«سرآمد» در گزارشی بررسی کرد؛
آزمون جهانی شیلات ایران در مواجهه با ژئوپارک قشم
سازمان شیلات می‌تواند ناجی ژئوپارک جهانی قشم باشد؟
گروه راهبردی - حمید الماسی‌نیا- ژئوپارک جهانی قشم به عنوان نخستین ژئوپارک یونسکو در خاورمیانه، سال‌هاست میان دوگانه توسعه اقتصادی و بهره‌برداری پایدار از طبیعت گرفتار مانده است. گنبد نمکی و غار نمکدان به عنوان یک ژئوسایت کلیدی در میان 38اثر ثبت‌شده ژئوپارک قشم، نمونه‌ای روشن از این تعارض است؛ جایی که هم در فهرست ملی به ثبت رسیده و هم بخشی از میراث جهانی قشم به‌شمار می‌آید. بااین‌حال، واگذاری زمین‌ها برای پرورش میگو و پروژه‌های مشابه، امروز این میراث طبیعی را در معرض تهدید قرار داده است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، در سال۱۳۹۰ منطقه بوخو به عنوان «میراث طبیعی ملی» به شماره171 ثبت شد که غار نمکدان قشم نیز به عنوان بخشی منحصربهفرد و حائز ارزش‌های میراث زمین‌شناختی، زیر‌مجموعه این منطقه محسوب می‌شود؛ این صحبت به این معناست که هرگونه بهره‌برداری در محدوه آن نیازمند استعلام و اخذ مجوز از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.
طی اقدامی غیرشفاف در سال۱۳۹۸ زمین‌هایی در عرصه اصلی برای پرورش میگو واگذار شد؛ مسئله‌ای که در عمل، نادیده گرفتن ضوابط حفاظت از میراث ملی به‌شمار می‌رفت. این در حالی است که از سال1399 مطالعات تدقیق عرصه و حریم تعیین و به دستگاه‌های اجرایی ملی و استانی ابلاغ شد و بار دیگر ضرورت صیانت از این میراث ملی و دیگر ژئوسایت‌ها مورد تأکید قرار گرفت. بخشی از مزارع پرورش میگو، نه‌تنها با رعایت فاصله ایمن و بیرون از محدوده ژئوسایت گنبد نمکی و غار نمکدان انجام نشده، بلکه چندین هکتار آن دقیقا در عرصه این میراث ملی و جهانی قرار گرفته است. به همین دلیل طی چندسال اخیر فعالان میراث فرهنگی و همیاران ژئوپارک نگرانی شدید خود را از احتمال نابودی یا تهدید ژئوپارک توسط فعالیت‌های آبزی‌پروری اعلام کرده‌اند.
نقشه‌ها و داده‌ها چه نشان می‌دهند؟
آنچه در بررسی دقیق نقشه‌ها و داده‌های دسته اول که در اختیار خبرنگار روزنامه اقتصاد سرآمد قرار گرفته است، نشان می‌دهد که تضاد حقوقی و مدیریتی آشکاری در زمینه صورت گرفته؛ از جمله اینکه واگذاری غیرشفاف اراضی موسوم به پرورش میگو نه‌تنها پیش از مطالعات تدقیق عرصه و حریم ژئوسایت غار نمکدان، بلکه برخلاف ضوابط پرونده ثبت ملی منطقه طبیعی بوخو در سال۱۳۹۰ انجام شده‌اند.
سرمایه‌گذاران نیز بارها ادعا کرده‌اند که این زمین‌ها را پیش از تعیین عرصه و حریم ژئوسایت نمکدان(سال 1399) به صورت قانونی و انجام فرایند اخذ استعلام از مراجع مربوطه استانی دریافت کرده‌اند. این ادعاها در شرایطی است که منتقدان می‌گویند اثر طبیعی ملی بوخو و عرصه و حریم آن از سال۱۳۹۰ روشن بوده و دستگاه‌های واگذارکننده زمین باید استعلام می‌گرفتند. وجود این تعارض، امروز هم بهانه‌ای برای ادامه همان پروژه‌هاست و هم تبدیل به نشانه‌ای از ضعف در اجرای قوانین شده است.
