«سرآمد» گزارش می‌دهد؛
چشم‌انداز پل های راهبردی اتصال ریلی اوراسیا
با اتصال ریلی ایران و ترکمنستان، تهدیدهای ترانزیتی منطقه دفع می شوند
گروه حملونقل- امید اسماعیلی- «فعال‌سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقزستان-ایران یکی از برنامه‌های دارای اولویت در وزارت راه و شهرسازی است. فعال‌سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول می‌کند و ایران از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می‌کند». این‌ها بخشی از صحبت‌های فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی دولت جمهوری اسلامی ایران در دیدار و گفت‌وگو با ممد آکممدوف، وزیر راه‌آهن ترکمنستان است. طرفین در این جلسه تکمیل گذرگاه‌ها و مرزهای ریلی دوکشور، تدوین برنامه اقدام مشترک برای تحقق به هدف ترانزیت سالانه ۲۰میلیون تن، احیای مسیر ریلی اکو و احیای موافقت‌نامه عشق‌آباد را مورد توجه قرار دادند و بر توسعه روابط ریلی تاکید کردند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کارشناسان بر این باورند که ایران و ترکمنستان به عنوان دوکشور همسایه با موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، نقش فزاینده‌ای در کریدورهای ترانزیتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایفا می‌کنند. ایران نیز به عنوان پل ارتباطی خلیج‌فارس با آسیای‌میانه، قفقاز، روسیه و اروپا و ترکمنستان به عنوان دروازه‌ای به آسیای‌مرکزی، هر دو در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب جایگاه کلیدی دارند. ایران در قلب چهارراه ترانزیتی جهان قرار دارد و به‌ویژه با دسترسی به آب‌های آزاد، مزیت مهمی نسبت به کشورهای محصور در خشکی مانند ترکمنستان دارد. ترکمنستان نیز با موقعیت جغرافیایی بین کشورهای بزرگ آسیای‌مرکزی، دروازه‌ای حیاتی برای انتقال کالا از چین و قزاقستان به سوی خاورمیانه و اروپاست.
همکاری ایران و ترکمنستان در زمینه حملونقل ریلی و ترانزیتی نه‌تنها به توسعه اقتصادی دوجانبه کمک می‌کند، بلکه در مقیاس کلان، موجب تقویت اتصال منطقه‌ای، تنوع‌بخشی به مسیرهای تجاری و کاهش وابستگی به تنگناهای ژئوپلیتیکی می‌شود. سرمایه‌گذاری در حملونقل ریلی، دیجیتالی‌سازی فرایندهای ترانزیت و گسترش همکاری‌های سه‌جانبه با کشورهای منطقه(همچون قزاقستان، ازبکستان، چین و روسیه) می‌تواند ایران و ترکمنستان را به بازیگران کلیدی در آینده تجارت اوراسیا تبدیل کند. در این میان ترکمنستان، به‌ویژه با رویکرد «درهای باز اقتصادی»، به دنبال توسعه بنادر خشکی، زیرساخت‌های ریلی و مشارکت در کریدورهای بین‌المللی است که در این میان، ایران شریک حیاتی محسوب می‌شود.
نگاه ویژه به حملونقل ریلی
حملونقل ریلی به عنوان ستون‌فقرات روابط ترانزیتی ایران و ترکمنستان، نقش محوری در افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها ایفا می‌کند. در سال۲۰۲۵، توافقات جدیدی برای ساخت دو خط ریلی جدید در مرز سرخس امضا شده که هدف آن کاهش ترافیک بار و افزایش ظرفیت حملونقل است. این خطوط دوگانه‌گیج(برای سازگاری با استانداردهای ریلی متفاوت دوکشور) هستند و ظرفیت سالانه را تا میلیون‌ها تن افزایش می‌دهند. علاوه‌بر این، اولین قطار مسافری بین دوژکشور راه‌اندازی شده که روابط اقتصادی و فرهنگی را تقویت می‌کند.
کریدور ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران، بخشی از کریدور شمال-جنوب، با طول ۶۷۷کیلومتر، از سال۲۰۱۴ عملیاتی شده و زمان حملونقل از ترکمنستان به بندرعباس را به 5-3روز کاهش داده است. در سه‌ماهه اول۲۰۲۵، ترانزیت ریلی قزاقستان از طریق روسیه و INSTC بیش از ۶۳درصد افزایش یافته که نشان‌دهنده اهمیت این مسیر برای تجارت منطقه‌ای است. ایران همچنین در حال گسترش شبکه ریلی خود به سمت مرو در ترکمنستان و دوشنبه در تاجیکستان است که این امر دسترسی به بازارهای آسیای‌مرکزی را بهبود می‌بخشد. چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و نیاز به سرمایه‌گذاری وجود دارد، اما توافقات اخیر، مانند همکاری با چین برای کریدور ریلی چین-ایران، نشان‌دهنده پتانسیل رشد است. این توسعه‌ها نه‌تنها اشتغالزایی می‌کنند، بلکه روابط اقتصادی دوکشور را مستحکم‌تر می‌سازد.
