یک پژوهشگر در نوشتاری به «سرآمد» تشریح کرد؛
چشم‌انداز آینده دانشِ شهروندی دریایی
لزوم مشارکت عمومی در پژوهش‌های دریایی برای آینده‌ای پایدار
گروه دانش دریا- علی مهدی‌نیا - دریاها و اقیانوس‌ها بیش از ۷۰درصد سطح زمین را پوشش داده‌اند و به‌عنوان منابع حیاتی برای تنوع‌زیستی، تنظیم آب‌وهوا و تأمین منابع غذایی میلیاردها نفر شناخته می‌شوند. بااین‌حال، این اکوسیستم‌های حساس امروزه تحت تأثیر تهدیدهای گسترده‌ای همچون آلودگی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری ناپایدار قرار دارند.
به گزارش اقتصاد سرآمد،دکتر علی مهدی‌نیا، عضو هیات علمی و معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در مطلبی به اقتصادسرآمد به تشریح و بررسی علم شهروندی یا دانش شهروند به‌عنوان سازوکاری بر مبنای مشارکت عمومی و داوطلبانه در حوزه تولید دانش پرداخته است. نگارنده در این مطلب با بررسی نمونه‌های موفق این ساختار در سطح جهانی، مزایا و چالش‌های علم شهروندی دریایی را مورد تحلیل قرار داده است. معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی همچنین علم شهروندی دریایی را یکی از ابزار اصلی در پایش و حفاظت اکوسیستم‌های دریایی در آینده دانسته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
برای مقابله با این تهدیدها و افزایش دانش درباره وضعیت دریاها، مردم عادی نیز می‌توانند نقش ویژه‌ای ایفا کنند. علم شهروندی یا دانش شهروندی (Citizen Science) به معنای مشارکت عمومی و داوطلبانه در فرایندهای تحقیقات علمی برای تولید دانش نو است. در این رویکرد، افراد غیرمتخصص و علاقه‌مند، به‌عنوان همکاران علمی در تمامی مراحل تحقیق از طراحی پروژه، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل تا انتشار نتایج مشارکت می کنند. این مفهوم پیشینه طولانی دارد و از اوایل قرن بیستم تاکنون با پیشرفت فناوری‌های نوین بیش از پیش بسط یافته است.
جایگاه علم شهروندی دریایی
علم شهروندی دریایی شاخه مهمی از این رویکرد کلی است که به مشارکت جامعه در پروژه‌های علمی مرتبط با محیط‌های آبی، حفاظت اقیانوس‌ها و رشد دانش درباره گونه‌ها و زیستگاه‌های دریایی می‌پردازد. این مشارکت گسترده به افزایش حجم داده‌های زیست‌محیطی و بهبود کیفیت پایش محیط‌های دریایی منجر شده و در نهایت تاثیر عمیقی بر حفاظت و مدیریت پایدار منابع دریایی دارد. یکی از ویژگی‌های مهم علم شهروندی دریایی، ایجاد ارتباط نزدیک میان جامعه عمومی و پژوهشگران است که باعث افزایش آگاهی جامعه نسبت به مسائل بحرانی دریاها، افزایش حس مسئولیت زیست‌محیطی و وسعت‌بخشی به دامنه داده‌های علمی می‌شود.
مشارکت مردم در این فرایند می‌تواند از طریق فعالیت‌هایی نظیر ثبت مشاهدات زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی، پایش کیفیت آب، پاکسازی سواحل و مطالعه آلودگی‌های پلاستیکی صورت گیرد که تمامی این داده‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری‌های بهتر و کارآمدتری درباره محافظت از منابع طبیعی اتخاذ کنند.
جنبش علم شهروندی دریایی، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ابزارهای دیجیتال و اپلیکیشن‌های هوشمند، دامنه مشارکت مردم را گسترش داده و نمونه‌های موفق متعددی در سراسر جهان به‌وجود آورده که نشان‌دهنده اثرگذاری بالای این روش‌ها در حفاظت زیستگاه‌ها و ارتقای دانش علمی است.