هرچند سازمان شیلات کشور، توسعه آبزی‌پروری را ضرورتی برای اقتصاد دریامحور می‌داند، اما در سوی دیگر، کارشناسان ژئوپارک جهانی قشم و فعالان زیست‌محیطی منطقه از خطر آلودگی خاک و آب، تهدید اکوسیستم‌های طبیعی صحبت می‌کنند و حتی درباره احتمال حذف جزیره قشم از باشگاه جهانی شبکه ژئوپارک‌های یونسکو به دلیل نابودی مهم‌ترین میراث زمین‌شناختی این منطقه هشدار می‌دهند.
اهمیت زمین‌شناسی غار نمکدان قشم
چالش ایجاد شده کنونی را از چند زاویه باید مورد بررسی قرار داد. اینکه غار نمکدان قشم به عنوان طولانی‌ترین غار نمکی جهان در فهرست آثار طبیعی ملی و ژِئوسایت‌های ژئوپارک جهانی به ثبت رسیده است و قطعا هر نوع عملیات اجرایی در محدوده این اراضی، به دلیل قرارگیری در حریم و عرصه این اثر ثبتی، موجب تخریب و دست‌اندازی در اصالت این اثر شاخص جهانی خواهد شد.
کارشناسان زمین‌شناسی این اثر را به دلیل وجود نمک و املاح معدنی، بسیار حساس و شکننده می‌دانند و فعالان محیط‌زیست مخصوصا از این جهت بیشتر نگران هستند که تجربه فاجعه‌آمیز سد گتوند در خوزستان که آن نیز در همجواری با یک سازند نمکی قرار داشت، در جزیره قشم تکرار شود و در اینجا نیز نفوذ آب در لایه‌های نمکی موجب تخریب گسترده و به مرور زمان از بین رفتن این اثر منحصربهفرد جهانی خواهد شد.
سازمان منطقه آزاد قشم نیز در طول سال‌ها اراضی زیادی جهت سرمایه‌گذاری در پرورش میگو به سرمایه‌گذاران واگذار کرده است و در سال‌های اخیر به دلیل قرارگیری این اراضی در حریم اثر ثبت‌شده ملی بوخو و ضوابط حفاظتی حاکم بر ژئوسایت‌های دیگر، ناچار از واگذاری این مناطق منصرف شده است.
امروز، اما جهاد کشاورزی استان(امور اراضی که ارائه کننده زمین به متقاضیان سرمایه‌گذاری است)، در‌صدد تمدید قرارداد اجاره این اراضی است و کارشناسان معتقدند با وجود ابلاغ محدوده دقیق عرصه و حریم و ضوابط حفاظتی از سوی وزارت میراث‌فرهنگی به تمامی دستگاه‌های اجرایی و نظارتی، اگر جهادکشاورزی استان از سازمان منطقه آزاد قشم یا وزارت میراث‌فرهنگی استعلام بگیرد، متوجه خواهد شد که براساس ضوابط حاکم بر عرصه و حریم اثر 171میراث طبیعی ملی بوخو هرگونه فعالیت اجرایی و عمرانی در عرصه اثر ممنوع است.
این گمان نیز می‌رود که شاید این واگذاری مجدد به دلیل حکم شورای صیانت از اراضی ملی سال‌های پیش بوده که دستگاه‌ها و سازمان‌های دخیل در آن واگذاری‌ها را مکلف به پرداخت خسارت به سرمایه‌گذاران کرده بودند و امروز احتمالا این اداره کل جهادکشاورزی استان هرمزگان برای گریز از تحمیل خسارت، مجددا قصد اجاره این اراضی را کرده است.
دوگانگی مدیریت پاشنه آشیل توسعه قشم
علی‌رغم ادعای مسئولان دولتی مبنی بر رفع دوگانگی مدیریتی در قشم، باوجود این تناقض‌ها در‌می‌یابیم که این در همچنان بر همان پاشنه می‌چرخد و هنوز ادارات کل استانی بدون تعامل با مسئولان منطقه آزاد قشم اقدام به واگذاری یا صدور مجوزهایی در حوزه پرورش میگو می‌کنند که مدیریت یکپارچگی در جزیره قشم را برخلاف ادعای دولتی‌ها زیر سؤال می‌برد.