برنامه‌های اولویت‌دار ایران و ترکمنستان
فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی در دیدار با وزیر راه‌آهن ترکمنستان گفت: هدف‌گذاری شده تا ترانزیت از طریق همکاری دوکشور ایران و ترکمنستان به ۲۰میلیون تن برسد که سهم ترانزیت ریلی ۶میلیون تن است. وی مهم‌ترین اقدام برای رسیدن به اهداف ترانزیت دوکشور را نهایی‌کردن برنامه اقدام مشترک بین وزارت راه‌آهن ترکمنستان و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران دانست و به جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن ماموریت داد تا برنامه اقدام برای دستیابی به هدف ترانزیت ۲۰میلیون تنی که سهم راه‌آهن در آن ۶میلیون تن است را نهایی کرده و ارائه دهد.
عضو کابینه دولت چهاردهم، فعال‌سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقزستان-ایران را از دیگر موارد و موضوعات مهم برشمرد و تاکید کرد: فعال‌سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول می‌کند و ما از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می‌کنیم. «صادق» در بخش دیگری از سخنان خود بر احیای مسیر ریلی اکو تاکید کرد و گفت: راه‌اندازی منظم این قطار در مسیر آلماتی-تاشکند-تهران و استانبول در توسعه حملونقل منطقه موثر است و می‌تواند به تعامل چندجانبه بین کشورهای منطقه بینجامد.وزیر راه و شهرسازی همچنین بر احیای موافقت‌نامه عشق‌آباد(قرارداد حملونقل چندوجهی بین دولت‌های قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، هند، پاکستان و عمان برای ایجاد کریدور بین‌المللی حملونقل و ترانزیتی که حملونقل کالا بین آسیای‌مرکزی و خلیج‌فارس را تسهیل می‌کند، این قرارداد در آوریل۲۰۱۶ لازم‌الاجرا شد) تاکید کرد و گفت: ابتکارعمل احیای این موافقت‌نامه در اختیار ترکمنستان است.
«صادق» از پیوستن ترکمنستان به کریدور شمال-جنوب حمایت کرد و از تلاش ایران برای عضویت قطعی ترکمنستان در کریدور شمال-جنوب خبر داد. وی در پایان افزایش ظرفیت ترانزیت در مرزهای ریلی دوکشور را از دیگر خواسته‌های ایران عنوان کرد و افزود: افزایش تبادل واگن برای دستیابی به هدف ۲۰میلیون تن از منظر ترانزیت بین‌المللی مورد تاکید است. همچنین تبادل روزانه ۴۰۰دستگاه در مرز سرخس و ۱۵۰واگن در مرز اینچه‌برون از منظر ترانزیت بین دوکشور ایران و ترکمنستان باید به سرعت عملیاتی شود.
اهمیت راهبردی اتصال ریلی دوکشور
از منظر ژئوپلیتیکی، این روابط به ایران و ترکمنستان کمک می‌کند تا تحریم‌های غربی را دور بزنند. برای مثال، ایران با تمرکز بر این کریدورها، جایگاه خود را در ابتکار کمربند و جاده چین تقویت کرده و به عنوان هابی برای تجارت اوراسیا ظاهر شده است. ترکمنستان نیز با ادغام در این شبکه‌ها، به عنوان مرکز ترانزیت اوراسیا، رشد اقتصادی خود را شتاب می‌بخشد و وابستگی به مسیرهای سنتی را کاهش می‌دهد. توسعه‌های اخیر نشان می‌دهد که حجم ترانزیت از طریق مرز سرخس ایران با ترکمنستان در سال۲۰۲۵ بیش از ۳۰درصد افزایش یافته که عمدتاً به دلیل تجارت ترانزیتی است.
کارشناسان باور دارند که با وجود پیشرفت‌ها، چالش‌هایی مانند تحریم‌های غربی، ناپایداری منطقه‌ای و رقابت با مسیرهای جایگزین(مانند لاجورد از طریق افغانستان) وجود دارد. ایران در رقابت برای کریدورهای جدید، به دلیل تحریم‌ها، موقعیت خود را از دست داده، اما همکاری با ترکمنستان می‌تواند این روند را معکوس کند. در آینده، این روابط می‌تواند تجارت اوراسیا را دگرگون کند، امنیت انرژی را افزایش دهد و به عنوان ابزاری برای مقابله با فشارهای غربی عمل کند. با سرمایه‌گذاری بیشتر، ایران و ترکمنستان می‌توانند به عنوان بازیگران کلیدی در تجارت جهانی ظاهر شوند.
