بن‌بست ایران در مرز آمریکا به نام «کریدور زنگزور»
حمید الماسی‌نیا
در حالی‌که فضای قفقاز جنوبی پس از جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ همچنان ملتهب است، توافق تازه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای ایجاد «کریدور زنگزور» با نقش‌آفرینی مستقیم آمریکا، معادلات ژئوپلیتیک و اقتصادی منطقه را به‌طور جدی دستخوش تغییر کرده است. مسیری که می‌تواند ارتباط خاک اصلی آذربایجان با نخجوان را برقرار کند، از جنوب ارمنستان عبور نماید و عملاً جایگاه ترانزیتی ایران را با چالش تازه‌ای روبه‌رو سازد.
کریدور زنگزور، ایده‌ای برخاسته از نقشه‌های دوران شوروی و مذاکرات پس از توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ است که این گذرگاه از استان سیونیک ارمنستان می‌گذرد و نخجوان را به جمهوری آذربایجان متصل می‌کند و هرچند در نسخه اولیه، روسیه نقش میانجی و ناظر امنیتی را بر عهده داشت، اما تحولات ماه‌های اخیر نشان می‌دهد که آمریکا با هدف تثبیت حضور سیاسی و اقتصادی در قفقاز جنوبی، وارد میدان شده و در توافق اخیر میان ایروان و باکو نقشی کلیدی ایفا کرده است.از دید جمهوری اسلامی ایران، این پروژه چند تهدید جدی را در بر دارد که تغییر موازنه ژئوپلیتیک و ایجاد مسیری تحت مدیریت غرب، مرزهای شمالی ایران را به میدان نفوذ مستقیم آمریکا تبدیل می‌کند که‌همچنین کاهش سهم ترانزیتی ایران در مسیرهای سنتی ترانزیت کالا از آسیای میانه و قفقاز که از خاک ایران عبور می‌کردند، ممکن است بخشی از ترافیک خود را به این کریدور منتقل کنندو خطر محاصره تدریجی که تحلیلگران امنیتی هشدار می‌دهند که حضور پایگاه‌های نظارتی یا امنیتی غربی در این گذرگاه می‌تواند در بلندمدت ایران را در قفقاز به بن‌بست بکشد.از نظر اقتصادی، زنگزور بخشی از «کریدور میانی» است که چین را از طریق آسیای میانه، دریای خزر و قفقاز به اروپا متصل می‌کند که کوتاه‌تر شدن مسیر، کاهش هزینه حمل‌ونقل و تسهیل دسترسی به بازارهای اروپایی، همه به نفع کشورهای درگیر این گذرگاه است. اما برای ایران، این یعنی کاهش جریان بار و درآمدهای ترانزیتی و محدود شدن فرصت‌های سرمایه‌گذاری در مسیر شمال–جنوب می باشد.
در این میان سناریوهای پیش‌روی تهران است که مخالفت فعال دیپلماتیک و تلاش برای جلوگیری از اجرای طرح با استفاده از فشارهای سیاسی و همکاری با روسیه و ارمنستان است که در رقابت اقتصادی و سرمایه‌گذاری فوری در توسعه بنادر جنوبی، راه‌آهن رشت–آستارا و مسیرهای جایگزین برای حفظ جایگاه در ترانزیت منطقه است که پذیرش مشروط با ورود به مذاکرات برای اعمال شروط امنیتی و اقتصادی در چارچوب توافق، به‌گونه‌ای که منافع ایران تضمین شود.
کریدور زنگزور، اگرچه در ظاهر یک پروژه ترانزیتی است، اما عملاً به آوردگاه رقابت قدرت‌های جهانی در حیات خلوت ایران بدل شده است که غفلت در طراحی و اجرای راهبردی متناسب، می‌تواند جایگاه ژئوپلیتیک و اقتصادی تهران را در قفقاز جنوبی تضعیف کند و اکنون زمان آن است که جمهوری اسلامی ایران، با ترکیبی از دیپلماسی هوشمند، سرمایه‌گذاری زیرساختی و هم‌پیمانی‌های منطقه‌ای، از افتادن در «بن‌بست زنگزور» جلوگیری کند