علم شهروندی دریایی با توانمندسازی عموم مردم، این امکان را فراهم می‌آورد که در پروژه‌های متنوع علمی شرکت کنند و داده‌های قابل‌اعتمادی برای پژوهشگران فراهم سازند. در ادامه نمونه‌هایی از پروژه‌هایی آورده شده است که شهروندان به راحتی می‌توانند در آن‌ها نقش داشته باشند:
این نمونه پروژه‌ها نشان می‌دهند که علم شهروندی دریایی شامل دامنه وسیعی از فعالیت‌ها است که افراد با هر سطح دانش و در گروه‌های سنی مختلف می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند و نقش مهمی در حفاظت از محیط دریایی ایفا نمایند.
نمونه‌های موفق جهانی علم شهروندی دریایی
علم شهروندی دریایی که با مشارکت گسترده و داوطلبانه مردم شکل گرفته، در سال‌های اخیر ابعاد چشمگیری به خود گرفته است. براساس یک بررسی جامع بیش از ۱۲۶۰پروژه علم شهروندی دریایی از سرتاسر جهان شناسایی شده‌اند و در مقیاس‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حال اجرا هستند. این پروژه‌ها غالباً روی موضوعاتی مانند پایش گونه‌های خاص، کنترل آلودگی، حفاظت زیستگاه‌ها و مدیریت منابع دریایی تمرکز دارند. نمونه‌های موفق از کشورهای توسعه‌یافته نظیر بریتانیا، ایالات متحده، کشورهای اسکاندیناوی و همچنین در مناطقی از آسیا و آفریقا وجود دارد.
برای مثال، پروژه‌های Sea searchدر بریتانیا و ایرلند امکان مشارکت غواصان غیرحرفه‌ای در پایش زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی را فراهم کرده‌اند که سالانه هزاران داده ارزشمند تولید می‌شود. این پروژه‌ها به شدت در حفاظت از تنوع‌زیستی و مدیریت زیستگاه‌ها نقش دارند. همچنین برنامه‌های پاکسازی سواحل مانند Beach Cleanدر آمریکا و اروپا، علاوه‌بر پاکسازی فیزیکی، بخش مهمی از آموزش و افزایش سواد محیط‌زیستی عمومی را برعهده دارند.
در مناطقی مانند خلیج فنلاند و اسکاندیناوی، ماهیگیران محلی با مشارکت در پایش ذخایر ماهی و گزارش تخصصی گونه‌های بازارمحور نقش محوری در مدیریت پایدار ماهیگیری ایفا کرده‌اند. این نمونه‌ها نشانگر توانمندی و پایداری مدل علم شهروندی دریایی حتی در جوامع با سابقه علمی محدود است.
مزایا و چالش‌های علم شهروندی دریایی
مزایا: علم شهروندی دریایی، علاوه‌بر فراهم‌کردن حجم وسیعی از داده‌های علمی که به صورت جایگزین یا تکمیل‌کننده پژوهش‌های تخصصی قابل‌استفاده هستند، با ایجاد پیوند مستقیم میان مردم و دانشمندان موجب:
-افزایش آگاهی اکولوژیکی و مسئولیت اجتماعی شهروندان نسبت به محیط‌زیست دریایی
-کاهش هزینه‌های پژوهشی به دلیل مشارکت گسترده داوطلبان در جمع‌آوری داده‌ها
-تسریع در جمع‌آوری داده‌های زمانی و مکانی گسترده‌تر
-توانمندسازی جوامع محلی و تقویت حس مالکیت و حفاظت مناطق طبیعی
-افزایش جامعیت و تنوع داده‌ها از بسترهای مختلف جغرافیایی می‌شوند.
چالش‌ها: با وجود ظرفیت‌های زیاد، برخی چالش‌ها همچنان در پیش روی این حوزه وجود دارد:
-کیفیت و اعتبار داده‌های جمع‌آوری شده که به دلیل تفاوت در سطح آموزش و تخصص داوطلبان متغیر است و نیازمند کنترل و اعتبارسنجی اضافی دارد.