در معادلات ژئوپلیتیکی اوراسیا، کریدورها نه‌فقط مسیرهای تجاری، بلکه ابزارهایی برای نفوذ سیاسی، قدرت‌افزایی منطقه‌ای و مهار رقبا هستند. در این میان، کریدور بین‌المللی شمال-جنوب به عنوان طرحی چندوجهی و چندمسیره، جایگاهی حیاتی برای ایران و متحدانش یافته است. در مقابل، کریدور زنگزور که از طریق ارمنستان، آذربایجان و ترکیه به اروپا متصل می‌شود، با حمایت غیررسمی آمریکا و برخی نهادهای فراآتلانتیکی، تهدیدی برای جایگاه ایران در ترانزیت منطقه‌ای تلقی می‌شود. کریدور شمال-جنوب، از هند آغاز شده و از طریق دریای عرب، بنادر جنوبی ایران(چابهار، بندرعباس)، و سپس از طریق حملونقل ریلی و جاده‌ای به قفقاز، روسیه و اروپای‌شمالی متصل می‌شود.
به باور کارشناسان، اتصال ریلی ایران و ترکمنستان نقش کلیدی در شاخه شرقی این کریدور ایفا می‌کند. این اتصال ایران را به کشورهای آسیای‌مرکزی(قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان) و سپس از طریق روسیه به اروپا متصل می‌سازد. اتصال ریلی ایران و ترکمنستان نه‌تنها گامی حیاتی برای تکمیل و تثبیت کریدور شمال-جنوب است، بلکه اقدامی پیش‌دستانه برای مقابله با پروژه‌هایی چون کریدور زنگزور به‌شمار می‌رود که اهداف ژئوپلیتیکی آمریکا و متحدانش در قفقاز و آسیای‌مرکزی را دنبال می‌کنند. افزایش سرمایه‌گذاری در حملونقل ریلی و تعمیق روابط با ترکمنستان می‌تواند جایگاه ایران را به عنوان محور اتصال جنوب به شمال اوراسیا تثبیت کرده و تهدیدات غرب‌محور را خنثی سازد.
گروه حملونقل- امید اسماعیلی- «فعال‌سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقزستان-ایران یکی از برنامه‌های دارای اولویت در وزارت راه و شهرسازی است. فعال‌سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول می‌کند و ایران از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می‌کند». این‌ها بخشی از صحبت‌های فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی دولت جمهوری اسلامی ایران در دیدار و گفت‌وگو با ممد آکممدوف، وزیر راه‌آهن ترکمنستان است. طرفین در این جلسه تکمیل گذرگاه‌ها و مرزهای ریلی دوکشور، تدوین برنامه اقدام مشترک برای تحقق به هدف ترانزیت سالانه ۲۰میلیون تن، احیای مسیر ریلی اکو و احیای موافقت‌نامه عشق‌آباد را مورد توجه قرار دادند و بر توسعه روابط ریلی تاکید کردند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کارشناسان بر این باورند که ایران و ترکمنستان به عنوان دوکشور همسایه با موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، نقش فزاینده‌ای در کریدورهای ترانزیتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایفا می‌کنند. ایران نیز به عنوان پل ارتباطی خلیج‌فارس با آسیای‌میانه، قفقاز، روسیه و اروپا و ترکمنستان به عنوان دروازه‌ای به آسیای‌مرکزی، هر دو در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب جایگاه کلیدی دارند. ایران در قلب چهارراه ترانزیتی جهان قرار دارد و به‌ویژه با دسترسی به آب‌های آزاد، مزیت مهمی نسبت به کشورهای محصور در خشکی مانند ترکمنستان دارد. ترکمنستان نیز با موقعیت جغرافیایی بین کشورهای بزرگ آسیای‌مرکزی، دروازه‌ای حیاتی برای انتقال کالا از چین و قزاقستان به سوی خاورمیانه و اروپاست.
