چشم‌انداز احیای کریدور ریلی ITI برای اقتصاد منطقه
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل- امید ایرانی - آغاز پروژه ریلی‌‌ITI‌(اسلام‌آباد-تهران-استانبول) مربوط به سال‌های دهه‌۱۹۹۰ است؛ زمانی که سازمان همکاری اقتصادی‌(اکو) ایده اتصال ریلی سه‌کشور را برای تسهیل تجارت مطرح کرد. این کریدور بخشی از شبکه ریلی‌ECO است که هدف آن ایجاد مسیری مستقیم از اسلام‌آباد‌(پاکستان) از طریق تهران‌(ایران) به استانبول‌(ترکیه) و در نهایت اروپاست. در سال‌۲۰۲۱، عملیات آزمایشی قطار باری‌ITI آغاز شد، اما به دلیل چالش‌های زیرساختی، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و مسائل مرزی، پروژه متوقف شد. حالا خبرهایی منتشر شده که نشان‌دهنده اراده طرفین برای فعال کردن مجدد این خط ترانزیت ریلی است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، امید ایرانی، پژوهشگر و فعال رسانه‌ای در مطلبی برای این روزنامه به بررسی اهمیت و جایگاه کریدور ریلی میان پاکستان، ایران و ترکیه پرداخته است؛ کریدوری که می‌تواند مسیر دسترسی ترانزیتی به بازارهای اروپا را تا اندازه زیادی هموار کند. به اعتقاد نگارنده هر سه‌کشور مزایای متنوع و متفاوتی از منظر اقتصادی با آغاز به‌کار این مسیر ریلی به دست خواهند آورد. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
کریدور ترانزیتی اسلام‌آباد-تهران-استانبول به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین پروژه‌های اتصال منطقه‌ای در دهه‌های اخیر، بار دیگر در کانون توجه سیاست‌گذاران، فعالان اقتصادی و نهادهای بین‌المللی قرار گرفته است. این مسیر که بیش از ۶۵۰۰کیلومتر طول دارد، از اسلام‌آباد در پاکستان آغاز شده، از طریق کویته و زاهدان وارد ایران می‌شود و پس از عبور از تهران و تبریز به مرز بازرگان رسیده و نهایتاً از طریق وان به استانبول در ترکیه متصل می‌گردد. این مسیر چندوجهی شامل حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی است و در رقابت با مسیرهای سنتی دریایی از طریق خلیج‌فارس و کانال سوئز، زمان و هزینه انتقال کالا را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
پیشینه این کریدور به سال‌۲۰۰۹ بازمی‌گردد؛ زمانی که نخستین حرکت آزمایشی قطار باری در مسیر‌ITI انجام شد. با وجود آنکه این پروژه در ابتدا با استقبال روبه‌رو شد، اما مشکلات زیرساختی، اختلافات سیاسی و نبود هماهنگی‌های اجرایی مانع از تداوم آن شد. بااین‌حال، در دسامبر۲۰۲۱ حرکت مجدد قطار باری از اسلام‌آباد به استانبول، آغازگر دوره‌ای تازه در حیات این کریدور بود. تازه‌ترین تحول در سپتامبر۲۰۲۵ با برگزاری نشست گروه کاری عالی‌رتبه سازمان همکاری اقتصادی‌(اکو) در اسلام‌آباد رقم خورد؛ نشستی که تمرکز اصلی آن بررسی چالش‌ها و راهکارهای توسعه این مسیر بود.

مزایا و منافع اقتصادی برای 3کشور
از منظر اقتصادی، هر سه‌کشور پاکستان، ایران و ترکیه مزایای متفاوتی از این مسیر به‌ دست می‌آورند. پاکستان با دسترسی مستقیم به اروپا می‌تواند صادرات خود را سریع‌تر و ارزان‌تر انجام دهد و در نتیجه ظرفیت تجارت خارجی‌اش را افزایش دهد. ایران به‌ عنوان محور ترانزیتی، علاوه‌بر درآمدهای ناشی از عوارض و خدمات گمرکی، جایگاه خود را به‌ عنوان حلقه اتصال شرق و غرب تثبیت خواهد کرد. ترکیه نیز با تبدیل‌شدن به دروازه ورود کالاهای آسیای‌جنوبی به اروپا، موقعیت ژئوپلیتیک و اقتصادی خود را تقویت می‌کند.
برآوردها نشان می‌دهد که اگر ایران بتواند زیرساخت‌های ترانزیت خود را به‌ درستی توسعه دهد، سالانه ظرفیت حمل‌ونقل بیش از ۸۰میلیون تن کالا از طریق این مسیر فراهم می‌شود. با احتساب درآمد ۱۰۰دلاری به ازای هر تن بار، این ظرفیت می‌تواند سالانه بیش از 8میلیارد دلار درآمد برای کشور به ‌همراه داشته باشد. این ارقام نه‌تنها نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی این کریدور برای ایران هستند، بلکه گواهی بر نقش راهبردی کشور در شبکه تجارت جهانی نیز محسوب می‌شوند.