با مروری بر تاثیرات اقتصادی مثبت ژئوسایت‌های 38گانه ژئوپارک جهانی قشم در زمینه فعال‌سازی اقتصاد روستایی و رونق‌بخشی به معیشت پایدار جوامع محلی، حال مسئله و سوال محوری این است که دستگاه‌های مدعی اشتغالزایی در صنعت آبزی‌پروری به چه قیمتی دارایی‌های منحصربهفرد زمین‌شناختی و طبیعت‌گردی بزرگ‌ترین جزیره خلیج‌فارس را قربانی امیال سوداگران زمین با اسم رمز پرورش میگو می‌کنند!
حقیقت این است که باید پرسید اراضی پرورش میگو علاوه‌بر تأمین بخش اندکی از نیاز کشور به امنیت غذایی، چنددرصد زمینه اشتغال جوانان بومی جزیره قشم را فراهم کرده و به بهبود معیشت جوامع محلی کمک کرده است؟ در صورتی که براساس بند5 سیاست‌های کلی توسعه دریامحور ابلاغ مقام معظم رهبری، «بهره‌برداری حداکثری و بهینه از ظرفیت‌ها، منابع و ذخایر زیست‌بوم دریایی با ممانعت از تخریب محیط‌زیست» باید صورت بگیرد.
جامعه محلی قشم چه می‌گوید؟
درباره ساکنان محلی اطراف این اراضی می‌توان اشاره داشت که مردم روستای کانی در غرب جزیره، مانند جزیره‌ای در محاصره مزارع پرورش میگو قرار خواهند گرفت که در آینده‌ای نه‌چندان دور به سرنوشتی همچون مردم شهر سوزا در استشمام بوی نامطبوع کارخانه پودر ماهی دچار خواهند شد و براساس اظهارات جامعه محلی روستای درکو، اراضی واگذارشده در بالادست و مسیر آب ورودی سد و بند این روستا قرار گرفته‌اند که مضافا تأثیری ویرانگر بر نخیلات، باغات و اراضی کشاورزی این روستا به جا خواهد گذاشت.
آینده ژئوپارک در گرو انتخاب امروز
با توجه به اینکه طی ماه‌های آینده ارزیابان شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو به جزیره قشم سفر خواهند کرد، کوچک‌ترین تجاوزی به عرصه و حریم 38ژئوسایت‌ها می‌تواند زمینه‌ساز دریافت کارت خواهد شد. براساس تجارب شکست‌های قبلی در سال1391و دریافت کارت قرمز که منجربه خروج 6ساله قشم از شبکه جهانی ژئوپارک‌ها شد، باید به دستگاه‌های متولی یادآور شویم که ارزیابان یونسکو برای صدور کارت سبز تمدید مجوز جهانی ژئوپارک به تعارض منافع یا رقابت‌های داخلی دستگاه‌های استانی با عینک نگرانی و یک تهدید جدی می‌نگرند. آنچه اهمیت دارد، عملکرد واقعی کشورها در حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی است و اگر روند فعلی ادامه یابد، ژئوپارک قشم با خطر تعلیق یا حذف فهرست جهانی مواجه خواهد شد.
براساس همین نگرانی‌ها، سازمان شیلات ایران، سازمان منطقه آزاد قشم، وزارت میراث‌فرهنگی، سازمان امور اراضی و سایر دستگاه‌های اجرایی درگیر با چالش نگران‌کننده قرارگیری اراضی پرورش میگو در عرصه یک اثر طبیعی ملی و جهانی، اکنون در برابر یک انتخاب سرنوشت‌ساز قرار دارند یا با بازنگری در سیاست‌ها و اقدامات 8ساله اخیر، شفافیت در واگذاری‌ها، جبران خسارت سرمایه‌گذاران و رعایت قوانین میراث ملی، نقش یک ناجی را ایفا کنند یا اینکه در تاریخ به عنوان نهادی که آخرین ضربه را بر پیکر ژئوپارک جهانی قشم وارد ساختند، ثبت شوند.
