سرآمد بررسی کرد؛
ابعاد جامعه‌شناختی عملکرد نیروی دریایی در جنگ جهانی دوم
مقاومت شهید بایندُر چطور سرمایه اجتماعی نیروی دریایی را افزایش داد؟
گروه تاریخ دریایی- دکتر رضا جهانفر- سوم شهریور، برای ایرانیان یادآور خاطره جمعی تلخِ حمله به ایران و در نهایت اشغال توسط بیگانگان است؛ مصیبتی تلخ در وسعت جهانی برای ایران و ایرانیان که درس‌آموخته‌های بسیاری را دربردارد. از جمله درس‌آموخته‌های این جنگ، اهمیت ابعاد اجتماعی جنگ‌ها و به‌ویژه حفظ و افزایش «سرمایه اجتماعی» است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، در جنگ جهانی دوم، عملکرد نیروی دریایی ایران، بیش از سایر نیروهای نظامی اثرگذار و ماندگار است، لذا در این مقاله به ابعاد اجتماعی عملکرد نیروی دریایی ایران در جنگ جهانی دوم می‌پردازد. «آگوست کنت» به عنوان یک جامعه‌شناس، بر این باور بود که نقش پیشینیان در ساخت جامعه، بیش از افراد حاضر در جامعه است.
در واقع بخش عمدۀ هویت مردم یک سرزمین، مدیون رخدادهایی بوده که در تاریخ آن سرزمین به وقوع پیوسته است. از سوی دیگر، تجربۀ مشترک جمعی در ساخت و تغییر هویت اجتماعی اثرگذار است، لذا پرداختن به رخداد جنگ جهانی دوم از منظر جامعه‌شناختی اهمیت و ضرورت خاص خود را دارد.
افزایش سرمایه اجتماعی نیروی دریایی پس از جنگ جهانی دوم
ابعاد اجتماعی از جمله مهم‌ترین ابعاد جنگ‌ها به‌شمار می‌رود. اهمیت جنبه اجتماعی جنگ‌ها چنان است که اثرگذار بر همه ابعاد جنگ و حتی نتیجه جنگ محسوب می‌شود. اهمیت اثرگذاری جنبه اجتماعی جنگ‌ها را می‌توان با مقایسه وضعیت ایران در دو جنگ جهانی اول و دوم درک کرد. یکی از تفاوت‌های جنگ جهانی دوم با جنگ جهانی اول درخصوص ایران، تفاوت میزان حمایت مردم از نیروهای نظامی و همچنین مشارکت مردم در فرایند دفاع از کشور بود.
در زمان جنگ جهانی اول، تمام گروه‌های مرجع حتی روحانیون در برابر بیگانگان مقاومت کردند، اما در زمان جنگ جهانی دوم، سرمایۀ اجتماعی به دلایل مختلف دچار افول بی‌سابقه‌ای شد. تنها گروهی که طبق اسناد ثبت‌شده در تاریخ در برابر بیگانگان مقاومت کرد، تعدادی از کارکنان نظامی و انتظامی بودند.در سال‌های آخر حکومت پهلوی اول، مردم به حاکمیت «اعتماد» نداشتند و در برنامه‌های مربوط به حاکمیت «مشارکت» پایینی داشتند. پایین بودن سطح «همبستگی» بین مردم و حکومت و کاهش شدید «انسجام اجتماعی» در زمان اشغال ایران نشانه‌های آشکار ضعف «سرمایه اجتماعی» بود. با این اوصاف نمی‌توان حاکمیت را دارای «محبوبیت» تلقی کرد. (جهانفر، 1404).