جایگاه و موقعیت استراتژیک ایران
با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، این کشور می‌تواند از این کریدور به ‌عنوان ابزاری برای تقویت تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی بهره‌برداری کند. ایران با بهره‌گیری هوشمندانه از این فرصت می‌تواند به قطب ترانزیت منطقه تبدیل شده و جایگاه خود را در شبکه تجارت جهانی مستحکم‌تر کند. این امر مستلزم توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل داخلی، هماهنگی‌های گمرکی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در حوزه لجستیک است.
در نشست اخیر سازمان اکو، محورهای مورد بحث شامل رفع موانع اجرایی، هماهنگی گمرکی، تسهیل عبور ترانزیتی و بهبود زیرساخت‌ها در کشورهای مسیر بود. همچنین تحول دیجیتال با بررسی استفاده از سامانه‌های نوین همچون‌eTIR و eCMR برای افزایش سرعت، امنیت و شفافیت حمل‌ونقل مورد تأکید قرار گرفت. طرح موضوع ویزای اکو برای تسهیل جابه‌جایی رانندگان، بازرگانان و فعالان اقتصادی میان کشورهای عضو نیز از دیگر موضوعات مطرح‌شده در این نشست بود.

موانع تجاری‌سازی کریدور ITI
با وجود این پیشرفت‌ها، تجاری‌سازی این کریدور بدون مانع نیست. ناامنی در برخی مناطق، تفاوت مقررات گمرکی و کمبود زیرساخت‌های ریلی از جمله موانع مهم بر سر راه موفقیت پروژه محسوب می‌شوند، اما توافقات تازه میان مقامات سه‌کشور و حمایت سازمان اکو، نویدبخش جدی‌تر‌شدن عزم منطقه برای حل این مشکلات است. محمد اسحاق‌دار، معاون نخست‌وزیر و وزیر خارجه پاکستان اخیراً اعلام کرده که احیای خط ریلی سه‌جانبه استانبول-تهران-اسلام‌آباد به ‌عنوان بخشی از پروژه‌های همگرایی منطقه‌ای در دستور کار قرار گرفته است. او این طرح را نه‌تنها ابزاری برای تجارت، بلکه بستری برای همکاری‌های راهبردی و توسعه‌ای دانست.
از منظر حقوقی و نهادی، کریدور‌ITI در چارچوب توافقات سازمان همکاری اقتصادی و با بهره‌گیری از سیستم ترانزیت بین‌المللی جاده‌ای طراحی شده است. این سیستم که تحت نظارت کمیسیون اقتصادی اروپا و اتحادیه بین‌المللی حمل‌ونقل جاده‌ای اجرا می‌شود، امکان عبور کالا از مرزهای چندکشور با حداقل تشریفات گمرکی را فراهم می‌سازد. بهره‌گیری از این سیستم در مسیر‌ITI می‌تواند به کاهش زمان توقف در مرزها، افزایش امنیت محموله‌ها و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل منجر شود.
اهمیت راهبردی کریدور ریلی جدید
از منظر راهبردی، این کریدور می‌تواند به‌ عنوان مکملی برای پروژه‌های بزرگ منطقه‌ای مانند ابتکار «کمربند و راه» چین عمل کند. در حالی‌که مسیرهای سنتی چین به اروپا عمدتاً از طریق آسیای‌مرکزی و روسیه عبور می‌کنند، مسیر ITI می‌تواند به ‌عنوان گزینه‌ای جایگزین یا موازی مطرح شود که از جنوب آسیا به اروپا متصل می‌شود. این امر نه‌تنها تنوع مسیرهای ترانزیتی را افزایش می‌دهد، بلکه به کاهش وابستگی به مسیرهای خاص و افزایش تاب‌آوری شبکه حمل‌ونقل جهانی کمک می‌کند.
در مجموع، موفقیت کریدور اسلام‌آباد-تهران-استانبول مستلزم همکاری‌های چندجانبه، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها،- و هماهنگی‌های نهادی میان کشورهای مسیر است. ایران با توجه به موقعیت مرکزی خود در این مسیر، می‌تواند نقش کلیدی در تسهیل این همکاری‌ها ایفا کند. بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، توسعه زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای و اصلاح مقررات گمرکی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند جایگاه ایران را در این کریدور تثبیت کنند.

نتیجه‌گیری
کریدور ITI ، نه‌تنها مسیری برای انتقال کالا، بلکه شاهراهی برای توسعه اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی است. در جهانی که رقابت بر سر مسیرهای ترانزیتی روزبه‌روز شدت می‌گیرد، این کریدور می‌تواند به‌ عنوان نماد همکاری منطقه‌ای و همگرایی اقتصادی مطرح شود. ایران، پاکستان و ترکیه با بهره‌گیری از این فرصت می‌توانند، نه‌تنها تجارت خود را گسترش دهند، بلکه بنیان‌های همکاری‌های راهبردی و توسعه‌ای را نیز مستحکم‌تر سازند.