جستاری پیرامون جایگاه طنز دریایی در ادبیات
ایرج گلشنی- وقتی به جنبه‌های فرهنگی و فرهنگ‌ساز یک پدیده می‌اندیشیم و ابزارهای فرهنگ‌ساز را با مقوله دریا مطابقت می‌کنیم، خلاءهای زیادی را مشاهده می‌کنیم. به نظر می‌رسد در شرایط فعلی یکی از جنبه‌های کمتر مورد توجه قرار گرفته، مقوله بسیار مهم و اثرگذار طنز در حوزه فرهنگ دریاست.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، چندروز پیش از این مناسبت روز جهانی دریانوردی در تقویم رویدادها نام‌گذاری شده بود. حالا و پس از گذشت چندروز به مناسبت روز جهانی دریانوردی، به بررسی مراسم متعددی که طی سالیان برای گرامیداشت این روز در کشور ما برگزار شده است، می‌پردازیم و در نهایت مجموعه‌ای از کارهای مرسوم و پرتکرار را مشاهده می‌کنیم.
جنبه‌های متعددی از فرهنگ و رفتار و منش دریایی‌ها وجود دارد که به آن توجه نشده است. این را به حساب رسمی‌بودن مراسم می‌گذاریم و تصور می‌کنیم یک مراسم رسمی، نمی‌تواند تمامی جنبه‌ها و جلوه‌های فرهنگ و رفتار یک دریانورد را به نمایش بگذارد. در کنار این، مجموعه برنامه‌های غیررسمی یا شاید بهتر باشد بگوییم غیردولتی برگزار می‌شود که در آن‌ها هم جلوه‌های کاملی از فرهنگ دریایی از رفتار تا گفتار در آن‌ها مشاهده نمی‌شود.همه این‌ها در حالی است که جامعه دریایی نیز خود توانسته است تا یک «اجتماع کامل» را تشکیل دهد. به این ترتیب باید جنبه‌های متعدد اجتماعی را نیز در خود جای داده باشد. یکی از جنبه‌های مختلفی که می‌تواند در حوزه فرهنگ دریا و ادبیات مختص به حوزه دریا مورد توجه باشد، حوزه طنز است. هدف از این نوشتار مختصر نیز پرداختن به مقوله طنز در حوزه دریاست.
جایگاه طنز در فرهنگ ایرانی
به استناد آثار نگاشته‌شده درباره طنز و طنز در ایران(از جمله تاریخ طنز ادبی ایران به قلم شیوای استاد جواد مجابی)، طنز و طنز جزو لاینفک ادبیات و...
گفتار ایرانیان بوده و هست. همانند دیگر ملل، طنز از بدو پیدایش در ایران وجود داشته و منابع پژوهشی حکایت می‌کنند که این نوع ادبی در دربار کوروش بزرگ هم رواج داشته و خود او از جمله طنازانی بوده که گفتارهای طنزی از او در تاریخ ادبیات طنز به یادگار به جای مانده است.
از این گذشته، نگاه عامی به فرهنگ ایرانی نشان می‌دهد که طنز و طنز جایگاه بلند و محکمی دارد و همواره بوده و هست و خواهد بود. در این میان، هر طبقه اجتماعی و قشری از جامعه، زبان و گفتار و اصطلاحا «فرهنگ بومی» خود را دارند. به عنوان نمونه؛ رانندگان ترانزیت، رانندگان تاکسی، خیاطان، دهقانان و... هرکدام از ادبیات و تکیه‌کلام‌ها و حتی لحن کلام‌های مختص به خود برخوردار هستند که به خوبی آن‌ها را از هم متمایز می‌کند. درباره مشاغل و حرفه‌های دریایی نیز چنین است و اینان ادبیات رفتار و گفتاری خاص خود دارند؛ اما متاسفانه کمتر شناخته‌شده هستند.
