تجارت دريايي ايرانيان در جنوب آسيا و شرق آفريقا
بادبان‌هاي برافراشته در اقيانوس هند
حسين ايزدپناه - دريانوردي و حضور ايرانيان از بنادر خليج فارس به سوي بنادر كشورهاي قرار گرفته شده در حاشيه اقيانوس هند قدمتي دارد به درازاي تاريخ چند هزار ساله،آنجا كه بازرگانان ايراني از زمان سلسله هخامنشيان در راستاي داد و ستد با تاجران كشورهاي يمن،هند، مصر،روم،حبشه و چين با عبور از درياي عمان وارد اقيانوس هند در جنوب آسيا مي‌شدند و كالاهاي خود را نيز كه عمدتا شامل مرواريد،ابريشم،ادويه،چوب بود به ايران مي آوردند . در قرن هاي بعد‌تر همواره بازرگانان مسلمان به صورت گسترده‌تري براي بازرگاني اين محيط هندي را به سمت درياي سرخ در شبه جزيره عربستان مي‌پيمودند. از ميان كشورهاي قرار گرفته در اين گستره جغرافيايي آبي ،می‌توان به هند اشاره داشت كه از ديرباز بنادر مهم آن مانند موندرا و مومباي مقاصد بازگانان ايراني بودند كه از بنادري چون سيراف ،كنگ و هرمز كالاهاي ايراني را با عبور از درياي عمان و گذر از امواج اقيانوس هند به اين سرزمين می‌رساندند. هر چند در گذشته‌هاي دور اين تاجران مسلمان، عرب و چيني بودند كه با هند داد و ستد كالا و فرهنگ داشتند اما امروزه اين كشور متنوع از رنگ، مذهب و منابع طبيعي، داراي تجارت گسترده در زمينه كالا، تكنولوژي و فناوري هاي نوين با اروپا و آمريكا می‌باشد. صادرات هند به آمريكا از 41.49 ميليون دلار در سال 2022 به 38.28 ميليون دلار در سال 2023 كاهش يافت ولي با اين وجود آمريكا بزرگترين شريك تجاري هند در اين سال‌ها بوده است . اما بايد اين را هم در نظر گرفت كه با توجه سياست افزايش تعرفه رئيس جمهور آمريكا روي كالاهاي وارداتي تقريبا اكتر كشورها، اين ميزان تعاملات نيز دستخوش تغييرات قرار خواهد گرفت.
« موندرا» يكي از مهم ترين بنادر هند و «بمبئي » نزديك ترين بندر به ايران است كه از طريق خليج فارس و درياي عمان با فاصله 2600 كيلومتري اين دو كشور عضو اتحاديه اقيانوس هند را به هم مرتبط مي‌كند. هند در نيمه نخست سال 2023 حدود يك ميليارد و 38 ميليون دلار كالا به ايران صادر كرده كه عمدتا شامل برنج ، ميوه و چاي بوده است البته تا اندازه اي با كاهش نسبت به سالهاي قبل مواجه بوده و 139 ميليون دلار هم كالا از ايران وارد كرده است .عمده ترين محصولات وارداتي هند از ايران فراوده هاي نفتي همچون ،گوگرد ،قير و اوره ميباشد .كشور هند يكي از هفت كشور بزرگ دنيا با 7500 كيلومتر ساحل 12 بندر و 1382 جزيره مي باشد و يك منطقه انحصاري اقتصادي ( EEZ) دارد و از آنجا كه اقيانوس هند داراي تنوع فراواني در زمينه زيست آبي است هند نيز به عنوان دومين توليد كننده ماهي در جهان به شمار مي رود . ملوانان هندي در برخي بنادر جنوبي ايران نيز مشغول به فعاليت هستند .اما شايد از مهمترين موقعيت هايي كه ايران و هند را در يك افق ارزشمند سرمايه‌گذاري قرار ميدهد همان بندر چابهار ايران در سواحل مَكُران و نقش كليدي آن در شكل دهي به كريدور تجاري مابين مناطق آسياي جنوب شرقي، شرق آفريقا با شرق آسيا و آسياي ميانه و در راس آن‌ها چين باشد. قراردادي به ارزش 120 ميليون دلار در ارديبهشت ماه 403 به امضا رسيد كه طبق تعهدات قيد شده در اين قرارداد شركت «آي.پي.جي» موظف شد تجهيزات تخليه و بارگيري دريايي را در بندر چابهار وارد كند .سرمايه گذاري انجام شده در توسعه و تجهيز در اين بندر جنوب شرقي ايران توسط هند از گامهاي دستيابي به اين افق توسعه است ،جدا از اينكه يك زنجيره محكم در كنار طرح« يك كمربند – يك راه» چين كه در راستاي احياي «جاده ابريشم» برنامه ريزي شده است، به حساب مي‌آيد فرصتي نيز براي توسعه پايدار سواحل مَكُران براي ايجاد زيرساخت هاي موثري مثل راه آهن ،جاده و انرژي هاي پاك ميباشد اگرچه بايد ديد كه آيا سايه تحريم‌ها و مناسبات بين‌المللي ادامه اين سرمايه‌گذاري را فراهم می‌آورد يا خير؟ اما اين پيوند تاريخي – تجاري مابين جنوب ،شرق آسيا و شرق آفريقا سابقه اي ديرينه دارد ( 400 الي 1450 ميلادي ) كه از طريق دريا، تجارت گسترده اي جريان داشت و به راه آبي ابريشم موسوم شد و ايران يكي كشورهايي بود كه از طريق بنادر معروف خود مانند« سيراف » « هرمز» و « كيش »با كشورهاي هند و چين تعامل گسترده اي داشت . و يكي از دلايل اينكه بازرگانان مسير دريايي را براي تجارت خود انتخاب مي كردند جدا از مسافت كوتاه تر نسبت به مسير خشكي، امنيت نسبي بود كه بواسطه راهزنان كاروان ها و نابساماني دولت شهرها در مسير زميني ،دريا را مسير كم خطرتري براي دريانوردي و تجارت مي ديدند .و اصولا خيلي از امپراتوري ها بر اساس همين تجارت و كشتي راني بوجود آمدند مانند كشور اندونزي فعلي كه از طريق وضع ماليات بر كشتي هايي كه از تنگه باريك« مالاكا »عبور مي‌كردند ايجاد شد .اروپايي ها نيز كه ابتدا در جهت كشف مستعمره هاي جديد و كشف منايع غني آسيا و آفريقا كشتي هاي خود را همراه با ناوگانهاي دريايي مجهز به توپ روانه اقيانوس هند كرده بودند و توانستند برخي از شهرها و سواحل هند و چين را تصرف كنند بعدها مسير تجارت و تبادل كالا را با اين شهرها در پيش گرفتند و اصولا كالاهايي مثل ابريشم در صنعت لباس هاي پشمي مناطق سردسير آنان استفاده فراواني داشت .وقتي بحث تجارت بين ايران و شرق آفريقا به ميان مي آيد بدون شك نام « زنگبار » بيش از هر جاي ديگري در اين بخش از آفريقا خودنمايي مي‌كند جزيره اي در 35 كيلومتري بندر «دارالسلام » از مهمترين بنادر كشور تانزانيا. زنگبار زماني مركز تجارت بازرگانان ايراني،چيني، هندي،مسلمان و اروپايي بود كه جدا از تجارت كالاهايي چون عاج،ادويه،چوب، مركزي براي تجارت برده نيز به حساب مي آمد.
در قرون اوليه اسلام ،بندر مهمي چون «سيراف» يكي از مبادي تجارت و دريانوردي به اين جزيره سرسبز و زيبا بود تا جايي كه منجر به مهاجرت تعداد زيادي ايراني به خصوص شيرازي‌ها به شرق آفريقا شد و آن‌ها توانستند به مدت 600 سال و براي چند نسل تشكيل حكومتي به نام « شيرازی‌ها» بدهند هرچند امروزه آثار نژادي كه حكايت از حضور ايراني ها در آنجا باشد وجود ندارد اما برخي كتيبه‌ها ،مسجد و الواح سنگي وجود دارد كه نشان ميدهد دير زماني دريانوردان ايراني با اين جزيره مراوداتي داشتند .اما امروزه زنگبار در 50 كيلومتري بندر دارالسلام پايتخت تانزانيا و از بنادر مهم اين كشور قرار دارد كه 95 درصد تجارت تانزانيا از طريق اين بندر صورت مي گيرد . تانزانيا دو بندر ديگر هم به نام «تانگا» و «موتاوا» هم دارد كه اين بنادر نقش مهي در حيات اقتصادي كشورهاي همسايه و محصور در خشكي مانند كنگو،بوروندي ،كنيا ،اوگاندا و رواندا دارند . شرق آفريقا و تانزانيا يكي از مقاصد و گروه هدف هاي ايران در سالهاي اخير براي تجارت و بازرگاني بوده است تا جايي كه در سال 2021 و 2022 ايران 95 ميليون دلار كالا به تانزانيا صادر كرده كه عمدتا فرآورده هاي نفتي و پتروشيمي مانند اوره ،آمونياك، قير و گوگرد بوده است و از آن طرف 35 ميليون دلار كالاهايي مثل مواد معدني و كشاورزي ،چاي و قهوه از اين كشور وارد كرده است .اتحاديه همكاري هاي منطقه‌اي حاشيه اقيانوس هند ( IORA) در سال 1997 با هدف تقويت اقتصادي و فرهنگي بين كشورهاي عضو تاسيس شد . اين اتحاديه 19 عضو دارد و با حدود 2 ميليارد نفر جمعيت از 3 قاره آسيا، آفريقا و اقيانوسيه و ايران، هند و تانزانيا نيز از كشورهاي عضو اين اتحاديه به حساب مي‌آيند .
