«سرآمد» تحلیل می‌کند؛
چالش‌های مدیریت بارهای خطرناک در بنادرایران
سایه ریسک خاموش بر سر تجارت دریایی ایران
گروه اقتصاد- پدرام علیزاده - در فوریه2022، کشتی Felicity Ace، حامل چهارهزار خودروی لوکس، در اقیانوس اطلس طعمه حریق شد. باتری‌های لیتیوم یونی خودروهای برقی، جرقه این فاجعه بودند که میلیون‌ها دلار خسارت، آلودگی زیست‌محیطی و غرق‌شدن کشتی را به دنبال داشت. این حادثه زنگ خطری برای صنعت کشتیرانی جهانی و به‌ویژه ایران است که بیش از 90درصد تجارت خارجی‌اش به دریا وابسته است. حمل کالاهای خطرناک، اگر بدون رعایت استانداردها انجام شود، می‌تواند به مرگ دریانوردان، نابودی کشتی و محموله، آلودگی گسترده محیط‌زیست و اخلال در زنجیره تجارت جهانی منجر شود. برای ایران، با حجم بالای واردات مواد شیمیایی، کالاهای الکترونیکی و باتری‌های لیتیومی، این تهدید پنهان بیش از پیش جدی است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، حوادث ناشی از بارهای خطرناک در جهان رو به افزایش است. گزارش سال2024 World Shipping Council نشان می‌دهد که طی 13سال اخیر، بیش از 150کشتی بزرگ به دلیل حمل کالاهای خطرناک دچار آتش‌سوزی یا انفجار شده اند. یکی از عوامل اصلی، اظهار نادرست کالاست، جایی که صاحبان محموله برای کاهش هزینه‌ها یا دور زدن مقررات، ماهیت واقعی بار( مثل باتری‌های لیتیومی) را پنهان می‌کنند. حادثه کشتیMaersk Honam در سال2018 که منجربه مرگ پنج خدمه و خسارت صدها میلیون دلاری شد، نمونه بارزی از این مشکل است. همچنین انفجار کشتیIconic در سال2023 در بندری در آسیای‌شرقی، به دلیل بسته‌بندی نامناسب مواد شیمیایی، خسارات زیست‌محیطی گسترده‌ای به بار آورد.
جهان برای مقابله با این تهدیدات اقدامات موثری انجام داده است. شرکتMaersk با ایجاد «مرکز جهانی ایمنی بارهای خطرناک» اظهارنامه‌ها را با دقت پایش می‌کند. CMA CGM نیز از هوش مصنوعی برای بررسی میلیون‌ها سند حمل در ماه استفاده می‌کند تا الگوهای مشکوک را شناسایی کند. گزارش Financial Times در سال2025 نشان می‌دهد این فناوری توانسته موارد متعددی از اظهار نادرست را پیش از بارگیری کشف کند. سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) نیز با (IMDG Code) استانداردهای جامعی برای بسته‌بندی، برچسب‌گذاری و حمل کالاهای خطرناک ارائه کرده است. این کد بیش از 3000ماده خطرناک را طبقه‌بندی کرده و الزامات دقیقی برای دما، تهویه و تجهیزات ایمنی وضع کرده است.
کشورهای پیشرفته این استانداردها را سختگیرانه اجرا می‌کنند و تخطی از آن می‌تواند به جریمه‌های سنگین یا توقیف کشتی منجر شود. بیمه‌گران دریایی نیز حساسیت بیشتری به بارهای خطرناک نشان می‌دهند. نرخ‌های بالاتر و شرایط سختگیرانه برای محموله‌های پرخطر، شرکت‌های کشتیرانی را وادار به ارتقای ایمنی و آموزش کارکنان کرده است. این تجربه‌ها درس‌های ارزشمندی برای ایران دارند؛ از جمله ضرورت استفاده از فناوری‌های پیشرفته و تقویت نظام بیمه‌ای.
