«سرآمد» گزارش می‌دهد؛
عقب ماندگی تجدیدپذیرها از ماموریت عبور از ناترازی
اهداف توسعه انرژی‌های پاک به نتیجه می‌رسد؟
گروه انرژی- محمد کیان اسماعیلی نژاد - اردیبهشت‌ماه امسال بود که مسئولان وزارت نیرو اعلام کردند؛ طبق برنامه‌ریزی صورت‌گرفته تا پایان تابستان امسال تولید برق توسط تجدیدپذیرها به ۵۰۰۰مگاوات برسد. طبق برنامه اعلام‌شده، قرار بود ماهانه حدود ۱۰۰۰مگاوات به ظرفیت نصب‌شده اضافه شود و با همکاری بخش دولتی و خصوصی، پروژه‌های خورشیدی و مزارع کوچک در ۳۱استان کشور وارد مدار شوند. بااین‌حال، آخرین گزارش‌های منتشرشده نشان می‌دهد که ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور باوجود رشد چشمگیر یک‌ساله و عبور از مرز ۲۲۰۰مگاوات، هنوز کمتر از نیمی از هدف وعده داده‌شده ۵۰۰۰مگاواتی است و عقب‌ماندگی از برنامه زمان‌بندی، ادامه دارد.
به گزارش اقتصاد سرآمد، ایران با پتانسیل عظیم خورشیدی(بیش از ۳۰۰روز آفتابی در سال) و بادی(ظرفیت بیش از ۱۰۰گیگاوات)، می‌تواند به هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل شود. دولت در ابتدای سال۱۴۰۴، با اعلام برنامه ویژه برای توسعه ۳۰هزار مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر، این امید را زنده کرد. این برنامه شامل ۲۵هزار مگاوات خورشیدی، ۵هزار مگاوات بادی و ۲۰۰مگاوات زباله‌سوز بوده و قرار است با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و صندوق توسعه ملی، ناترازی را جبران کند. همچنین تلاش برای ساخت ۵هزار مگاوات تا پایان تابستان۱۴۰۴، بخشی از این استراتژی است.
واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد که سرعت توسعه، بسیار کندتر از وعده‌هاست. ظرفیت نصب‌شده تجدیدپذیرها تا شهریور۱۴۰۴ تنها به ۲۲۱۶مگاوات رسیده که عمدتاً خورشیدی(حدود ۱۵۰۰مگاوات) و بادی(۳۷۰مگاوات) است. این رقم کمتر از ۲درصد کل ظرفیت تولید برق کشور(حدود ۹۳هزار مگاوات) را تشکیل می‌دهد. خاموشی‌های اخیر، مانند آنچه در تابستان۱۴۰۴ در استان‌های مرکزی رخ داد، نشان‌دهنده وابستگی بیش از حد به نیروگاه‌های فسیلی است که با کمبود گاز و تحریم‌ها، کارایی خود را از دست داده‌اند.
واقعیت‌های ساختاری انرژی در ایران
عدم‌تحقق وعده‌های مکرر دولت‌های جمهوری اسلامی ایران درباره راه‌اندازی نیروگاه‌های تجدیدپذیر نشان می‌دهد که اغلب این وعده‌ها با اهداف بلندپروازانه مانند رسیدن به ۱۰هزار مگاوات تا پایان سال۱۴۰۴ یا ۳۰هزار مگاوات تا پایان دولت چهاردهم همراه بوده، عمدتاً به دلیل موانع ساختاری، مالی و سیاستی، به سرانجام نرسیده‌اند. نایب رئیس کمیسیون انرژی مجلس در مرداد۱۴۰۴، صراحتاً به عدم‌تحقق وعده‌های وزارت نیرو اشاره و تأکید کرد که باوجود اعلام رسمی افزایش ظرفیت به ۵هزار مگاوات، تنها حدود ۵۰۰مگاوات در چند ماه ابتدایی دولت چهاردهم اضافه شده است.
