«سرآمد» بررسی می‌کند؛
«لجستیک آسیای مرکزی» محور رقابت جهانی
اهمیت آسیای مرکزی در فضای رقابتی مداوم بین پکن و واشنگتن
گروه بین الملل - رضا رضایی- آسیای مرکزی، شامل قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان، جایگاه مهمی در چارچوب‌های منطقه‌ای و جهانی دارد. اهمیت راهبردی این منطقه با عوامل ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیت جهانی به‌هم‌پیوسته، نمایان می‌شود. از نظر جغرافیایی، آسیای مرکزی بین بازیگران ژئوپلیتیکی اصلی مانند روسیه، چین و ایران و در مجاورت آسیای‌جنوبی و خاورمیانه قرار دارد. بنابراین، این منطقه نیازمند توجه راهبردی از سوی قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای است. در سطح جهانی، به دلیل منافع اقتصادی، نگرانی‌های امنیتی و سیاست‌های انرژی، این منطقه به عنوان یک قدرت نوظهور در روابط پویای بین‌المللی در حال قدرت‌یابی است.
با توجه به نزدیکی جغرافیایی و ثبات نسبی ژئوپلیتیکی، آسیای مرکزی جایگاه راهبردی در زیر چتر دیپلماسی منطقه‌ای مقامات چینی دارد. نمونه بارز این سیاست خارجی، سفر اخیر شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به قزاقستان در جریان دومین اجلاس چین و آسیای مرکزی است که در ژوئن امسال در بحبوحه افزایش تنش‌ها در خاورمیانه برگزار شد. یکی از اهداف چین، تقویت مشارکت‌های راهبردی با آسیای مرکزی از طریق ایجاد پایه‌ای محکم برای همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بی‌وقفه است. در این راستا، چین بر همکاری پایدار با کشورهای منطقه، به‌ویژه در چارچوب طرح کمربند و جاده تأکید دارد. طرح کمربند و جاده بخشی از راهبرد چین برای تبدیل آسیای مرکزی به یک منطقه کلیدی است که به دلیل مرزهای مشترک و پتانسیل ادغام در پروژه‌های زیرساختی، آن را به منطقه‌ای مهم تبدیل می‌کند.
طبق داده‌های رسمی، تجارت بین کشورها طی دوسال، ۳۵درصد افزایش یافته که در طیف گسترده‌ای از همکاری در صنایعی مانند سرمایه‌گذاری، توسعه انرژی سبز و نوآوری علمی-فناوری مشهود است. بدون تردید، تلاش‌های سیاست خارجی چین با هدف آماده‌سازی اقتصاد این کشور برای تنش‌های احتمالی با ایالات متحده و کلا غرب انجام می‌شود. بنابراین، چین باید اهمیت همکاری استراتژیک جامع با کشورهای آسیای مرکزی را نشان و تعهد خود را ثابت کند.
در این راستا، آسیای مرکزی می‌تواند به عنوان مسیری جایگزین در مفهوم تنوع‌بخشی به اتحادهای ژئوپلیتیکی در اوراسیا در نظر گرفته شود. در نتیجه، در مواجهه با چالش‌های پیش‌بینی‌شده در روابط با واشنگتن، تقویت ائتلافی از کشورهای وفادار در جنوب جهان و آسیای مرکزی به یک هدف اصلی تبدیل شده است. بنابراین منافع چین کاملاً عمل‌گرایانه است. بر این اساس، آسیای مرکزی در فضای رقابتی مداوم بین پکن و واشنگتن اهمیت پیدا می‌کند.
اهمیت قزاقستان
بی‌ثباتی بالقوه اوضاع سیاسی در غرب آسیا، اهمیت همکاری راهبردی چین با آسیای مرکزی را بیش از گذشته افزایش می‌دهد. اگرچه چین به‌طور سنتی گاز را از ترکمنستان و نفت را عمدتاً از قزاقستان وارد می‌کند، اما مشکلات بالقوه در تنگه هرمز و وابستگی به نفت کشورهای خلیج فارس به‌ویژه ایران، پکن را به دنبال مسیرهای جایگزین سوق می‌دهد. از نظر تاریخی، چین روابط قابل‌توجهی با آسیای مرکزی داشته است. روابط این کشور با قزاقستان به دلیل مرز مشترک و لجستیک مطلوب، به‌ویژه قوی است. بنابراین چین تلاش می‌کند تا نفوذ خود را در منطقه از طریق قزاقستان گسترش دهد. در طول اجلاس برگزارشده در آستانه، ۲۴توافق‌نامه بین‌دولتی و بین‌بخشی در نتیجه جلسات بین رهبران قزاقستان و چین امضا شد. این اسناد طیف گسترده‌ای از همکاری‌ها، از جمله انرژی، صنعت فضایی، دیجیتالی‌شدن، مقررات گمرکی و کشاورزی را پوشش می‌دهد.