وضعیت ایران چگونه است؟
ایران به عنوان یکی از صادرکنندگان عمده محصولات پتروشیمی و واردکننده کالاهای الکترونیکی و باتری‌های لیتیومی، با حجم بالایی از بارهای خطرناک سروکار دارد. بندر شهیدرجایی، به عنوان بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران، سالانه میلیون‌ها تن کالا، از جمله مواد شیمیایی و باتری‌های لیتیومی، جا‌به‌جا می‌کند. بندر امام‌خمینی نیز نقش مهمی در واردات مواد اولیه شیمیایی دارد. بااین‌حال، زیرساخت‌های ایمنی ایران با استانداردهای جهانی فاصله دارند. سیستم‌های دیجیتال پیشرفته برای غربالگری محموله‌ها محدودند و بررسی اظهارنامه‌ها عمدتا به صورت دقیق انجام نمی‌شود که امکان خطا یا پنهان‌سازی را افزایش می‌دهد.
تحریم‌ها نیز چالش‌ها را پیچیده‌تر کرده‌اند. محدودیت‌های دسترسی به تجهیزات اطفای‌حریق پیشرفته و فناوری‌های پایش، بنادر ایران را در برابر حوادث آسیب‌پذیر کرده است. نبود آمار شفاف درباره حجم بارهای خطرناک یا حوادث مرتبط، برنامه‌ریزی برای پیشگیری را دشوار می‌کند. به عنوان مثال، فرض کنید یک کانتینر حامل باتری‌های لیتیومی در بندر شهیدرجایی به دلیل اظهار نادرست دچار آتش‌سوزی شود، فقدان سیستم‌های هشدار سریع و تجهیزات مدرن می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری به بار آورد. در بخش بیمه نیز محدودیت‌های بین‌المللی، پوشش کامل بارهای خطرناک را دشوار کرده و صاحبان کالا را به اعلام ناقص محموله تشویق می‌کند.
چالش‌های مدیریت بارهای خطرناک
ایران در مدیریت بارهای خطرناک با موانع چندگانه‌ای مواجه است. نبود قوانین سختگیرانه و ضمانت اجرایی قوی برای الزام به اظهار دقیق کالاها، امکان پنهان‌سازی محموله‌های پرخطر را فراهم کرده است. کمبود سیستم‌های دیجیتال پیشرفته برای شناسایی این بارها، همراه با تکیه بر روش‌های سنتی بررسی، ریسک خطای انسانی را افزایش می‌دهد. تحریم‌ها دسترسی به تجهیزات ایمنی مدرن و فناوری‌های پایش را محدود کرده و بنادر و کشتی‌های ایرانی را در برابر حوادث آسیب‌پذیرتر کرده است. کمبود دوره‌های آموزشی تخصصی برای پرسنل بندری و دریانوردان، به‌ویژه در مواجهه با سناریوهای اضطراری مثل آتش‌سوزی، این چالش را تشدید می‌کند. مشکلات بیمه‌ای ناشی از محدودیت‌های بین‌المللی نیز پوشش مناسب برای بارهای خطرناک را دشوار کرده و انگیزه صاحبان کالا برای اظهار ناقص محموله‌ها را افزایش داده است. این موانع در کنار هم، ایران را در برابر فجایع احتمالی شکننده می‌کنند. فقدان هماهنگی بین نهادهای مختلف، از جمله گمرک، سازمان بنادر و شرکت‌های کشتیرانی، باعث شده که فرایند‌های نظارتی پراکنده و ناکارآمد باشد. به عنوان مثال، نبود یک سیستم یکپارچه برای تبادل اطلاعات بین این نهادها، شناسایی محموله‌های پرخطر را کند می‌کند. این موانع در کنار هم، نه‌تنها ایمنی کشتیرانی ایران را تهدید می‌کنند، بلکه می‌توانند به خسارت اقتصادی کلان، کاهش اعتبار بین‌المللی بنادر ایران و اختلال در زنجیره تامین تجارت خارجی منجر شوند.
چه راهکارهایی وجود دارد؟
برای کاهش این تهدیدات، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
• تشکیل کارگروه ویژه ایمنی: سازمان بنادر و دریانوردی می‌تواند کارگروهی برای تدوین پروتکل‌های اضطراری و هماهنگی با گمرک ایجاد کند. الگوبرداری از کشورهایی مثل سنگاپور که کارگروه‌های مشابهی دارد، می‌تواند موثر باشد.
• سامانه دیجیتال غربالگری: راه‌اندازی پلتفرم هوش مصنوعی برای پایش اظهارنامه‌ها و شناسایی بلادرنگ محموله‌های مشکوک، مشابه تجربه Maersk.