کارشناسان باور دارند که شکاف بین وعده و واقعیت در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران سال به سال افزایش یافته است. در برنامه ششم توسعه(۱400-۱396)، هدف ۵هزار مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر بود، اما تنها حدود ۱۰۰۰مگاوات محقق شد. در دولت سیزدهم، وعده ۶۰هزار مگاوات تا ۱۴۰۴ داده شد، اما ظرفیت به ۱5۰۰-۱4۰۰مگاوات محدود ماند. این الگو در دولت چهاردهم نیز تکرار شده؛ تا جایی که علی‌رغم برنامه ۷هزار مگاواتی ساتبا، کارشناسان معتقدند تحقق این وعده هم امکان‌پذیر نیست.
توسعه تجدیدپذیرها نیازمند سرمایه کلان است. برای ۳۰هزار مگاوات، حدود ۱۲میلیارد دلار بودجه لازم است، اما تحریم‌ها و اولویت‌بندی بودجه به سمت نیروگاه‌های فسیلی، بخش خصوصی را دلسرد کرده. تنها ۱۰۰مگاوات در ماه‌های اخیر با سرمایه‌گذاری خصوصی اضافه شده، در حالی‌که دولت وعده حمایت‌های مالی مانند یارانه اولیه را داده، اما اجرا نکرده است. نرخ بازده طولانی (7-5سال) و تعرفه‌های خرید تضمینی نه‌چندان جذاب، سرمایه‌گذاران خارجی را نیز دور نگه داشته است.
کاهش دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و سرمایه خارجی نیز سرعت را کند کرده است. در حالی‌که چین تا ۲۰۲۵ به ۲۰درصد انرژی غیرفسیلی می‌رسد، ایران کمتر از یک‌درصد برق را از تجدیدپذیرها تأمین می‌کند. همچنین چالش‌های زیست‌محیطی مانند خوردگی و دوام سازه‌ها در پروژه‌های خورشیدی شناور، موانع فنی اضافه می‌کنند.
دولت چهاردهم با تمرکز بر شتاب‌گیری توسعه، وعده دوبرابرشدن ظرفیت خورشیدی در هفت‌ماه گذشته را داده و هدف ۷هزار مگاوات تا پایان سال را اعلام کرده است. همچنین احداث مزارع بزرگ خورشیدی و نیروگاه‌های روستایی در دستور کار است، اما با توجه به سابقه عدم‌تحقق، کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون رفع موانع ساختاری، این برنامه‌ها نیز به سرنوشت قبلی دچار خواهند شد. برای مقابله واقعی با خاموشی‌ها، نیاز به اصلاح سیاست‌ها، جذب سرمایه خارجی واقعی و کاهش بوروکراسی است. در غیر این صورت، ناترازی برق نه‌تنها ادامه می‌یابد، بلکه اقتصاد ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار خواهد داد.
ضرورت توسعه تجدیدپذیرها در ایران
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تحقق این هدف به دلیل تأخیر در تأمین منابع مالی و کندی روند اجرای برخی پروژه‌ها، تاکنون محقق نشده است. آمارها نشان می‌دهد ظرف بیش از ۲۰سال گذشته تنها ۱۲۳۲مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر در کشور احداث شده بود، اما طی یک‌سال اخیر این رقم به بیش از ۲۲۰۰مگاوات رسیده است. بااین‌حال، این جهش بی‌سابقه به دلیل کمبود منابع مالی، نتوانسته اهداف زمان‌بندی‌شده را محقق کند. براساس برنامه مصوب، احداث ۳۵۰۰مگاوات ظرفیت جدید نیازمند ۱.۵میلیارد دلار منابع مالی بود که باید بخشی از آن تا فروردین امسال در اختیار سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر قرار می‌گرفت. در عمل اما تأمین مالی با تأخیری 6ماهه انجام و تنها معادل درخواست ماه نخست سال پرداخت شد. همین تأخیر باعث شد ظرفیت‌ها از برنامه عقب بمانند.
مسئولان معتقدند در صورت تزریق به موقع منابع، امکان عبور ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر به ۵۰۰۰مگاوات تا پایان شهریور وجود داشت، اما اکنون حتی با رشد چشمگیر یک‌ساله، ظرفیت نصب‌شده به کمتر از نیمی از هدف برنامه رسیده است. باور بسیاری از کارشناسان این است که در حال حاضر توسعه تجدیدپذیرها نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت برای کاهش ناترازی انرژی و مقابله با آثار زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی به‌شمار می‌رود و بی‌شک تحقق اهداف تنها با افزایش سرعت تأمین مالی و اجرای دقیق سیاست‌های بالادستی امکان‌پذیر است.