گروه راهبردی - حمید الماسی‌نیا- ژئوپارک جهانی قشم به عنوان نخستین ژئوپارک یونسکو در خاورمیانه، سال‌هاست میان دوگانه توسعه اقتصادی و بهره‌برداری پایدار از طبیعت گرفتار مانده است. گنبد نمکی و غار نمکدان به عنوان یک ژئوسایت کلیدی در میان 38اثر ثبت‌شده ژئوپارک قشم، نمونه‌ای روشن از این تعارض است؛ جایی که هم در فهرست ملی به ثبت رسیده و هم بخشی از میراث جهانی قشم به‌شمار می‌آید. بااین‌حال، واگذاری زمین‌ها برای پرورش میگو و پروژه‌های مشابه، امروز این میراث طبیعی را در معرض تهدید قرار داده است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، در سال۱۳۹۰ منطقه بوخو به عنوان «میراث طبیعی ملی» به شماره171 ثبت شد که غار نمکدان قشم نیز به عنوان بخشی منحصربهفرد و حائز ارزش‌های میراث زمین‌شناختی، زیر‌مجموعه این منطقه محسوب می‌شود؛ این صحبت به این معناست که هرگونه بهره‌برداری در محدوه آن نیازمند استعلام و اخذ مجوز از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.
طی اقدامی غیرشفاف در سال۱۳۹۸ زمین‌هایی در عرصه اصلی برای پرورش میگو واگذار شد؛ مسئله‌ای که در عمل، نادیده گرفتن ضوابط حفاظت از میراث ملی به‌شمار می‌رفت. این در حالی است که از سال1399 مطالعات تدقیق عرصه و حریم تعیین و به دستگاه‌های اجرایی ملی و استانی ابلاغ شد و بار دیگر ضرورت صیانت از این میراث ملی و دیگر ژئوسایت‌ها مورد تأکید قرار گرفت. بخشی از مزارع پرورش میگو، نه‌تنها با رعایت فاصله ایمن و بیرون از محدوده ژئوسایت گنبد نمکی و غار نمکدان انجام نشده، بلکه چندین هکتار آن دقیقا در عرصه این میراث ملی و جهانی قرار گرفته است. به همین دلیل طی چندسال اخیر فعالان میراث فرهنگی و همیاران ژئوپارک نگرانی شدید خود را از احتمال نابودی یا تهدید ژئوپارک توسط فعالیت‌های آبزی‌پروری اعلام کرده‌اند.
نقشه‌ها و داده‌ها چه نشان می‌دهند؟
آنچه در بررسی دقیق نقشه‌ها و داده‌های دسته اول که در اختیار خبرنگار روزنامه اقتصاد سرآمد قرار گرفته است، نشان می‌دهد که تضاد حقوقی و مدیریتی آشکاری در زمینه صورت گرفته؛ از جمله اینکه واگذاری غیرشفاف اراضی موسوم به پرورش میگو نه‌تنها پیش از مطالعات تدقیق عرصه و حریم ژئوسایت غار نمکدان، بلکه برخلاف ضوابط پرونده ثبت ملی منطقه طبیعی بوخو در سال۱۳۹۰ انجام شده‌اند.
سرمایه‌گذاران نیز بارها ادعا کرده‌اند که این زمین‌ها را پیش از تعیین عرصه و حریم ژئوسایت نمکدان(سال 1399) به صورت قانونی و انجام فرایند اخذ استعلام از مراجع مربوطه استانی دریافت کرده‌اند. این ادعاها در شرایطی است که منتقدان می‌گویند اثر طبیعی ملی بوخو و عرصه و حریم آن از سال۱۳۹۰ روشن بوده و دستگاه‌های واگذارکننده زمین باید استعلام می‌گرفتند. وجود این تعارض، امروز هم بهانه‌ای برای ادامه همان پروژه‌هاست و هم تبدیل به نشانه‌ای از ضعف در اجرای قوانین شده است.