• اپلیکیشن گزارش تخلف: ایجاد اپلیکیشن ساده برای کارکنان بندر جهت گزارش سریع تخلفات در اظهارنامه‌ها، با قابلیت ارسال هشدار به مقامات.
• تقویت آموزش: برگزاری دوره‌های تخصصی براساس استانداردهایIMO، شامل شبیه‌سازی آتش‌سوزی و واکنش‌های اضطراری. امارات متحده عربی با برگزاری دوره‌های سالانه، الگوی خوبی است.
• اصلاح نظام بیمه‌ای: الزامی کردن بیمه‌نامه ویژه برای بارهای خطرناک با حمایت دولت برای کاهش هزینه‌ها، مشابه مدل ترکیه که یارانه‌های بیمه‌ای ارائه می‌دهد.
• سرمایه‌گذاری در تجهیزات: نصب حسگرهای پیشرفته تشخیص دود و حرارت در بنادر و کشتی‌ها و ارتقای سیستم‌های اطفای‌حریق. ژاپن با نصب این حسگرها در بنادر خود، ریسک را کاهش داده است.
• همکاری منطقه‌ای: تدوین پروتکل‌های مشترک با بنادر خلیج فارس و دریای عمان برای استانداردسازی ایمنی و پاسخ سریع به حوادث. این همکاری می‌تواند از طریق سازمان منطقه‌ای بنادر شکل گیرد.
نتیجه‌گیری
بارهای خطرناک، اگر مدیریت نشوند، می‌توانند فجایع انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی به بار آورند. برای ایران، حادثه در یک کشتی یا بندر نه‌تنها خسارت مالی، بلکه آسیب به اعتبار بین‌المللی و اخلال در تجارت خارجی را در پی دارد. تحریم‌ها و محدودیت‌های زیرساختی نباید بهانه‌ای برای بی‌توجهی به ایمنی شوند. سرمایه‌گذاری در فناوری، آموزش، بیمه و همکاری منطقه‌ای، همراه با الگوبرداری از تجارب جهانی، می‌تواند کشتیرانی ایران را از این تهدید پنهان مصون نگه دارد. وقت آن است که سیاست‌گذاران و فعالان صنعت دریایی، این زنگ خطر را جدی
بگیرند.
گروه اقتصاد- پدرام علیزاده - در فوریه2022، کشتی Felicity Ace، حامل چهارهزار خودروی لوکس، در اقیانوس اطلس طعمه حریق شد. باتری‌های لیتیوم یونی خودروهای برقی، جرقه این فاجعه بودند که میلیون‌ها دلار خسارت، آلودگی زیست‌محیطی و غرق‌شدن کشتی را به دنبال داشت. این حادثه زنگ خطری برای صنعت کشتیرانی جهانی و به‌ویژه ایران است که بیش از 90درصد تجارت خارجی‌اش به دریا وابسته است. حمل کالاهای خطرناک، اگر بدون رعایت استانداردها انجام شود، می‌تواند به مرگ دریانوردان، نابودی کشتی و محموله، آلودگی گسترده محیط‌زیست و اخلال در زنجیره تجارت جهانی منجر شود. برای ایران، با حجم بالای واردات مواد شیمیایی، کالاهای الکترونیکی و باتری‌های لیتیومی، این تهدید پنهان بیش از پیش جدی است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، حوادث ناشی از بارهای خطرناک در جهان رو به افزایش است. گزارش سال2024 World Shipping Council نشان می‌دهد که طی 13سال اخیر، بیش از 150کشتی بزرگ به دلیل حمل کالاهای خطرناک دچار آتش‌سوزی یا انفجار شده اند. یکی از عوامل اصلی، اظهار نادرست کالاست، جایی که صاحبان محموله برای کاهش هزینه‌ها یا دور زدن مقررات، ماهیت واقعی بار( مثل باتری‌های لیتیومی) را پنهان می‌کنند. حادثه کشتیMaersk Honam در سال2018 که منجربه مرگ پنج خدمه و خسارت صدها میلیون دلاری شد، نمونه بارزی از این مشکل است. همچنین انفجار کشتیIconic در سال2023 در بندری در آسیای‌شرقی، به دلیل بسته‌بندی نامناسب مواد شیمیایی، خسارات زیست‌محیطی گسترده‌ای به بار آورد.