فرصت‌های توسعه انرژی‌های پاک در ایران
ایران با برخورداری از منابع طبیعی گسترده، فرصت‌های ویژه‌ای برای توسعه انرژی‌های پاک دارد. تابش آفتاب در مناطق مرکزی و جنوبی کشور، شرایطی مناسب برای احداث نیروگاه‌های خورشیدی فراهم کرده و بادهای موسمی در سواحل خزر و برخی مناطق غربی، ظرفیت بالقوه‌ای برای تولید برق بادی ایجاد می‌کند. به موازات توسعه نیروگاه‌های جدید، ۳۱طرح بهره‌وری در حوزه صنعت، تجهیزات سرمایشی و روشنایی با هدف کاهش ۶۷۹مگاوات مصرف برق در حال اجراست. کارشناسان معتقدند بهره‌وری تنها می‌تواند بخشی از عقب‌ماندگی موجود را جبران کند و تحقق برنامه ۵۰۰۰مگاواتی نیازمند تصمیمات سریع‌تر و منابع پایدارتر است.
سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بخش خصوصی با تجهیز کارگاه‌ها و آغاز عملیات اجرایی نیروگاه‌های خورشیدی کوچک، تلاش کرده‌اند سرعت اجرای پروژه‌ها را افزایش دهند. علاوه‌بر این، برنامه‌هایی برای نصب نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس در دستگاه‌های دولتی و پشت‌بام‌ها پیش‌بینی شده که امکان مشارکت گسترده‌تر در توسعه تجدیدپذیرها را فراهم می‌کند. کارشناسان انرژی تأکید دارند که بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های خورشیدی و بادی کشور می‌تواند فشار بر شبکه برق را کاهش داده، امنیت انرژی را افزایش دهد و بخشی از اهداف بلندمدت توسعه پایدار را محقق
کند.
گروه انرژی- محمد کیان اسماعیلی نژاد - اردیبهشت‌ماه امسال بود که مسئولان وزارت نیرو اعلام کردند؛ طبق برنامه‌ریزی صورت‌گرفته تا پایان تابستان امسال تولید برق توسط تجدیدپذیرها به ۵۰۰۰مگاوات برسد. طبق برنامه اعلام‌شده، قرار بود ماهانه حدود ۱۰۰۰مگاوات به ظرفیت نصب‌شده اضافه شود و با همکاری بخش دولتی و خصوصی، پروژه‌های خورشیدی و مزارع کوچک در ۳۱استان کشور وارد مدار شوند. بااین‌حال، آخرین گزارش‌های منتشرشده نشان می‌دهد که ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور باوجود رشد چشمگیر یک‌ساله و عبور از مرز ۲۲۰۰مگاوات، هنوز کمتر از نیمی از هدف وعده داده‌شده ۵۰۰۰مگاواتی است و عقب‌ماندگی از برنامه زمان‌بندی، ادامه دارد.
به گزارش اقتصاد سرآمد، ایران با پتانسیل عظیم خورشیدی(بیش از ۳۰۰روز آفتابی در سال) و بادی(ظرفیت بیش از ۱۰۰گیگاوات)، می‌تواند به هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل شود. دولت در ابتدای سال۱۴۰۴، با اعلام برنامه ویژه برای توسعه ۳۰هزار مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر، این امید را زنده کرد. این برنامه شامل ۲۵هزار مگاوات خورشیدی، ۵هزار مگاوات بادی و ۲۰۰مگاوات زباله‌سوز بوده و قرار است با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و صندوق توسعه ملی، ناترازی را جبران کند. همچنین تلاش برای ساخت ۵هزار مگاوات تا پایان تابستان۱۴۰۴، بخشی از این استراتژی است.
واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد که سرعت توسعه، بسیار کندتر از وعده‌هاست. ظرفیت نصب‌شده تجدیدپذیرها تا شهریور۱۴۰۴ تنها به ۲۲۱۶مگاوات رسیده که عمدتاً خورشیدی(حدود ۱۵۰۰مگاوات) و بادی(۳۷۰مگاوات) است. این رقم کمتر از ۲درصد کل ظرفیت تولید برق کشور(حدود ۹۳هزار مگاوات) را تشکیل می‌دهد. خاموشی‌های اخیر، مانند آنچه در تابستان۱۴۰۴ در استان‌های مرکزی رخ داد، نشان‌دهنده وابستگی بیش از حد به نیروگاه‌های فسیلی است که با کمبود گاز و تحریم‌ها، کارایی خود را از دست داده‌اند.
واقعیت‌های ساختاری انرژی در ایران
عدم‌تحقق وعده‌های مکرر دولت‌های جمهوری اسلامی ایران درباره راه‌اندازی نیروگاه‌های تجدیدپذیر نشان می‌دهد که اغلب این وعده‌ها با اهداف بلندپروازانه مانند رسیدن به ۱۰هزار مگاوات تا پایان سال۱۴۰۴ یا ۳۰هزار مگاوات تا پایان دولت چهاردهم همراه بوده، عمدتاً به دلیل موانع ساختاری، مالی و سیاستی، به سرانجام نرسیده‌اند. نایب رئیس کمیسیون انرژی مجلس در مرداد۱۴۰۴، صراحتاً به عدم‌تحقق وعده‌های وزارت نیرو اشاره و تأکید کرد که باوجود اعلام رسمی افزایش ظرفیت به ۵هزار مگاوات، تنها حدود ۵۰۰مگاوات در چند ماه ابتدایی دولت چهاردهم اضافه شده است.
کارشناسان باور دارند که شکاف بین وعده و واقعیت در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران سال به سال افزایش یافته است. در برنامه ششم توسعه(۱400-۱396)، هدف ۵هزار مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر بود، اما تنها حدود ۱۰۰۰مگاوات محقق شد. در دولت سیزدهم، وعده ۶۰هزار مگاوات تا ۱۴۰۴ داده شد، اما ظرفیت به ۱5۰۰-۱4۰۰مگاوات محدود ماند. این الگو در دولت چهاردهم نیز تکرار شده؛ تا جایی که علی‌رغم برنامه ۷هزار مگاواتی ساتبا، کارشناسان معتقدند تحقق این وعده هم امکان‌پذیر نیست.
توسعه تجدیدپذیرها نیازمند سرمایه کلان است. برای ۳۰هزار مگاوات، حدود ۱۲میلیارد دلار بودجه لازم است، اما تحریم‌ها و اولویت‌بندی بودجه به سمت نیروگاه‌های فسیلی، بخش خصوصی را دلسرد کرده. تنها ۱۰۰مگاوات در ماه‌های اخیر با سرمایه‌گذاری خصوصی اضافه شده، در حالی‌که دولت وعده حمایت‌های مالی مانند یارانه اولیه را داده، اما اجرا نکرده است. نرخ بازده طولانی (7-5سال) و تعرفه‌های خرید تضمینی نه‌چندان جذاب، سرمایه‌گذاران خارجی را نیز دور نگه داشته است.
کاهش دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و سرمایه خارجی نیز سرعت را کند کرده است. در حالی‌که چین تا ۲۰۲۵ به ۲۰درصد انرژی غیرفسیلی می‌رسد، ایران کمتر از یک‌درصد برق را از تجدیدپذیرها تأمین می‌کند. همچنین چالش‌های زیست‌محیطی مانند خوردگی و دوام سازه‌ها در پروژه‌های خورشیدی شناور، موانع فنی اضافه می‌کنند.