هرچند سازمان شیلات کشور، توسعه آبزی‌پروری را ضرورتی برای اقتصاد دریامحور می‌داند، اما در سوی دیگر، کارشناسان ژئوپارک جهانی قشم و فعالان زیست‌محیطی منطقه از خطر آلودگی خاک و آب، تهدید اکوسیستم‌های طبیعی صحبت می‌کنند و حتی درباره احتمال حذف جزیره قشم از باشگاه جهانی شبکه ژئوپارک‌های یونسکو به دلیل نابودی مهم‌ترین میراث زمین‌شناختی این منطقه هشدار می‌دهند.
اهمیت زمین‌شناسی غار نمکدان قشم
چالش ایجاد شده کنونی را از چند زاویه باید مورد بررسی قرار داد. اینکه غار نمکدان قشم به عنوان طولانی‌ترین غار نمکی جهان در فهرست آثار طبیعی ملی و ژِئوسایت‌های ژئوپارک جهانی به ثبت رسیده است و قطعا هر نوع عملیات اجرایی در محدوده این اراضی، به دلیل قرارگیری در حریم و عرصه این اثر ثبتی، موجب تخریب و دست‌اندازی در اصالت این اثر شاخص جهانی خواهد شد.
کارشناسان زمین‌شناسی این اثر را به دلیل وجود نمک و املاح معدنی، بسیار حساس و شکننده می‌دانند و فعالان محیط‌زیست مخصوصا از این جهت بیشتر نگران هستند که تجربه فاجعه‌آمیز سد گتوند در خوزستان که آن نیز در همجواری با یک سازند نمکی قرار داشت، در جزیره قشم تکرار شود و در اینجا نیز نفوذ آب در لایه‌های نمکی موجب تخریب گسترده و به مرور زمان از بین رفتن این اثر منحصربهفرد جهانی خواهد شد.
سازمان منطقه آزاد قشم نیز در طول سال‌ها اراضی زیادی جهت سرمایه‌گذاری در پرورش میگو به سرمایه‌گذاران واگذار کرده است و در سال‌های اخیر به دلیل قرارگیری این اراضی در حریم اثر ثبت‌شده ملی بوخو و ضوابط حفاظتی حاکم بر ژئوسایت‌های دیگر، ناچار از واگذاری این مناطق منصرف شده است.
امروز، اما جهاد کشاورزی استان(امور اراضی که ارائه کننده زمین به متقاضیان سرمایه‌گذاری است)، در‌صدد تمدید قرارداد اجاره این اراضی است و کارشناسان معتقدند با وجود ابلاغ محدوده دقیق عرصه و حریم و ضوابط حفاظتی از سوی وزارت میراث‌فرهنگی به تمامی دستگاه‌های اجرایی و نظارتی، اگر جهادکشاورزی استان از سازمان منطقه آزاد قشم یا وزارت میراث‌فرهنگی استعلام بگیرد، متوجه خواهد شد که براساس ضوابط حاکم بر عرصه و حریم اثر 171میراث طبیعی ملی بوخو هرگونه فعالیت اجرایی و عمرانی در عرصه اثر ممنوع است.
این گمان نیز می‌رود که شاید این واگذاری مجدد به دلیل حکم شورای صیانت از اراضی ملی سال‌های پیش بوده که دستگاه‌ها و سازمان‌های دخیل در آن واگذاری‌ها را مکلف به پرداخت خسارت به سرمایه‌گذاران کرده بودند و امروز احتمالا این اداره کل جهادکشاورزی استان هرمزگان برای گریز از تحمیل خسارت، مجددا قصد اجاره این اراضی را کرده است.
دوگانگی مدیریت پاشنه آشیل توسعه قشم
علی‌رغم ادعای مسئولان دولتی مبنی بر رفع دوگانگی مدیریتی در قشم، باوجود این تناقض‌ها در‌می‌یابیم که این در همچنان بر همان پاشنه می‌چرخد و هنوز ادارات کل استانی بدون تعامل با مسئولان منطقه آزاد قشم اقدام به واگذاری یا صدور مجوزهایی در حوزه پرورش میگو می‌کنند که مدیریت یکپارچگی در جزیره قشم را برخلاف ادعای دولتی‌ها زیر سؤال می‌برد.