همکاری ایران و ترکمنستان در زمینه حملونقل ریلی و ترانزیتی نه‌تنها به توسعه اقتصادی دوجانبه کمک می‌کند، بلکه در مقیاس کلان، موجب تقویت اتصال منطقه‌ای، تنوع‌بخشی به مسیرهای تجاری و کاهش وابستگی به تنگناهای ژئوپلیتیکی می‌شود. سرمایه‌گذاری در حملونقل ریلی، دیجیتالی‌سازی فرایندهای ترانزیت و گسترش همکاری‌های سه‌جانبه با کشورهای منطقه(همچون قزاقستان، ازبکستان، چین و روسیه) می‌تواند ایران و ترکمنستان را به بازیگران کلیدی در آینده تجارت اوراسیا تبدیل کند. در این میان ترکمنستان، به‌ویژه با رویکرد «درهای باز اقتصادی»، به دنبال توسعه بنادر خشکی، زیرساخت‌های ریلی و مشارکت در کریدورهای بین‌المللی است که در این میان، ایران شریک حیاتی محسوب می‌شود.
نگاه ویژه به حملونقل ریلی
حملونقل ریلی به عنوان ستون‌فقرات روابط ترانزیتی ایران و ترکمنستان، نقش محوری در افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها ایفا می‌کند. در سال۲۰۲۵، توافقات جدیدی برای ساخت دو خط ریلی جدید در مرز سرخس امضا شده که هدف آن کاهش ترافیک بار و افزایش ظرفیت حملونقل است. این خطوط دوگانه‌گیج(برای سازگاری با استانداردهای ریلی متفاوت دوکشور) هستند و ظرفیت سالانه را تا میلیون‌ها تن افزایش می‌دهند. علاوه‌بر این، اولین قطار مسافری بین دوژکشور راه‌اندازی شده که روابط اقتصادی و فرهنگی را تقویت می‌کند.
کریدور ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران، بخشی از کریدور شمال-جنوب، با طول ۶۷۷کیلومتر، از سال۲۰۱۴ عملیاتی شده و زمان حملونقل از ترکمنستان به بندرعباس را به 5-3روز کاهش داده است. در سه‌ماهه اول۲۰۲۵، ترانزیت ریلی قزاقستان از طریق روسیه و INSTC بیش از ۶۳درصد افزایش یافته که نشان‌دهنده اهمیت این مسیر برای تجارت منطقه‌ای است. ایران همچنین در حال گسترش شبکه ریلی خود به سمت مرو در ترکمنستان و دوشنبه در تاجیکستان است که این امر دسترسی به بازارهای آسیای‌مرکزی را بهبود می‌بخشد. چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و نیاز به سرمایه‌گذاری وجود دارد، اما توافقات اخیر، مانند همکاری با چین برای کریدور ریلی چین-ایران، نشان‌دهنده پتانسیل رشد است. این توسعه‌ها نه‌تنها اشتغالزایی می‌کنند، بلکه روابط اقتصادی دوکشور را مستحکم‌تر می‌سازد.
برنامه‌های اولویت‌دار ایران و ترکمنستان
فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی در دیدار با وزیر راه‌آهن ترکمنستان گفت: هدف‌گذاری شده تا ترانزیت از طریق همکاری دوکشور ایران و ترکمنستان به ۲۰میلیون تن برسد که سهم ترانزیت ریلی ۶میلیون تن است. وی مهم‌ترین اقدام برای رسیدن به اهداف ترانزیت دوکشور را نهایی‌کردن برنامه اقدام مشترک بین وزارت راه‌آهن ترکمنستان و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران دانست و به جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن ماموریت داد تا برنامه اقدام برای دستیابی به هدف ترانزیت ۲۰میلیون تنی که سهم راه‌آهن در آن ۶میلیون تن است را نهایی کرده و ارائه دهد.
عضو کابینه دولت چهاردهم، فعال‌سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقزستان-ایران را از دیگر موارد و موضوعات مهم برشمرد و تاکید کرد: فعال‌سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول می‌کند و ما از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می‌کنیم. «صادق» در بخش دیگری از سخنان خود بر احیای مسیر ریلی اکو تاکید کرد و گفت: راه‌اندازی منظم این قطار در مسیر آلماتی-تاشکند-تهران و استانبول در توسعه حملونقل منطقه موثر است و می‌تواند به تعامل چندجانبه بین کشورهای منطقه بینجامد.وزیر راه و شهرسازی همچنین بر احیای موافقت‌نامه عشق‌آباد(قرارداد حملونقل چندوجهی بین دولت‌های قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، هند، پاکستان و عمان برای ایجاد کریدور بین‌المللی حملونقل و ترانزیتی که حملونقل کالا بین آسیای‌مرکزی و خلیج‌فارس را تسهیل می‌کند، این قرارداد در آوریل۲۰۱۶ لازم‌الاجرا شد) تاکید کرد و گفت: ابتکارعمل احیای این موافقت‌نامه در اختیار ترکمنستان است.