اهمیت طنز در فرهنگ‌سازی
طنز یک بخش مهم از فرایند فرهنگی است و نبود آن نقصان محسوب می‌شود. هرچند مخالفان مباحث فرهنگ دریایی، به این نکات خواهند خندید و بازهم مانند رفیق گالیور خواهند گفت: «من می‌دونم که نمی‌شه!» اما واقعیت به استناد ادبیات طنز در سراسر جهان و اثرگذاری آن در جریان‌سازی فرهنگی این است که خلاء این نوع ادبی در حوزه دریا جدی است.نگارنده دقیق نمی‌داند در این زمینه کتابی پیش از این منتشر شده است یا خیر. و البته دقیق نمی‌داند که در این‌باره پژوهشی شده است یا نه، اما برداشت کلی این است که به این بخش فرهنگ‌ساز توجه نشده است؛ زیرا به تمام مقوله فرهنگ دریایی توجه نشده است و به‌طور طبیعی، وقتی به کل نگاه نشده است، جزء هم از دید پنهان مانده است.
آنچه در این مختصر آمده، قادر نیست تمام ارزش و اعتبار فرهنگی-ادبی و آثار این مقوله را در جنبه دریایی آن، نمایان کند؛ بلکه همین‌قدر که به آن اشاره شود و در برخی اذهان خلاق تلنگری ایجاد کند، کافی است. رد و قبول این مهم باید از نگاه و نظر بزرگان ادبیات طنز شنیده شود. کافی است نشست‌های تخصصی و اختصاصی در این‌باره برگزار شود و مبحث از نگاه کارشناسان خبره و اهالی ادبیات طنز کشور مورد مداقه قرار گیرد تا معلوم شود وضعیت طنز در پهنه دریا و اهالی دریا به عنوان یک بخش مهم از بدنه اجتماعی ایران و حتی جهان، چه مایه‌ای دارد.
شخصیت اجتماعی طنز
طنز، یک گفتار قوی و اثربخش و ماندگار است و بزرگان ادبی ایران و جهان به آن توجه ویژه داشته و دارند. برای مثال، نگاه کنید به جنابان مولانا و سعدی که هر دو به خوبی از طنز بهره برده‌اند برای بیان مفاهیم عالی و حکیمانه. حکیم عبید زاکانی به روش خاص خود و در معاصر کسی چون روانشاد نسیم شمال و... همه از ابزار قوی طنز برای بیان مقاصد خود استفاده کرده‌اند.
در روزگار ما، حکیم برجسته‌ای مانند آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، در محفل طنز طنازان بزرگ کشور می‌نشینند. همه نمونه‌هایی است که نشان دهد نوع ادبی طنز شخصیت اجتماعی دارد و البته شخصیت‌ساز هم هست. چه در ایران و چه در جهان، ما بسیاری از ملل و اقوام و شهرها را با نگاه و زبان طنز می‌شناسیم. مثلا آنچه درباره یک اصفهانی، یک شیرازی، یک قمی و... با زبان طنز گفته می‌شود. یا آنچه در سطح جهانی برای انگلیسی‌ها، ژاپنی‌ها و... گفته می‌شود. معروف است که «انگلیسی‌ها همیشه در صف هستند!» و یا «ژاپنی‌ها همیشه کار می‌کنند!» و... این‌ها نکاتی است که از جلوه‌های طنز آمده، اما برای یک گروه یا قشر خاص، شخصت ویژه‌ای می‌تراشد و قدرت و نفوذ نوع ادبی طنز را می‌رساند. در طنز گاهی افراط می‌شود و قصه به هزل و هجو می‌کشد. بی‌شک، هزل و هجو مورد نظر این نوشتار نیست و ادبیات فاخر و طنز فاخر مدنظر است. چنین نوع ادبی است که می‌تواند برای هر قشر و گروهی در معرفی و شهرت، اثر بزرگی داشته باشد. هرچه هست، جای این نوع ادبی در پهنه فرهنگی-ادبی دریا خالی است. هرچند که این جامعه بزرگ دریایی، بی‌تردید توانمندی بزرگی در همه انواع فرهنگی-ادبی و هنری دارد، در این جنبه هم حتما توان و ظرفیت چشمگیری دارد که به نظر می‌رسد جمع آوری نشده، به آن پرداخته نشده و برای استفاده از آن فکر نشده است. شاید این نوشتار، تلنگری باشد برای یک شروع.