با مروری بر تاثیرات اقتصادی مثبت ژئوسایت‌های 38گانه ژئوپارک جهانی قشم در زمینه فعال‌سازی اقتصاد روستایی و رونق‌بخشی به معیشت پایدار جوامع محلی، حال مسئله و سوال محوری این است که دستگاه‌های مدعی اشتغالزایی در صنعت آبزی‌پروری به چه قیمتی دارایی‌های منحصربهفرد زمین‌شناختی و طبیعت‌گردی بزرگ‌ترین جزیره خلیج‌فارس را قربانی امیال سوداگران زمین با اسم رمز پرورش میگو می‌کنند!
حقیقت این است که باید پرسید اراضی پرورش میگو علاوه‌بر تأمین بخش اندکی از نیاز کشور به امنیت غذایی، چنددرصد زمینه اشتغال جوانان بومی جزیره قشم را فراهم کرده و به بهبود معیشت جوامع محلی کمک کرده است؟ در صورتی که براساس بند5 سیاست‌های کلی توسعه دریامحور ابلاغ مقام معظم رهبری، «بهره‌برداری حداکثری و بهینه از ظرفیت‌ها، منابع و ذخایر زیست‌بوم دریایی با ممانعت از تخریب محیط‌زیست» باید صورت بگیرد.
جامعه محلی قشم چه می‌گوید؟
درباره ساکنان محلی اطراف این اراضی می‌توان اشاره داشت که مردم روستای کانی در غرب جزیره، مانند جزیره‌ای در محاصره مزارع پرورش میگو قرار خواهند گرفت که در آینده‌ای نه‌چندان دور به سرنوشتی همچون مردم شهر سوزا در استشمام بوی نامطبوع کارخانه پودر ماهی دچار خواهند شد و براساس اظهارات جامعه محلی روستای درکو، اراضی واگذارشده در بالادست و مسیر آب ورودی سد و بند این روستا قرار گرفته‌اند که مضافا تأثیری ویرانگر بر نخیلات، باغات و اراضی کشاورزی این روستا به جا خواهد گذاشت.
آینده ژئوپارک در گرو انتخاب امروز
با توجه به اینکه طی ماه‌های آینده ارزیابان شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو به جزیره قشم سفر خواهند کرد، کوچک‌ترین تجاوزی به عرصه و حریم 38ژئوسایت‌ها می‌تواند زمینه‌ساز دریافت کارت خواهد شد. براساس تجارب شکست‌های قبلی در سال1391و دریافت کارت قرمز که منجربه خروج 6ساله قشم از شبکه جهانی ژئوپارک‌ها شد، باید به دستگاه‌های متولی یادآور شویم که ارزیابان یونسکو برای صدور کارت سبز تمدید مجوز جهانی ژئوپارک به تعارض منافع یا رقابت‌های داخلی دستگاه‌های استانی با عینک نگرانی و یک تهدید جدی می‌نگرند. آنچه اهمیت دارد، عملکرد واقعی کشورها در حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی است و اگر روند فعلی ادامه یابد، ژئوپارک قشم با خطر تعلیق یا حذف فهرست جهانی مواجه خواهد شد.
براساس همین نگرانی‌ها، سازمان شیلات ایران، سازمان منطقه آزاد قشم، وزارت میراث‌فرهنگی، سازمان امور اراضی و سایر دستگاه‌های اجرایی درگیر با چالش نگران‌کننده قرارگیری اراضی پرورش میگو در عرصه یک اثر طبیعی ملی و جهانی، اکنون در برابر یک انتخاب سرنوشت‌ساز قرار دارند یا با بازنگری در سیاست‌ها و اقدامات 8ساله اخیر، شفافیت در واگذاری‌ها، جبران خسارت سرمایه‌گذاران و رعایت قوانین میراث ملی، نقش یک ناجی را ایفا کنند یا اینکه در تاریخ به عنوان نهادی که آخرین ضربه را بر پیکر ژئوپارک جهانی قشم وارد ساختند، ثبت شوند.