جهان برای مقابله با این تهدیدات اقدامات موثری انجام داده است. شرکتMaersk با ایجاد «مرکز جهانی ایمنی بارهای خطرناک» اظهارنامه‌ها را با دقت پایش می‌کند. CMA CGM نیز از هوش مصنوعی برای بررسی میلیون‌ها سند حمل در ماه استفاده می‌کند تا الگوهای مشکوک را شناسایی کند. گزارش Financial Times در سال2025 نشان می‌دهد این فناوری توانسته موارد متعددی از اظهار نادرست را پیش از بارگیری کشف کند. سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) نیز با (IMDG Code) استانداردهای جامعی برای بسته‌بندی، برچسب‌گذاری و حمل کالاهای خطرناک ارائه کرده است. این کد بیش از 3000ماده خطرناک را طبقه‌بندی کرده و الزامات دقیقی برای دما، تهویه و تجهیزات ایمنی وضع کرده است.
کشورهای پیشرفته این استانداردها را سختگیرانه اجرا می‌کنند و تخطی از آن می‌تواند به جریمه‌های سنگین یا توقیف کشتی منجر شود. بیمه‌گران دریایی نیز حساسیت بیشتری به بارهای خطرناک نشان می‌دهند. نرخ‌های بالاتر و شرایط سختگیرانه برای محموله‌های پرخطر، شرکت‌های کشتیرانی را وادار به ارتقای ایمنی و آموزش کارکنان کرده است. این تجربه‌ها درس‌های ارزشمندی برای ایران دارند؛ از جمله ضرورت استفاده از فناوری‌های پیشرفته و تقویت نظام بیمه‌ای.
وضعیت ایران چگونه است؟
ایران به عنوان یکی از صادرکنندگان عمده محصولات پتروشیمی و واردکننده کالاهای الکترونیکی و باتری‌های لیتیومی، با حجم بالایی از بارهای خطرناک سروکار دارد. بندر شهیدرجایی، به عنوان بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران، سالانه میلیون‌ها تن کالا، از جمله مواد شیمیایی و باتری‌های لیتیومی، جا‌به‌جا می‌کند. بندر امام‌خمینی نیز نقش مهمی در واردات مواد اولیه شیمیایی دارد. بااین‌حال، زیرساخت‌های ایمنی ایران با استانداردهای جهانی فاصله دارند. سیستم‌های دیجیتال پیشرفته برای غربالگری محموله‌ها محدودند و بررسی اظهارنامه‌ها عمدتا به صورت دقیق انجام نمی‌شود که امکان خطا یا پنهان‌سازی را افزایش می‌دهد.
تحریم‌ها نیز چالش‌ها را پیچیده‌تر کرده‌اند. محدودیت‌های دسترسی به تجهیزات اطفای‌حریق پیشرفته و فناوری‌های پایش، بنادر ایران را در برابر حوادث آسیب‌پذیر کرده است. نبود آمار شفاف درباره حجم بارهای خطرناک یا حوادث مرتبط، برنامه‌ریزی برای پیشگیری را دشوار می‌کند. به عنوان مثال، فرض کنید یک کانتینر حامل باتری‌های لیتیومی در بندر شهیدرجایی به دلیل اظهار نادرست دچار آتش‌سوزی شود، فقدان سیستم‌های هشدار سریع و تجهیزات مدرن می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری به بار آورد. در بخش بیمه نیز محدودیت‌های بین‌المللی، پوشش کامل بارهای خطرناک را دشوار کرده و صاحبان کالا را به اعلام ناقص محموله تشویق می‌کند.