شاخص‌های اندازه‌گیری میزان سرمایه اجتماعی
اندازه‌گیری میزان «سرمایه اجتماعی» در جامعه‌شناسی، وابسته به شناخت میزانِ شاخص‌های «اعتماد»، «مشارکت»، «همکاری»، «همیاری»، «هم‌افزایی» و... است. «اعتماد» در دو سطح شخصی و عام یا تعمیم‌یافته قابل‌بررسی است. البته اثرگذاری اعتماد عام در گسترش سرمایه اجتماعی بیش از اعتماد شخصی است. در مورد شاخصِ مشارکت اجتماعی باید ویژگی‌های عقلانی بودن -یعنی احساسی نباشد- استمرار و در نهایت سازمان‌یافتگی مورد توجه قرار گیرد. در خصوص شاخص همیاری باید به این نکته توجه شود که همیاری به مفهوم کمک کردن یا ارائه خدمت به شخص، بدون شناخت و توقع از وی است. این در حالی است که «همکاری» در مورد اشخاصِ موردِ شناخت انجام می‌شود. بررسی وضعیت اجتماعی ایران در سال‌های منتهی به 1320 هجری شمسی، نشان‌دهنده این واقعیت است که شاخص‌های سرمایه اجتماعی به دلایل مختلف به شدت افول یافته بود.
اگرچه در مورد عوامل کاهش سرمایه اجتماعی در هر دوره تاریخی می‌توان به مواردی همچون شرایط نامناسب اقتصادی، فقر، نابرابری و تشدید آسیب‌های اجتماعی، ضعف در نظام حکمروایی اشاره کرد (میرقاسمی، 1401)، اما نمی‌توان از نقش استبداد و بی‌توجهی به نظرات مردم غفلت کرد. نظام دیکتاتوری خشن و سختگیر رضاشاه، به‌ویژه پلیس سیاسی تندرو سرپاس مختاری با اقدامات ایذایی خود منجربه ناخشنودی مردم شده بود (معتضد، 1403).
واقعیت این است که «شکست»، سرنوشت همه حکومت‌هایی است که به «سرمایه اجتماعی» بی‌توجه و بی‌اعتنا باشند. پهلوی اول نیز از این قاعده مستثنا نیست. مقاومت کمتر مردم ایران به نسبت جنگ جهانی اول در برابر متجاوزان بیگانه ناشی از کاهش شدید سرمایه اجتماعی است. البته پس از اشغال ایران توسط بیگانگان، مردم ایران متوجه سختی‌ها و مصائب اشغال ایران توسط بیگانگان شدند. شاید مشاهده جسارت و مزاحمت‌های اشغالگران نسبت به مردم ایران منجربه پشیمانی برخی ایرانیان درخصوص عدم‌مقاومت در برابر بیگانگان شد (جهانفر، 1404).
حالا دیگر مردم ایران، شهدای مقاومت در برابر اشغالگران را مورد تکریم قرار می‌دادند. در واقع پس از جنگ جهانی دوم و دفاع کارکنان نیروی دریایی در برابر بیگانگان، محبوبیت کارکنان نیروی دریایی در بین افراد جامعه افزایش یافت. حتی از نظامیانی که در برابر اشغالگران ایستادگی نکردند، انتقاد می‌کردند. البته طبقه متوسط فرهیخته نسبت به سایر طبقات اجتماعی، حساسیت بیشتری در مورد عملکرد نیروی دریایی ایران در برابر بیگانگان داشتند (معتضد، 1403).اشاره به افزایش محبوبیت نیروهای نظامیِ مقاومت‌کننده در برابر بیگانگان را در خاطرات به‌جا‌مانده از سال‌های دهه20 شمسی می‌توان جست‌وجو کرد. ناخداحسین انوشیروانی در خاطرات خود نوشت که در اولین روزهای حمله متفقین به شمال و جنوب ایران توسط روسها و انگلیسی‌ها، ... فقط نیروی هوایی و دریایی در نظر آن‌ها محبوب بود و دلیلش شهادت و پایداری آنان در مقابل متجاوزان به میهن بود.