در اجلاس آستانه، قابلیت‌های منحصربه‌فرد فناوری چین در زمینه هسته‌ای به عنوان یک حوزه اولویت‌دار برای همکاری معرفی شد. در این راستا، قزاقستان به‌طور فعال از طرف چینی دعوت کرده تا در پروژه‌های ساخت نیروگاه هسته‌ای سرمایه‌گذاری کند. ظاهراً چین قصد دارد به بزرگ‌ترین شریک تجاری «آستانه» تبدیل شود که می‌تواند روسیه را به جایگاه دوم سوق دهد.
تقویت مسیرهای ترانزیتی
یکی از جنبه‌های کلیدی اهمیت آسیای مرکزی در دوران معاصر، نقش آن به عنوان یک قطب لجستیکی است. پروژه‌های زیرساختی بزرگی مانند جاده‌ها، راه‌آهن و خطوط لوله برای تقویت تجارت اوراسیا در حال برنامه‌ریزی هستند. ابتکاراتی مانند مسیر حمل‌و‌نقل بین‌المللی ترانس خزر(کریدور میانی) به عنوان جایگزین مسیرهای سنتی از طریق روسیه عمل می‌کنند. در این زمینه، پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان نمونه مهمی است که سیاست ترانزیتی چین را تعمیق می‌بخشد. با هدف افزایش تجارت و اتصال منطقه‌ای، ازبکستان، افغانستان و پاکستان یک توافق‌نامه چارچوب سه‌جانبه برای ایجاد یک کریدور راه‌آهن جدید که آسیای مرکزی را به آسیای جنوبی متصل می‌کند، امضا کرده‌اند. به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، راه‌آهن پیشنهادی ترانس افغانستان همچنین امکان ارتباط با چین و روسیه را فراهم خواهد کرد.
با توجه به وقفه‌های گذشته در تأمین نفت از طریق روسیه و اعمال تعرفه‌های بالای آمریکایی، قزاقستان چاره‌ای جز دنبال کردن یک سیاست خارجی متعادل ندارد. در این راستا، قزاقستان ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای خود را به روسیه واگذار کرده است. شرکت «روس‌اتم» به عنوان رهبر کنسرسیوم بین‌المللی برای این پروژه تعیین شده است. با آغاز فرایند ساخت‌وساز، انتظار می‌رود «روس‌اتم» سهم قابل‌توجهی در بهره‌وری انرژی قزاقستان داشته باشد. بدون تردید «آستانه» در تلاش است تا منافع شرکای منطقه‌ای خود را متعادل کند.
برگزاری مجامع مختلف
لازم است به اولین اجلاس اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی که در آوریل ۲۰۲۵ در سمرقند برگزار شد و پس از آن اولین اجلاس آسیای مرکزی و ایتالیا در «آستانه» نیز اشاره شود. هر دو رویداد با هدف توسعه ابعاد مختلف همکاری برگزار شدند. علاوه‌بر این، در ۱۴ و ۱۵آگوست۲۰۲۵، هشتمین مجمع کارشناسان آسیای مرکزی با عنوان «آسیای مرکزی - فضای مشترک اعتماد، امنیت و توسعه پایدار» در تاشکند، ازبکستان برگزار شد و کارشناسانی از اتحادیه اروپا، آسه‌آن، ایالات متحده، بریتانیا و سایر کشورها را گردهم آورد. بنابراین، این مجمع به عنوان بستری مناسب برای بررسی چشم‌اندازهای همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی در نظر گرفته شد.
این امر نشان‌دهنده شکل‌گیری هویت منطقه‌ای در آسیای مرکزی در چارچوب وسیع‌تر سیاست جهانی است. در مجموع، آسیای مرکزی به عرصه‌ای رقابتی برای مبارزه برای نفوذ میان مراکز قدرت بزرگ مانند چین، روسیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ایران و همچنین پاکستان و هند تبدیل شده است. این پویایی، فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای کشورهای آسیای مرکزی در راستای تنوع بخشیدن به مشارکت‌های خود و حفظ استقلال راهبردی خود ایجاد می‌کند.