دولت چهاردهم با تمرکز بر شتاب‌گیری توسعه، وعده دوبرابرشدن ظرفیت خورشیدی در هفت‌ماه گذشته را داده و هدف ۷هزار مگاوات تا پایان سال را اعلام کرده است. همچنین احداث مزارع بزرگ خورشیدی و نیروگاه‌های روستایی در دستور کار است، اما با توجه به سابقه عدم‌تحقق، کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون رفع موانع ساختاری، این برنامه‌ها نیز به سرنوشت قبلی دچار خواهند شد. برای مقابله واقعی با خاموشی‌ها، نیاز به اصلاح سیاست‌ها، جذب سرمایه خارجی واقعی و کاهش بوروکراسی است. در غیر این صورت، ناترازی برق نه‌تنها ادامه می‌یابد، بلکه اقتصاد ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار خواهد داد.
ضرورت توسعه تجدیدپذیرها در ایران
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تحقق این هدف به دلیل تأخیر در تأمین منابع مالی و کندی روند اجرای برخی پروژه‌ها، تاکنون محقق نشده است. آمارها نشان می‌دهد ظرف بیش از ۲۰سال گذشته تنها ۱۲۳۲مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر در کشور احداث شده بود، اما طی یک‌سال اخیر این رقم به بیش از ۲۲۰۰مگاوات رسیده است. بااین‌حال، این جهش بی‌سابقه به دلیل کمبود منابع مالی، نتوانسته اهداف زمان‌بندی‌شده را محقق کند. براساس برنامه مصوب، احداث ۳۵۰۰مگاوات ظرفیت جدید نیازمند ۱.۵میلیارد دلار منابع مالی بود که باید بخشی از آن تا فروردین امسال در اختیار سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر قرار می‌گرفت. در عمل اما تأمین مالی با تأخیری 6ماهه انجام و تنها معادل درخواست ماه نخست سال پرداخت شد. همین تأخیر باعث شد ظرفیت‌ها از برنامه عقب بمانند.
مسئولان معتقدند در صورت تزریق به موقع منابع، امکان عبور ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر به ۵۰۰۰مگاوات تا پایان شهریور وجود داشت، اما اکنون حتی با رشد چشمگیر یک‌ساله، ظرفیت نصب‌شده به کمتر از نیمی از هدف برنامه رسیده است. باور بسیاری از کارشناسان این است که در حال حاضر توسعه تجدیدپذیرها نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت برای کاهش ناترازی انرژی و مقابله با آثار زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی به‌شمار می‌رود و بی‌شک تحقق اهداف تنها با افزایش سرعت تأمین مالی و اجرای دقیق سیاست‌های بالادستی امکان‌پذیر است.
فرصت‌های توسعه انرژی‌های پاک در ایران
ایران با برخورداری از منابع طبیعی گسترده، فرصت‌های ویژه‌ای برای توسعه انرژی‌های پاک دارد. تابش آفتاب در مناطق مرکزی و جنوبی کشور، شرایطی مناسب برای احداث نیروگاه‌های خورشیدی فراهم کرده و بادهای موسمی در سواحل خزر و برخی مناطق غربی، ظرفیت بالقوه‌ای برای تولید برق بادی ایجاد می‌کند. به موازات توسعه نیروگاه‌های جدید، ۳۱طرح بهره‌وری در حوزه صنعت، تجهیزات سرمایشی و روشنایی با هدف کاهش ۶۷۹مگاوات مصرف برق در حال اجراست. کارشناسان معتقدند بهره‌وری تنها می‌تواند بخشی از عقب‌ماندگی موجود را جبران کند و تحقق برنامه ۵۰۰۰مگاواتی نیازمند تصمیمات سریع‌تر و منابع پایدارتر است.
سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بخش خصوصی با تجهیز کارگاه‌ها و آغاز عملیات اجرایی نیروگاه‌های خورشیدی کوچک، تلاش کرده‌اند سرعت اجرای پروژه‌ها را افزایش دهند. علاوه‌بر این، برنامه‌هایی برای نصب نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس در دستگاه‌های دولتی و پشت‌بام‌ها پیش‌بینی شده که امکان مشارکت گسترده‌تر در توسعه تجدیدپذیرها را فراهم می‌کند. کارشناسان انرژی تأکید دارند که بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های خورشیدی و بادی کشور می‌تواند فشار بر شبکه برق را کاهش داده، امنیت انرژی را افزایش دهد و بخشی از اهداف بلندمدت توسعه پایدار را محقق
کند.