كارشناس ارشد بازرگاني و عضو انجمن دوستي ايران و چين
« موندرا» يكي از مهم ترين بنادر هند و «بمبئي » نزديك ترين بندر به ايران است كه از طريق خليج فارس و درياي عمان با فاصله 2600 كيلومتري اين دو كشور عضو اتحاديه اقيانوس هند را به هم مرتبط مي‌كند. هند در نيمه نخست سال 2023 حدود يك ميليارد و 38 ميليون دلار كالا به ايران صادر كرده كه عمدتا شامل برنج ، ميوه و چاي بوده است البته تا اندازه اي با كاهش نسبت به سالهاي قبل مواجه بوده و 139 ميليون دلار هم كالا از ايران وارد كرده است .عمده ترين محصولات وارداتي هند از ايران فراوده هاي نفتي همچون ،گوگرد ،قير و اوره ميباشد .كشور هند يكي از هفت كشور بزرگ دنيا با 7500 كيلومتر ساحل 12 بندر و 1382 جزيره مي باشد و يك منطقه انحصاري اقتصادي ( EEZ) دارد و از آنجا كه اقيانوس هند داراي تنوع فراواني در زمينه زيست آبي است هند نيز به عنوان دومين توليد كننده ماهي در جهان به شمار مي رود . ملوانان هندي در برخي بنادر جنوبي ايران نيز مشغول به فعاليت هستند .اما شايد از مهمترين موقعيت هايي كه ايران و هند را در يك افق ارزشمند سرمايه‌گذاري قرار ميدهد همان بندر چابهار ايران در سواحل مَكُران و نقش كليدي آن در شكل دهي به كريدور تجاري مابين مناطق آسياي جنوب شرقي، شرق آفريقا با شرق آسيا و آسياي ميانه و در راس آن‌ها چين باشد. قراردادي به ارزش 120 ميليون دلار در ارديبهشت ماه 403 به امضا رسيد كه طبق تعهدات قيد شده در اين قرارداد شركت «آي.پي.جي» موظف شد تجهيزات تخليه و بارگيري دريايي را در بندر چابهار وارد كند .سرمايه گذاري انجام شده در توسعه و تجهيز در اين بندر جنوب شرقي ايران توسط هند از گامهاي دستيابي به اين افق توسعه است ،جدا از اينكه يك زنجيره محكم در كنار طرح« يك كمربند – يك راه» چين كه در راستاي احياي «جاده ابريشم» برنامه ريزي شده است، به حساب مي‌آيد فرصتي نيز براي توسعه پايدار سواحل مَكُران براي ايجاد زيرساخت هاي موثري مثل راه آهن ،جاده و انرژي هاي پاك ميباشد اگرچه بايد ديد كه آيا سايه تحريم‌ها و مناسبات بين‌المللي ادامه اين سرمايه‌گذاري را فراهم می‌آورد يا خير؟ اما اين پيوند تاريخي – تجاري مابين جنوب ،شرق آسيا و شرق آفريقا سابقه اي ديرينه دارد ( 400 الي 1450 ميلادي ) كه از طريق دريا، تجارت گسترده اي جريان داشت و به راه آبي ابريشم موسوم شد و ايران يكي كشورهايي بود كه از طريق بنادر معروف خود مانند« سيراف » « هرمز» و « كيش »با كشورهاي هند و چين تعامل گسترده اي داشت . و يكي از دلايل اينكه بازرگانان مسير دريايي را براي تجارت خود انتخاب مي كردند جدا از مسافت كوتاه تر نسبت به مسير خشكي، امنيت نسبي بود كه بواسطه راهزنان كاروان ها و نابساماني دولت شهرها در مسير زميني ،دريا را مسير كم خطرتري براي دريانوردي و تجارت مي ديدند .