گروه بین الملل - رضا رضایی- آسیای مرکزی، شامل قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان، جایگاه مهمی در چارچوب‌های منطقه‌ای و جهانی دارد. اهمیت راهبردی این منطقه با عوامل ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیت جهانی به‌هم‌پیوسته، نمایان می‌شود. از نظر جغرافیایی، آسیای مرکزی بین بازیگران ژئوپلیتیکی اصلی مانند روسیه، چین و ایران و در مجاورت آسیای‌جنوبی و خاورمیانه قرار دارد. بنابراین، این منطقه نیازمند توجه راهبردی از سوی قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای است. در سطح جهانی، به دلیل منافع اقتصادی، نگرانی‌های امنیتی و سیاست‌های انرژی، این منطقه به عنوان یک قدرت نوظهور در روابط پویای بین‌المللی در حال قدرت‌یابی است.
با توجه به نزدیکی جغرافیایی و ثبات نسبی ژئوپلیتیکی، آسیای مرکزی جایگاه راهبردی در زیر چتر دیپلماسی منطقه‌ای مقامات چینی دارد. نمونه بارز این سیاست خارجی، سفر اخیر شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به قزاقستان در جریان دومین اجلاس چین و آسیای مرکزی است که در ژوئن امسال در بحبوحه افزایش تنش‌ها در خاورمیانه برگزار شد. یکی از اهداف چین، تقویت مشارکت‌های راهبردی با آسیای مرکزی از طریق ایجاد پایه‌ای محکم برای همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بی‌وقفه است. در این راستا، چین بر همکاری پایدار با کشورهای منطقه، به‌ویژه در چارچوب طرح کمربند و جاده تأکید دارد. طرح کمربند و جاده بخشی از راهبرد چین برای تبدیل آسیای مرکزی به یک منطقه کلیدی است که به دلیل مرزهای مشترک و پتانسیل ادغام در پروژه‌های زیرساختی، آن را به منطقه‌ای مهم تبدیل می‌کند.
طبق داده‌های رسمی، تجارت بین کشورها طی دوسال، ۳۵درصد افزایش یافته که در طیف گسترده‌ای از همکاری در صنایعی مانند سرمایه‌گذاری، توسعه انرژی سبز و نوآوری علمی-فناوری مشهود است. بدون تردید، تلاش‌های سیاست خارجی چین با هدف آماده‌سازی اقتصاد این کشور برای تنش‌های احتمالی با ایالات متحده و کلا غرب انجام می‌شود. بنابراین، چین باید اهمیت همکاری استراتژیک جامع با کشورهای آسیای مرکزی را نشان و تعهد خود را ثابت کند.
در این راستا، آسیای مرکزی می‌تواند به عنوان مسیری جایگزین در مفهوم تنوع‌بخشی به اتحادهای ژئوپلیتیکی در اوراسیا در نظر گرفته شود. در نتیجه، در مواجهه با چالش‌های پیش‌بینی‌شده در روابط با واشنگتن، تقویت ائتلافی از کشورهای وفادار در جنوب جهان و آسیای مرکزی به یک هدف اصلی تبدیل شده است. بنابراین منافع چین کاملاً عمل‌گرایانه است. بر این اساس، آسیای مرکزی در فضای رقابتی مداوم بین پکن و واشنگتن اهمیت پیدا می‌کند.
اهمیت قزاقستان
بی‌ثباتی بالقوه اوضاع سیاسی در غرب آسیا، اهمیت همکاری راهبردی چین با آسیای مرکزی را بیش از گذشته افزایش می‌دهد. اگرچه چین به‌طور سنتی گاز را از ترکمنستان و نفت را عمدتاً از قزاقستان وارد می‌کند، اما مشکلات بالقوه در تنگه هرمز و وابستگی به نفت کشورهای خلیج فارس به‌ویژه ایران، پکن را به دنبال مسیرهای جایگزین سوق می‌دهد. از نظر تاریخی، چین روابط قابل‌توجهی با آسیای مرکزی داشته است. روابط این کشور با قزاقستان به دلیل مرز مشترک و لجستیک مطلوب، به‌ویژه قوی است. بنابراین چین تلاش می‌کند تا نفوذ خود را در منطقه از طریق قزاقستان گسترش دهد. در طول اجلاس برگزارشده در آستانه، ۲۴توافق‌نامه بین‌دولتی و بین‌بخشی در نتیجه جلسات بین رهبران قزاقستان و چین امضا شد. این اسناد طیف گسترده‌ای از همکاری‌ها، از جمله انرژی، صنعت فضایی، دیجیتالی‌شدن، مقررات گمرکی و کشاورزی را پوشش می‌دهد.