چالش‌های مدیریت بارهای خطرناک
ایران در مدیریت بارهای خطرناک با موانع چندگانه‌ای مواجه است. نبود قوانین سختگیرانه و ضمانت اجرایی قوی برای الزام به اظهار دقیق کالاها، امکان پنهان‌سازی محموله‌های پرخطر را فراهم کرده است. کمبود سیستم‌های دیجیتال پیشرفته برای شناسایی این بارها، همراه با تکیه بر روش‌های سنتی بررسی، ریسک خطای انسانی را افزایش می‌دهد. تحریم‌ها دسترسی به تجهیزات ایمنی مدرن و فناوری‌های پایش را محدود کرده و بنادر و کشتی‌های ایرانی را در برابر حوادث آسیب‌پذیرتر کرده است. کمبود دوره‌های آموزشی تخصصی برای پرسنل بندری و دریانوردان، به‌ویژه در مواجهه با سناریوهای اضطراری مثل آتش‌سوزی، این چالش را تشدید می‌کند. مشکلات بیمه‌ای ناشی از محدودیت‌های بین‌المللی نیز پوشش مناسب برای بارهای خطرناک را دشوار کرده و انگیزه صاحبان کالا برای اظهار ناقص محموله‌ها را افزایش داده است. این موانع در کنار هم، ایران را در برابر فجایع احتمالی شکننده می‌کنند. فقدان هماهنگی بین نهادهای مختلف، از جمله گمرک، سازمان بنادر و شرکت‌های کشتیرانی، باعث شده که فرایند‌های نظارتی پراکنده و ناکارآمد باشد. به عنوان مثال، نبود یک سیستم یکپارچه برای تبادل اطلاعات بین این نهادها، شناسایی محموله‌های پرخطر را کند می‌کند. این موانع در کنار هم، نه‌تنها ایمنی کشتیرانی ایران را تهدید می‌کنند، بلکه می‌توانند به خسارت اقتصادی کلان، کاهش اعتبار بین‌المللی بنادر ایران و اختلال در زنجیره تامین تجارت خارجی منجر شوند.
چه راهکارهایی وجود دارد؟
برای کاهش این تهدیدات، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
• تشکیل کارگروه ویژه ایمنی: سازمان بنادر و دریانوردی می‌تواند کارگروهی برای تدوین پروتکل‌های اضطراری و هماهنگی با گمرک ایجاد کند. الگوبرداری از کشورهایی مثل سنگاپور که کارگروه‌های مشابهی دارد، می‌تواند موثر باشد.
• سامانه دیجیتال غربالگری: راه‌اندازی پلتفرم هوش مصنوعی برای پایش اظهارنامه‌ها و شناسایی بلادرنگ محموله‌های مشکوک، مشابه تجربه Maersk.
• اپلیکیشن گزارش تخلف: ایجاد اپلیکیشن ساده برای کارکنان بندر جهت گزارش سریع تخلفات در اظهارنامه‌ها، با قابلیت ارسال هشدار به مقامات.
• تقویت آموزش: برگزاری دوره‌های تخصصی براساس استانداردهایIMO، شامل شبیه‌سازی آتش‌سوزی و واکنش‌های اضطراری. امارات متحده عربی با برگزاری دوره‌های سالانه، الگوی خوبی است.
• اصلاح نظام بیمه‌ای: الزامی کردن بیمه‌نامه ویژه برای بارهای خطرناک با حمایت دولت برای کاهش هزینه‌ها، مشابه مدل ترکیه که یارانه‌های بیمه‌ای ارائه می‌دهد.
• سرمایه‌گذاری در تجهیزات: نصب حسگرهای پیشرفته تشخیص دود و حرارت در بنادر و کشتی‌ها و ارتقای سیستم‌های اطفای‌حریق. ژاپن با نصب این حسگرها در بنادر خود، ریسک را کاهش داده است.
• همکاری منطقه‌ای: تدوین پروتکل‌های مشترک با بنادر خلیج فارس و دریای عمان برای استانداردسازی ایمنی و پاسخ سریع به حوادث. این همکاری می‌تواند از طریق سازمان منطقه‌ای بنادر شکل گیرد.
نتیجه‌گیری
بارهای خطرناک، اگر مدیریت نشوند، می‌توانند فجایع انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی به بار آورند. برای ایران، حادثه در یک کشتی یا بندر نه‌تنها خسارت مالی، بلکه آسیب به اعتبار بین‌المللی و اخلال در تجارت خارجی را در پی دارد. تحریم‌ها و محدودیت‌های زیرساختی نباید بهانه‌ای برای بی‌توجهی به ایمنی شوند. سرمایه‌گذاری در فناوری، آموزش، بیمه و همکاری منطقه‌ای، همراه با الگوبرداری از تجارب جهانی، می‌تواند کشتیرانی ایران را از این تهدید پنهان مصون نگه دارد. وقت آن است که سیاست‌گذاران و فعالان صنعت دریایی، این زنگ خطر را جدی
بگیرند.