و اصولا خيلي از امپراتوري ها بر اساس همين تجارت و كشتي راني بوجود آمدند مانند كشور اندونزي فعلي كه از طريق وضع ماليات بر كشتي هايي كه از تنگه باريك« مالاكا »عبور مي‌كردند ايجاد شد .اروپايي ها نيز كه ابتدا در جهت كشف مستعمره هاي جديد و كشف منايع غني آسيا و آفريقا كشتي هاي خود را همراه با ناوگانهاي دريايي مجهز به توپ روانه اقيانوس هند كرده بودند و توانستند برخي از شهرها و سواحل هند و چين را تصرف كنند بعدها مسير تجارت و تبادل كالا را با اين شهرها در پيش گرفتند و اصولا كالاهايي مثل ابريشم در صنعت لباس هاي پشمي مناطق سردسير آنان استفاده فراواني داشت .وقتي بحث تجارت بين ايران و شرق آفريقا به ميان مي آيد بدون شك نام « زنگبار » بيش از هر جاي ديگري در اين بخش از آفريقا خودنمايي مي‌كند جزيره اي در 35 كيلومتري بندر «دارالسلام » از مهمترين بنادر كشور تانزانيا. زنگبار زماني مركز تجارت بازرگانان ايراني،چيني، هندي،مسلمان و اروپايي بود كه جدا از تجارت كالاهايي چون عاج،ادويه،چوب، مركزي براي تجارت برده نيز به حساب مي آمد.
در قرون اوليه اسلام ،بندر مهمي چون «سيراف» يكي از مبادي تجارت و دريانوردي به اين جزيره سرسبز و زيبا بود تا جايي كه منجر به مهاجرت تعداد زيادي ايراني به خصوص شيرازي‌ها به شرق آفريقا شد و آن‌ها توانستند به مدت 600 سال و براي چند نسل تشكيل حكومتي به نام « شيرازی‌ها» بدهند هرچند امروزه آثار نژادي كه حكايت از حضور ايراني ها در آنجا باشد وجود ندارد اما برخي كتيبه‌ها ،مسجد و الواح سنگي وجود دارد كه نشان ميدهد دير زماني دريانوردان ايراني با اين جزيره مراوداتي داشتند .اما امروزه زنگبار در 50 كيلومتري بندر دارالسلام پايتخت تانزانيا و از بنادر مهم اين كشور قرار دارد كه 95 درصد تجارت تانزانيا از طريق اين بندر صورت مي گيرد . تانزانيا دو بندر ديگر هم به نام «تانگا» و «موتاوا» هم دارد كه اين بنادر نقش مهي در حيات اقتصادي كشورهاي همسايه و محصور در خشكي مانند كنگو،بوروندي ،كنيا ،اوگاندا و رواندا دارند . شرق آفريقا و تانزانيا يكي از مقاصد و گروه هدف هاي ايران در سالهاي اخير براي تجارت و بازرگاني بوده است تا جايي كه در سال 2021 و 2022 ايران 95 ميليون دلار كالا به تانزانيا صادر كرده كه عمدتا فرآورده هاي نفتي و پتروشيمي مانند اوره ،آمونياك، قير و گوگرد بوده است و از آن طرف 35 ميليون دلار كالاهايي مثل مواد معدني و كشاورزي ،چاي و قهوه از اين كشور وارد كرده است .اتحاديه همكاري هاي منطقه‌اي حاشيه اقيانوس هند ( IORA) در سال 1997 با هدف تقويت اقتصادي و فرهنگي بين كشورهاي عضو تاسيس شد . اين اتحاديه 19 عضو دارد و با حدود 2 ميليارد نفر جمعيت از 3 قاره آسيا، آفريقا و اقيانوسيه و ايران، هند و تانزانيا نيز از كشورهاي عضو اين اتحاديه به حساب مي‌آيند .
كارشناس ارشد بازرگاني و عضو انجمن دوستي ايران و چين