکت خصوصی آمریکایی که مجوز لازم را دریافت کرده است، مدیریت خواهد شد. توزیع درآمد حاصل از استفاده از این کریدور در این توافق منعکس شده است. شرکت آمریکایی ۴۰درصد از درآمد و ارمنستان ۳۰درصد را دریافت خواهد کرد. بنابراین، ارمنستان حداقل به مدت ۹۹سال از قلمرو خود محروم خواهد شد.» امنیت توسط یک شرکت آمریکایی تامین خواهد شد. این مقاله همچنین اشاره می‌کند که این تفاهم‌نامه شامل استقرار نیروهای نظامی آمریکایی در خاک ارمنستان نیز می‌شود: «طبق اطلاعات دریافتی، این نیروها نیروهای عادی آمریکایی نخواهند بود، بلکه اعضای یک شرکت نظامی خصوصی آمریکایی خواهند بود. گمان می‌رود تعداد این نیروها حدود ۱۰۰۰نفر باشد و آن‌ها مسوول تامین امنیت در امتداد کریدور خواهند بود». گزارش شده است که طبق این تفاهم‌نامه، شرکت خصوصی می‌تواند برای محافظت از کریدور از زور استفاده کند. طبق گزارش این نشریه، مرز در ابتدا توسط نیروهایی بدون سلاح سنگین محافظت خواهد شد.
خبرگزاری اسپوتنیک روسیه نیز در همین رابطه نوشت، آذربایجان پس از امضای توافق‌نامه آتش‌بس۲۰۲۰ که خواستار عبور بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و کالاها بین آذربایجان و نخجوان بود، به‌طور مداوم ارمنستان را تحت فشار قرار داده است تا اجازه ایجاد این مسیر را که بیشتر به عنوان کریدور زنگزور شناخته می‌شود، بدهد.
زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است و در دامنه‌های کوه‌هایی با همین نام جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد، اما کریدور زنگزور (یا کریدور زنگه‌زور) به منطقه‌ای در جنوب قفقاز اشاره دارد که نقش مهمی در ارتباطات جغرافیایی و حمل‌ونقل در این منطقه ایفا می‌کند. این کریدور در واقع راهی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می‌کند. کریدور زنگزور در منطقه‌ای بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که به صورت زمینی با خاک اصلی آذربایجان متصل نیست و توسط ارمنستان از آن جدا شده است. این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می‌شود)، عبور می‌کند.
منطقه زنگزور که امروز در کانون توجه تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی قرار دارد، در گذشته بخشی از قلمرو ایران قاجاریه بود، اما در پی عهدنامه گلستان در سال۱۸۱۳ به امپراتوری روسیه واگذار شد. با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخش‌هایی از زنگزور از جمله مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در چارچوب جمهوری شوروی ارمنستان تعریف شد و در سال۱۹۹۵ رسماً به استان سیونیک پیوستند. در ۲۹نوامبر ۱۹۲۰، با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان، روز بعد مقامات آذربایجان شوروی به منظور رفع مناقشات ارضی، با واگذاری زنگزور به جمهوری تازه تأسیس شوروی ارمنستان موافقت کردند؛ تصمیمی که بخشی از توافقات داخلی اتحاد جماهیر شوروی در بازتوزیع سرزمینی بود.
با نزدیک‌شدن به پایان دهه۱۹۸۰ و شعله‌ورشدن دوباره مناقشه قره‌باغ، تنش‌های قومیتی در این منطقه نیز بالا گرفت. در این دوران، ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و در مقابل، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و دیگر مناطق ارمنستان نیز به جمهوری آذربایجان گریختند. در دوران شوروی، مسیر راه‌آهنی که از اردوباد، آگاراک، مغری، منجیوان و زنگلان عبور می‌کرد، زنگزور را به دیگر نقاط منطقه متصل می‌کرد، اما با آغاز جنگ اول قره‌باغ، این مسیرها به‌ویژه مسیر زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان که از خاک ارمنستان می‌گذشت، قطع شد و ارتباط مستقیم زمینی میان آن‌ها از بین رفت.
اهمیت زنگزور در پساجنگ ایران و اسرائیل
نگرانی ایران صرفاً به از دست رفتن یا انسداد مرز با ارمنستان محدود نمی‌شود، بلکه دغدغه اصلی، پیامدهای راهبردی فعال‌شدن این مسیر است. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند، نگرانی‌های مطرح‌شده در مورد حذف مرز ایران و ارمنستان، بیشتر برای بیان دغدغه‌های عمیق‌تر است: ازجمله افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز، تقویت ائتلاف‌های جهان ترک‌ها، گسترش نقش ناتو در نزدیکی مرزهای ایران و کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی ایران، چراکه فعال‌شدن کریدور زنگزور، با عبور مستقیم از خاک ارمنستان، می‌تواند جمهوری آذربایجان را مستقیماً به نخجوان متصل کند و مزیت ژئوپلیتیکی ایران در این مسیر را از میان ببرد.