-ناهماهنگی روش‌ها، فرمت‌ها و استانداردهای جمع‌آوری داده موجب سخت‌ترشدن ادغام و تحلیل کلان داده‌ها می‌شود.
-محدودیت در گستره مشارکت جغرافیایی؛ مطالعه‌ها نشان می‌دهند که نواحی جغرافیایی توسعه‌یافته بیشترین مشارکت را دارند و مناطق کمترتوسعهیافته کم بهره برده‌اند.
-مسائل مربوط به داده‌گشایی، مالکیت داده‌ها و دسترسی آزاد به داده‌های علمی که می‌تواند مانع بهره‌برداری بهینه از داده‌ها شود.
-نیاز به زیرساخت‌های فناورانه، آموزش مداوم و حمایت سازمانی برای تضمین پایداری پروژه‌ها و داده‌های تولید شده است.
نتیجه‌گیری:
علم شهروندی دریایی به سرعت در حال تبدیل‌شدن به یکی از ابزارهای اصلی در پایش و حفاظت اکوسیستم‌های دریایی است. این رویکرد نه‌تنها دانش علمی را افزایش می‌دهد، بلکه پلی موثر میان پژوهش علمی و جامعه عمومی است که به ارتقای مسئولیت زیست‌محیطی و مشارکت اجتماعی در حفاظت از منابع دریایی کمک می‌کند.
نمونه‌های موفق جهانی نشان داده‌اند که با حمایت مناسب، این پروژه‌ها می‌توانند داده‌های ارزشمند و قابل‌اتکایی تولید کنند که به مدیریت پایدار محیط‌های دریایی بینجامد. با وجود این، توسعه چارچوب‌های استاندارد برای تضمین کیفیت داده‌ها، افزایش مشارکت در مناطق کمترتوسعهیافته و ایجاد زیرساخت‌های فنی لازم، لازمه گسترش اثربخشی این رویکرد است. آینده علم شهروندی دریایی وابسته به توانایی همگرایی دانشمندان و عموم مردم در توسعه راه‌حل‌های نوآورانه و پایدار برای حفظ اقیانوس‌ها و دریاها خواهد بود.
گروه دانش دریا- علی مهدی‌نیا - دریاها و اقیانوس‌ها بیش از ۷۰درصد سطح زمین را پوشش داده‌اند و به‌عنوان منابع حیاتی برای تنوع‌زیستی، تنظیم آب‌وهوا و تأمین منابع غذایی میلیاردها نفر شناخته می‌شوند. بااین‌حال، این اکوسیستم‌های حساس امروزه تحت تأثیر تهدیدهای گسترده‌ای همچون آلودگی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری ناپایدار قرار دارند.
به گزارش اقتصاد سرآمد،دکتر علی مهدی‌نیا، عضو هیات علمی و معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در مطلبی به اقتصادسرآمد به تشریح و بررسی علم شهروندی یا دانش شهروند به‌عنوان سازوکاری بر مبنای مشارکت عمومی و داوطلبانه در حوزه تولید دانش پرداخته است. نگارنده در این مطلب با بررسی نمونه‌های موفق این ساختار در سطح جهانی، مزایا و چالش‌های علم شهروندی دریایی را مورد تحلیل قرار داده است. معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی همچنین علم شهروندی دریایی را یکی از ابزار اصلی در پایش و حفاظت اکوسیستم‌های دریایی در آینده دانسته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
برای مقابله با این تهدیدها و افزایش دانش درباره وضعیت دریاها، مردم عادی نیز می‌توانند نقش ویژه‌ای ایفا کنند. علم شهروندی یا دانش شهروندی (Citizen Science) به معنای مشارکت عمومی و داوطلبانه در فرایندهای تحقیقات علمی برای تولید دانش نو است. در این رویکرد، افراد غیرمتخصص و علاقه‌مند، به‌عنوان همکاران علمی در تمامی مراحل تحقیق از طراحی پروژه، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل تا انتشار نتایج مشارکت می کنند. این مفهوم پیشینه طولانی دارد و از اوایل قرن بیستم تاکنون با پیشرفت فناوری‌های نوین بیش از پیش بسط یافته است.