در اجلاس آستانه، قابلیت‌های منحصربه‌فرد فناوری چین در زمینه هسته‌ای به عنوان یک حوزه اولویت‌دار برای همکاری معرفی شد. در این راستا، قزاقستان به‌طور فعال از طرف چینی دعوت کرده تا در پروژه‌های ساخت نیروگاه هسته‌ای سرمایه‌گذاری کند. ظاهراً چین قصد دارد به بزرگ‌ترین شریک تجاری «آستانه» تبدیل شود که می‌تواند روسیه را به جایگاه دوم سوق دهد.
تقویت مسیرهای ترانزیتی
یکی از جنبه‌های کلیدی اهمیت آسیای مرکزی در دوران معاصر، نقش آن به عنوان یک قطب لجستیکی است. پروژه‌های زیرساختی بزرگی مانند جاده‌ها، راه‌آهن و خطوط لوله برای تقویت تجارت اوراسیا در حال برنامه‌ریزی هستند. ابتکاراتی مانند مسیر حمل‌و‌نقل بین‌المللی ترانس خزر(کریدور میانی) به عنوان جایگزین مسیرهای سنتی از طریق روسیه عمل می‌کنند. در این زمینه، پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان نمونه مهمی است که سیاست ترانزیتی چین را تعمیق می‌بخشد. با هدف افزایش تجارت و اتصال منطقه‌ای، ازبکستان، افغانستان و پاکستان یک توافق‌نامه چارچوب سه‌جانبه برای ایجاد یک کریدور راه‌آهن جدید که آسیای مرکزی را به آسیای جنوبی متصل می‌کند، امضا کرده‌اند. به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، راه‌آهن پیشنهادی ترانس افغانستان همچنین امکان ارتباط با چین و روسیه را فراهم خواهد کرد.
با توجه به وقفه‌های گذشته در تأمین نفت از طریق روسیه و اعمال تعرفه‌های بالای آمریکایی، قزاقستان چاره‌ای جز دنبال کردن یک سیاست خارجی متعادل ندارد. در این راستا، قزاقستان ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای خود را به روسیه واگذار کرده است. شرکت «روس‌اتم» به عنوان رهبر کنسرسیوم بین‌المللی برای این پروژه تعیین شده است. با آغاز فرایند ساخت‌وساز، انتظار می‌رود «روس‌اتم» سهم قابل‌توجهی در بهره‌وری انرژی قزاقستان داشته باشد. بدون تردید «آستانه» در تلاش است تا منافع شرکای منطقه‌ای خود را متعادل کند.
برگزاری مجامع مختلف
لازم است به اولین اجلاس اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی که در آوریل ۲۰۲۵ در سمرقند برگزار شد و پس از آن اولین اجلاس آسیای مرکزی و ایتالیا در «آستانه» نیز اشاره شود. هر دو رویداد با هدف توسعه ابعاد مختلف همکاری برگزار شدند. علاوه‌بر این، در ۱۴ و ۱۵آگوست۲۰۲۵، هشتمین مجمع کارشناسان آسیای مرکزی با عنوان «آسیای مرکزی - فضای مشترک اعتماد، امنیت و توسعه پایدار» در تاشکند، ازبکستان برگزار شد و کارشناسانی از اتحادیه اروپا، آسه‌آن، ایالات متحده، بریتانیا و سایر کشورها را گردهم آورد. بنابراین، این مجمع به عنوان بستری مناسب برای بررسی چشم‌اندازهای همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی در نظر گرفته شد.
این امر نشان‌دهنده شکل‌گیری هویت منطقه‌ای در آسیای مرکزی در چارچوب وسیع‌تر سیاست جهانی است. در مجموع، آسیای مرکزی به عرصه‌ای رقابتی برای مبارزه برای نفوذ میان مراکز قدرت بزرگ مانند چین، روسیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ایران و همچنین پاکستان و هند تبدیل شده است. این پویایی، فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای کشورهای آسیای مرکزی در راستای تنوع بخشیدن به مشارکت‌های خود و حفظ استقلال راهبردی خود ایجاد می‌کند.