اهمیت این کریدور برای جمهوری آذربایجان نیز روشن بوده و به روابطش با ایران مرتبط است؛ این کشور به دنبال دسترسی بی‌واسطه به نخجوان بوده و همزمان از حمایت ضمنی غرب برای تسهیل اتصال به اروپا و مسیرهای انرژی برخوردار است. در این میان، تهران نیز با دقت تحولات را رصد می‌کند، چراکه هرگونه تغییر در وضعیت این گذرگاه، همزمان بر روابط ایران با ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه و آمریکا اثرگذار است. از طرف دیگر، باید توجه داشت که روابط تهران و باکو زیر ذره‌بین قرار گرفته است. در حالی‌که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، در پیامی خطاب به مسعود پزشکیان، مناسبات دوکشور را «در سطح بسیار عالی» ارزیابی کرد و از تداوم آن سخن گفت، اما برخی مقامات ایرانی همچنان نسبت به روابط تهران-باکو هشدار می‌دهند.
ضرر همزمان ایران، روسیه و چین
سیدعلی قائم‌مقامی، کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با «تابناک» بیان کرد: هدف آمریکا از این طرح، ورود راهبردی به معادلات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی و تثبیت حضور بلندمدت اقتصادی و امنیتی در این منطقه است. این کریدور می‌تواند حلقه اتصال جدیدی برای نفوذ آمریکا به آسیای میانه از طریق ترکیه، جمهوری آذربایجان و دریای خزر باشد. از سوی دیگر، چنین حضوری باعث کاهش نفوذ روسیه، ایران و حتی چین در این منطقه خواهد شد و عملاً یک مسیر ترانزیتی-ژئوپلیتیکی موازی و رقیب با مسیرهای محور ایران-روسیه-چین ایجاد می‌کند.
این کارشناس مسائل ترکیه ادامه داد: با توجه به فشار‌های غرب و برخی وعده‌های اقتصادی یا امنیتی، ممکن است ارمنستان با فرمولی موافقت کند که در آن منافع ایران لحاظ نشده باشد. در چنین حالتی، ایران که همواره بر حفظ مرز با ارمنستان و رد هرگونه کریدور فراسرزمینی تأکید کرده، به‌طور جدی با آن مخالفت کرده و در سطوح دیپلماتیک و میدانی، اقدامات بازدارنده خود را دنبال خواهد کرد. مواضع رسمی ایران بر این اساس استوار است که هر مسیر مواصلاتی باید «متوازن» و در جهت «افزایش همکاری‌های منطقه‌ای» باشد، نه حذف یک بازیگر کلیدی همچون ایران.
قائم‌مقامی افزود: اجرای چنین طرحی به شکل موردنظر آمریکا، تضعیف مسیرهای سنتی چین از جمله کریدور خزر و بخشی از پروژه «یک کمربند-یک راه» محسوب می‌شود. چین از سال۲۰۱۳ تاکنون با کشورهای منطقه همچون جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و کشورهای آسیای‌میانه قرارداد‌های تجاری و ترانزیتی در قالب طرح جاده ابریشم امضا کرده است.
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پایان گفت: کریدور زنگزور، اگر تحت نفوذ غرب قرار گیرد، عملاً به کانال رقیب پروژه‌های چینی تبدیل شده و می‌تواند بخشی از مسیرهای اتصال شرق به غرب را از کنترل چین خارج کند. این مسیر همچنین مزیت چین در استفاده از بنادر و راه‌آهن‌های قفقاز جنوبی برای دسترسی به اروپا را تهدید خواهد کرد و موجب رقابت ژئوپلیتیکی جدیدی در این منطقه خواهد شد.
برخی کارشناسان نیز می‌گویند: کریدور زنگزور می‌تواند به عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر برای تضعیف نفوذ ایران در منطقه عمل کند. ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشورهای همسایه، از جمله ارمنستان و گرجستان، موقعیت خود را در قفقاز مستحکم کند، اما کریدور زنگزور می‌تواند این تلاش‌ها را خنثی و ایران را در منطقه منزوی‌تر کند. این انزوا نه‌تنها از نظر سیاسی و اقتصادی، بلکه از نظر نظامی نیز می‌تواند برای ایران خطرناک باشد.