جایگاه علم شهروندی دریایی
علم شهروندی دریایی شاخه مهمی از این رویکرد کلی است که به مشارکت جامعه در پروژه‌های علمی مرتبط با محیط‌های آبی، حفاظت اقیانوس‌ها و رشد دانش درباره گونه‌ها و زیستگاه‌های دریایی می‌پردازد. این مشارکت گسترده به افزایش حجم داده‌های زیست‌محیطی و بهبود کیفیت پایش محیط‌های دریایی منجر شده و در نهایت تاثیر عمیقی بر حفاظت و مدیریت پایدار منابع دریایی دارد. یکی از ویژگی‌های مهم علم شهروندی دریایی، ایجاد ارتباط نزدیک میان جامعه عمومی و پژوهشگران است که باعث افزایش آگاهی جامعه نسبت به مسائل بحرانی دریاها، افزایش حس مسئولیت زیست‌محیطی و وسعت‌بخشی به دامنه داده‌های علمی می‌شود.
مشارکت مردم در این فرایند می‌تواند از طریق فعالیت‌هایی نظیر ثبت مشاهدات زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی، پایش کیفیت آب، پاکسازی سواحل و مطالعه آلودگی‌های پلاستیکی صورت گیرد که تمامی این داده‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری‌های بهتر و کارآمدتری درباره محافظت از منابع طبیعی اتخاذ کنند.
جنبش علم شهروندی دریایی، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ابزارهای دیجیتال و اپلیکیشن‌های هوشمند، دامنه مشارکت مردم را گسترش داده و نمونه‌های موفق متعددی در سراسر جهان به‌وجود آورده که نشان‌دهنده اثرگذاری بالای این روش‌ها در حفاظت زیستگاه‌ها و ارتقای دانش علمی است.
علم شهروندی دریایی با توانمندسازی عموم مردم، این امکان را فراهم می‌آورد که در پروژه‌های متنوع علمی شرکت کنند و داده‌های قابل‌اعتمادی برای پژوهشگران فراهم سازند. در ادامه نمونه‌هایی از پروژه‌هایی آورده شده است که شهروندان به راحتی می‌توانند در آن‌ها نقش داشته باشند:
این نمونه پروژه‌ها نشان می‌دهند که علم شهروندی دریایی شامل دامنه وسیعی از فعالیت‌ها است که افراد با هر سطح دانش و در گروه‌های سنی مختلف می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند و نقش مهمی در حفاظت از محیط دریایی ایفا نمایند.
نمونه‌های موفق جهانی علم شهروندی دریایی
علم شهروندی دریایی که با مشارکت گسترده و داوطلبانه مردم شکل گرفته، در سال‌های اخیر ابعاد چشمگیری به خود گرفته است. براساس یک بررسی جامع بیش از ۱۲۶۰پروژه علم شهروندی دریایی از سرتاسر جهان شناسایی شده‌اند و در مقیاس‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حال اجرا هستند. این پروژه‌ها غالباً روی موضوعاتی مانند پایش گونه‌های خاص، کنترل آلودگی، حفاظت زیستگاه‌ها و مدیریت منابع دریایی تمرکز دارند. نمونه‌های موفق از کشورهای توسعه‌یافته نظیر بریتانیا، ایالات متحده، کشورهای اسکاندیناوی و همچنین در مناطقی از آسیا و آفریقا وجود دارد.
برای مثال، پروژه‌های Sea searchدر بریتانیا و ایرلند امکان مشارکت غواصان غیرحرفه‌ای در پایش زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی را فراهم کرده‌اند که سالانه هزاران داده ارزشمند تولید می‌شود. این پروژه‌ها به شدت در حفاظت از تنوع‌زیستی و مدیریت زیستگاه‌ها نقش دارند. همچنین برنامه‌های پاکسازی سواحل مانند Beach Cleanدر آمریکا و اروپا، علاوه‌بر پاکسازی فیزیکی، بخش مهمی از آموزش و افزایش سواد محیط‌زیستی عمومی را برعهده دارند.