روزی که با اتوبوس از میدان شاهپور به طرف حسن‌آباد میرفتم و لباس فرم نیروی دریایی را پوشیده بودم، یک افسر نیروی زمینی هم در یونیفورم نظامی در اتوبوس بود. اتوبوس مملو از مسافران بود و عده زیادی از جمله خود من در وسط ایستاده بودیم. در همین حال مردم شروع به زمزمه و دادن شعارهای زشت علیه آن افسر کردند. بیشتر ناراحتی مردم از این بود که سال‌‌ها پول ملت در جیب عدهای از افسران رفت و به جای دفاع از کشور هر روز فشار بیشتری به مردم وارد می‌کردند و دامنه ظلم و جور را گسترش دادند. وقتی آن افسر به مردم اعتراض کرد، مسافران خشمگینتر شده تا جایی که آن افسر را از اتوبوس پیاده کردند، اما در همان زمان یک نفر از جایش بلند شد و از من خواست که آنجا بنشینم» خسرو معتضد در این مورد در جلد چهارم از کتاب «دریانوردی و نیروی دریایی ایران در گذر تاریخ» ذکر کرد که «البته آن افسر نیروی زمینی گناه و کوتاهی‌ای در شکست ارتش ایران در وقایع سوم شهریور نداشت و گناه با فرماندهان کل قوا و رئیس ستاد سرلشکر عزیزاله ضرغامی بود که بنابه سخنرانی سرتیپ علی رزم‌آرا، فرمانده لشکریک تهران در ماه‌های پس از شهریور1320 یک میرزابنویس بود و اطلاعی از امور و فنون ریاست ستاد ارتش نداشت» (معتضد، 1403 به نقل از انوشیروانی، 1378: 37 و 38).
اثرگذاری رشادت بایندُر روی مردم
پس از شهادت غلامعلی بایندُر و همرزمانش، تعدادی از مردم ایران، فرزندان‌شان را « بایندُر» نام‌گذاری کردند. این رخداد نشان‌دهنده میزبان بالای اثرگذاری اجتماعی مقاومت کارکنان نیروی دریایی ارتش در برابر بیگانگان؛ به‌ویژه روی مردم بود. پیش از این نیز در این کتاب مطرح شد که تعدادی از مدارس، خیابان‌ها، میادین، معابر و حتی تجهیزات نظامی به نام شهیدان جنگ جهانی دوم همچون غلامعلی بایندُر، یداله بایندُر، نقدی، کهنمویی و ... نام‌گذاری شده است. همچنین معابری نیز به نام سایر شهدای جنگ جهانی دوم نظیر ژاندارم شهید سرجوخه ملک (مصیب) محمدی ، شهید محمد راثی‌هاشمی، شهید عبدالله شهریاری، شهید حسینعلی صدآفرین نام‌گذاری شده است.
گروه تاریخ دریایی- دکتر رضا جهانفر- سوم شهریور، برای ایرانیان یادآور خاطره جمعی تلخِ حمله به ایران و در نهایت اشغال توسط بیگانگان است؛ مصیبتی تلخ در وسعت جهانی برای ایران و ایرانیان که درس‌آموخته‌های بسیاری را دربردارد. از جمله درس‌آموخته‌های این جنگ، اهمیت ابعاد اجتماعی جنگ‌ها و به‌ویژه حفظ و افزایش «سرمایه اجتماعی» است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، در جنگ جهانی دوم، عملکرد نیروی دریایی ایران، بیش از سایر نیروهای نظامی اثرگذار و ماندگار است، لذا در این مقاله به ابعاد اجتماعی عملکرد نیروی دریایی ایران در جنگ جهانی دوم می‌پردازد. «آگوست کنت» به عنوان یک جامعه‌شناس، بر این باور بود که نقش پیشینیان در ساخت جامعه، بیش از افراد حاضر در جامعه است.
در واقع بخش عمدۀ هویت مردم یک سرزمین، مدیون رخدادهایی بوده که در تاریخ آن سرزمین به وقوع پیوسته است. از سوی دیگر، تجربۀ مشترک جمعی در ساخت و تغییر هویت اجتماعی اثرگذار است، لذا پرداختن به رخداد جنگ جهانی دوم از منظر جامعه‌شناختی اهمیت و ضرورت خاص خود را دارد.
افزایش سرمایه اجتماعی نیروی دریایی پس از جنگ جهانی دوم
ابعاد اجتماعی از جمله مهم‌ترین ابعاد جنگ‌ها به‌شمار می‌رود. اهمیت جنبه اجتماعی جنگ‌ها چنان است که اثرگذار بر همه ابعاد جنگ و حتی نتیجه جنگ محسوب می‌شود. اهمیت اثرگذاری جنبه اجتماعی جنگ‌ها را می‌توان با مقایسه وضعیت ایران در دو جنگ جهانی اول و دوم درک کرد. یکی از تفاوت‌های جنگ جهانی دوم با جنگ جهانی اول درخصوص ایران، تفاوت میزان حمایت مردم از نیروهای نظامی و همچنین مشارکت مردم در فرایند دفاع از کشور بود.