«صادق» از پیوستن ترکمنستان به کریدور شمال-جنوب حمایت کرد و از تلاش ایران برای عضویت قطعی ترکمنستان در کریدور شمال-جنوب خبر داد. وی در پایان افزایش ظرفیت ترانزیت در مرزهای ریلی دوکشور را از دیگر خواسته‌های ایران عنوان کرد و افزود: افزایش تبادل واگن برای دستیابی به هدف ۲۰میلیون تن از منظر ترانزیت بین‌المللی مورد تاکید است. همچنین تبادل روزانه ۴۰۰دستگاه در مرز سرخس و ۱۵۰واگن در مرز اینچه‌برون از منظر ترانزیت بین دوکشور ایران و ترکمنستان باید به سرعت عملیاتی شود.
اهمیت راهبردی اتصال ریلی دوکشور
از منظر ژئوپلیتیکی، این روابط به ایران و ترکمنستان کمک می‌کند تا تحریم‌های غربی را دور بزنند. برای مثال، ایران با تمرکز بر این کریدورها، جایگاه خود را در ابتکار کمربند و جاده چین تقویت کرده و به عنوان هابی برای تجارت اوراسیا ظاهر شده است. ترکمنستان نیز با ادغام در این شبکه‌ها، به عنوان مرکز ترانزیت اوراسیا، رشد اقتصادی خود را شتاب می‌بخشد و وابستگی به مسیرهای سنتی را کاهش می‌دهد. توسعه‌های اخیر نشان می‌دهد که حجم ترانزیت از طریق مرز سرخس ایران با ترکمنستان در سال۲۰۲۵ بیش از ۳۰درصد افزایش یافته که عمدتاً به دلیل تجارت ترانزیتی است.
کارشناسان باور دارند که با وجود پیشرفت‌ها، چالش‌هایی مانند تحریم‌های غربی، ناپایداری منطقه‌ای و رقابت با مسیرهای جایگزین(مانند لاجورد از طریق افغانستان) وجود دارد. ایران در رقابت برای کریدورهای جدید، به دلیل تحریم‌ها، موقعیت خود را از دست داده، اما همکاری با ترکمنستان می‌تواند این روند را معکوس کند. در آینده، این روابط می‌تواند تجارت اوراسیا را دگرگون کند، امنیت انرژی را افزایش دهد و به عنوان ابزاری برای مقابله با فشارهای غربی عمل کند. با سرمایه‌گذاری بیشتر، ایران و ترکمنستان می‌توانند به عنوان بازیگران کلیدی در تجارت جهانی ظاهر شوند.
در معادلات ژئوپلیتیکی اوراسیا، کریدورها نه‌فقط مسیرهای تجاری، بلکه ابزارهایی برای نفوذ سیاسی، قدرت‌افزایی منطقه‌ای و مهار رقبا هستند. در این میان، کریدور بین‌المللی شمال-جنوب به عنوان طرحی چندوجهی و چندمسیره، جایگاهی حیاتی برای ایران و متحدانش یافته است. در مقابل، کریدور زنگزور که از طریق ارمنستان، آذربایجان و ترکیه به اروپا متصل می‌شود، با حمایت غیررسمی آمریکا و برخی نهادهای فراآتلانتیکی، تهدیدی برای جایگاه ایران در ترانزیت منطقه‌ای تلقی می‌شود. کریدور شمال-جنوب، از هند آغاز شده و از طریق دریای عرب، بنادر جنوبی ایران(چابهار، بندرعباس)، و سپس از طریق حملونقل ریلی و جاده‌ای به قفقاز، روسیه و اروپای‌شمالی متصل می‌شود.
به باور کارشناسان، اتصال ریلی ایران و ترکمنستان نقش کلیدی در شاخه شرقی این کریدور ایفا می‌کند. این اتصال ایران را به کشورهای آسیای‌مرکزی(قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان) و سپس از طریق روسیه به اروپا متصل می‌سازد. اتصال ریلی ایران و ترکمنستان نه‌تنها گامی حیاتی برای تکمیل و تثبیت کریدور شمال-جنوب است، بلکه اقدامی پیش‌دستانه برای مقابله با پروژه‌هایی چون کریدور زنگزور به‌شمار می‌رود که اهداف ژئوپلیتیکی آمریکا و متحدانش در قفقاز و آسیای‌مرکزی را دنبال می‌کنند. افزایش سرمایه‌گذاری در حملونقل ریلی و تعمیق روابط با ترکمنستان می‌تواند جایگاه ایران را به عنوان محور اتصال جنوب به شمال اوراسیا تثبیت کرده و تهدیدات غرب‌محور را خنثی سازد.