در مناطقی مانند خلیج فنلاند و اسکاندیناوی، ماهیگیران محلی با مشارکت در پایش ذخایر ماهی و گزارش تخصصی گونه‌های بازارمحور نقش محوری در مدیریت پایدار ماهیگیری ایفا کرده‌اند. این نمونه‌ها نشانگر توانمندی و پایداری مدل علم شهروندی دریایی حتی در جوامع با سابقه علمی محدود است.
مزایا و چالش‌های علم شهروندی دریایی
مزایا: علم شهروندی دریایی، علاوه‌بر فراهم‌کردن حجم وسیعی از داده‌های علمی که به صورت جایگزین یا تکمیل‌کننده پژوهش‌های تخصصی قابل‌استفاده هستند، با ایجاد پیوند مستقیم میان مردم و دانشمندان موجب:
-افزایش آگاهی اکولوژیکی و مسئولیت اجتماعی شهروندان نسبت به محیط‌زیست دریایی
-کاهش هزینه‌های پژوهشی به دلیل مشارکت گسترده داوطلبان در جمع‌آوری داده‌ها
-تسریع در جمع‌آوری داده‌های زمانی و مکانی گسترده‌تر
-توانمندسازی جوامع محلی و تقویت حس مالکیت و حفاظت مناطق طبیعی
-افزایش جامعیت و تنوع داده‌ها از بسترهای مختلف جغرافیایی می‌شوند.
چالش‌ها: با وجود ظرفیت‌های زیاد، برخی چالش‌ها همچنان در پیش روی این حوزه وجود دارد:
-کیفیت و اعتبار داده‌های جمع‌آوری شده که به دلیل تفاوت در سطح آموزش و تخصص داوطلبان متغیر است و نیازمند کنترل و اعتبارسنجی اضافی دارد.
-ناهماهنگی روش‌ها، فرمت‌ها و استانداردهای جمع‌آوری داده موجب سخت‌ترشدن ادغام و تحلیل کلان داده‌ها می‌شود.
-محدودیت در گستره مشارکت جغرافیایی؛ مطالعه‌ها نشان می‌دهند که نواحی جغرافیایی توسعه‌یافته بیشترین مشارکت را دارند و مناطق کمترتوسعهیافته کم بهره برده‌اند.
-مسائل مربوط به داده‌گشایی، مالکیت داده‌ها و دسترسی آزاد به داده‌های علمی که می‌تواند مانع بهره‌برداری بهینه از داده‌ها شود.
-نیاز به زیرساخت‌های فناورانه، آموزش مداوم و حمایت سازمانی برای تضمین پایداری پروژه‌ها و داده‌های تولید شده است.
نتیجه‌گیری:
علم شهروندی دریایی به سرعت در حال تبدیل‌شدن به یکی از ابزارهای اصلی در پایش و حفاظت اکوسیستم‌های دریایی است. این رویکرد نه‌تنها دانش علمی را افزایش می‌دهد، بلکه پلی موثر میان پژوهش علمی و جامعه عمومی است که به ارتقای مسئولیت زیست‌محیطی و مشارکت اجتماعی در حفاظت از منابع دریایی کمک می‌کند.
نمونه‌های موفق جهانی نشان داده‌اند که با حمایت مناسب، این پروژه‌ها می‌توانند داده‌های ارزشمند و قابل‌اتکایی تولید کنند که به مدیریت پایدار محیط‌های دریایی بینجامد. با وجود این، توسعه چارچوب‌های استاندارد برای تضمین کیفیت داده‌ها، افزایش مشارکت در مناطق کمترتوسعهیافته و ایجاد زیرساخت‌های فنی لازم، لازمه گسترش اثربخشی این رویکرد است. آینده علم شهروندی دریایی وابسته به توانایی همگرایی دانشمندان و عموم مردم در توسعه راه‌حل‌های نوآورانه و پایدار برای حفظ اقیانوس‌ها و دریاها خواهد بود.