در زمان جنگ جهانی اول، تمام گروه‌های مرجع حتی روحانیون در برابر بیگانگان مقاومت کردند، اما در زمان جنگ جهانی دوم، سرمایۀ اجتماعی به دلایل مختلف دچار افول بی‌سابقه‌ای شد. تنها گروهی که طبق اسناد ثبت‌شده در تاریخ در برابر بیگانگان مقاومت کرد، تعدادی از کارکنان نظامی و انتظامی بودند.در سال‌های آخر حکومت پهلوی اول، مردم به حاکمیت «اعتماد» نداشتند و در برنامه‌های مربوط به حاکمیت «مشارکت» پایینی داشتند. پایین بودن سطح «همبستگی» بین مردم و حکومت و کاهش شدید «انسجام اجتماعی» در زمان اشغال ایران نشانه‌های آشکار ضعف «سرمایه اجتماعی» بود. با این اوصاف نمی‌توان حاکمیت را دارای «محبوبیت» تلقی کرد. (جهانفر، 1404).
شاخص‌های اندازه‌گیری میزان سرمایه اجتماعی
اندازه‌گیری میزان «سرمایه اجتماعی» در جامعه‌شناسی، وابسته به شناخت میزانِ شاخص‌های «اعتماد»، «مشارکت»، «همکاری»، «همیاری»، «هم‌افزایی» و... است. «اعتماد» در دو سطح شخصی و عام یا تعمیم‌یافته قابل‌بررسی است. البته اثرگذاری اعتماد عام در گسترش سرمایه اجتماعی بیش از اعتماد شخصی است. در مورد شاخصِ مشارکت اجتماعی باید ویژگی‌های عقلانی بودن -یعنی احساسی نباشد- استمرار و در نهایت سازمان‌یافتگی مورد توجه قرار گیرد. در خصوص شاخص همیاری باید به این نکته توجه شود که همیاری به مفهوم کمک کردن یا ارائه خدمت به شخص، بدون شناخت و توقع از وی است. این در حالی است که «همکاری» در مورد اشخاصِ موردِ شناخت انجام می‌شود. بررسی وضعیت اجتماعی ایران در سال‌های منتهی به 1320 هجری شمسی، نشان‌دهنده این واقعیت است که شاخص‌های سرمایه اجتماعی به دلایل مختلف به شدت افول یافته بود.
اگرچه در مورد عوامل کاهش سرمایه اجتماعی در هر دوره تاریخی می‌توان به مواردی همچون شرایط نامناسب اقتصادی، فقر، نابرابری و تشدید آسیب‌های اجتماعی، ضعف در نظام حکمروایی اشاره کرد (میرقاسمی، 1401)، اما نمی‌توان از نقش استبداد و بی‌توجهی به نظرات مردم غفلت کرد. نظام دیکتاتوری خشن و سختگیر رضاشاه، به‌ویژه پلیس سیاسی تندرو سرپاس مختاری با اقدامات ایذایی خود منجربه ناخشنودی مردم شده بود (معتضد، 1403).
واقعیت این است که «شکست»، سرنوشت همه حکومت‌هایی است که به «سرمایه اجتماعی» بی‌توجه و بی‌اعتنا باشند. پهلوی اول نیز از این قاعده مستثنا نیست. مقاومت کمتر مردم ایران به نسبت جنگ جهانی اول در برابر متجاوزان بیگانه ناشی از کاهش شدید سرمایه اجتماعی است. البته پس از اشغال ایران توسط بیگانگان، مردم ایران متوجه سختی‌ها و مصائب اشغال ایران توسط بیگانگان شدند. شاید مشاهده جسارت و مزاحمت‌های اشغالگران نسبت به مردم ایران منجربه پشیمانی برخی ایرانیان درخصوص عدم‌مقاومت در برابر بیگانگان شد (جهانفر، 1404).
حالا دیگر مردم ایران، شهدای مقاومت در برابر اشغالگران را مورد تکریم قرار می‌دادند. در واقع پس از جنگ جهانی دوم و دفاع کارکنان نیروی دریایی در برابر بیگانگان، محبوبیت کارکنان نیروی دریایی در بین افراد جامعه افزایش یافت. حتی از نظامیانی که در برابر اشغالگران ایستادگی نکردند، انتقاد می‌کردند. البته طبقه متوسط فرهیخته نسبت به سایر طبقات اجتماعی، حساسیت بیشتری در مورد عملکرد نیروی دریایی ایران در برابر بیگانگان داشتند (معتضد، 1403).اشاره به افزایش محبوبیت نیروهای نظامیِ مقاومت‌کننده در برابر بیگانگان را در خاطرات به‌جا‌مانده از سال‌های دهه20 شمسی می‌توان جست‌وجو کرد. ناخداحسین انوشیروانی در خاطرات خود نوشت که در اولین روزهای حمله متفقین به شمال و جنوب ایران توسط روسها و انگلیسی‌ها، ... فقط نیروی هوایی و دریایی در نظر آن‌ها محبوب بود و دلیلش شهادت و پایداری آنان در مقابل متجاوزان به میهن بود.
روزی که با اتوبوس از میدان شاهپور به طرف حسن‌آباد میرفتم و لباس فرم نیروی دریایی را پوشیده بودم، یک افسر نیروی زمینی هم در یونیفورم نظامی در اتوبوس بود. اتوبوس مملو از مسافران بود و عده زیادی از جمله خود من در وسط ایستاده بودیم. در همین حال مردم شروع به زمزمه و دادن شعارهای زشت علیه آن افسر کردند. بیشتر ناراحتی مردم از این بود که سال‌‌ها پول ملت در جیب عدهای از افسران رفت و به جای دفاع از کشور هر روز فشار بیشتری به مردم وارد می‌کردند و دامنه ظلم و جور را گسترش دادند. وقتی آن افسر به مردم اعتراض کرد، مسافران خشمگینتر شده تا جایی که آن افسر را از اتوبوس پیاده کردند، اما در همان زمان یک نفر از جایش بلند شد و از من خواست که آنجا بنشینم» خسرو معتضد در این مورد در جلد چهارم از کتاب «دریانوردی و نیروی دریایی ایران در گذر تاریخ» ذکر کرد که «البته آن افسر نیروی زمینی گناه و کوتاهی‌ای در شکست ارتش ایران در وقایع سوم شهریور نداشت و گناه با فرماندهان کل قوا و رئیس ستاد سرلشکر عزیزاله ضرغامی بود که بنابه سخنرانی سرتیپ علی رزم‌آرا، فرمانده لشکریک تهران در ماه‌های پس از شهریور1320 یک میرزابنویس بود و اطلاعی از امور و فنون ریاست ستاد ارتش نداشت» (معتضد، 1403 به نقل از انوشیروانی، 1378: 37 و 38).
اثرگذاری رشادت بایندُر روی مردم
پس از شهادت غلامعلی بایندُر و همرزمانش، تعدادی از مردم ایران، فرزندان‌شان را « بایندُر» نام‌گذاری کردند. این رخداد نشان‌دهنده میزبان بالای اثرگذاری اجتماعی مقاومت کارکنان نیروی دریایی ارتش در برابر بیگانگان؛ به‌ویژه روی مردم بود. پیش از این نیز در این کتاب مطرح شد که تعدادی از مدارس، خیابان‌ها، میادین، معابر و حتی تجهیزات نظامی به نام شهیدان جنگ جهانی دوم همچون غلامعلی بایندُر، یداله بایندُر، نقدی، کهنمویی و ... نام‌گذاری شده است. همچنین معابری نیز به نام سایر شهدای جنگ جهانی دوم نظیر ژاندارم شهید سرجوخه ملک (مصیب) محمدی ، شهید محمد راثی‌هاشمی، شهید عبدالله شهریاری، شهید حسینعلی صدآفرین نام‌گذاری شده است.