گروه اقتصاددریا - طاها عبدالهی  - چنانچه به سواحل دریای خزر بروید پس‌روی محسوس آب رامی‌بینید. نقاطی که پیش ازاین زیرآب بوده اکنون به ساحل شنی دریا اضافه شده است. بنابه گفته صیادان محلی آب خزر طی حدود ۲۰سال گذشته بین ۱۸۰ تا۲۵۰ متر عقب نشینی کرده واین روند در۵ سال اخیر سرعت بیشتری دارد. این مشکل اکنون زیرساخت‌های همه بنادر حاشیه خزر راتهدید می‌کند. هم اکنون بندرآستارا درحال لایروبی است وکانال کشتیرانی روگا بندرانزلی نیز بارسوبات تالابی پرمی‌شود. کاهش ۷۵ سانتی متری تراز آب طی ۱۰سال گذشته دراین بنادر ثبت شده که نشان می‌دهد سطح آب دریا پایین‌تر می‌رود. تاکنون لایروبی به عنوان مسکن این مشکل تجویز شده ورسانه‌ها نیز باخط دهی مسؤولان فعلاانباشت رسوب ناشی ازفاضلاب مقصر اصلی ماجرا می‌دانند.
به گزارش اقتصادسرآمد در مرور منتشر کرد: ادامه این روند می‌تواند وضع مشابه نیمه دوم ۱۳۹۷ خلیج به گل نشسته گرگان وبندرگز دراستان گلستان راتداعی کند. البته این پدیده مختص سواحل ایران نیست وتمام ۵کشور ساحلی با آن درگیر شده‌اند. عقب نشینی ۲ کیلومتری درمصب رود کورا و۵ کیلومتری درسواحل قزاقستان ازنتایج این پدیده هستند. مسؤولان بندرباکو آذربایجان پر رفت وآمدترین بندر خزر ومحل اتصال راهگذر شرق به غرب نیز هم اکنون اعلام خطر کرده‌اند.این پدیده دیر یازود دیگر بنادر تجاری ایرانی ازجمله منطقه آزاد کاسپین، نوشهر، امیرآباد وفریدون کنار راتحت تاثیر قرار می‌دهد.    طی سال‌های گذشته توجیه رسانه های دولتی در ایران بر این پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر ۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی ۵ سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟طی چند سال گذشته دریای خزر عقب نشینی محسوسی کرده واین پدیده بدون ابزار نیز دیده می‌شود و انکار شدنی نیست. همه مردم ودولت‌های کشورهای حاشیه نگران پیامدهای این پدیده هستند که زندگی، اقتصاد ومنابع شان را تهدید می‌کند. تحلیل سبب وچگونگی عقب نشینی آب ازساحل خزر چالش برانگیز بوده و رویه واحدی در این مورد موجود نیست. گرمایش کره زمین و افزایش تبخیر آب از سطح دریا، خشکسالی حوزه آبریز دریا، برداشت آب از رودخانه‌های ورودی برای بهره برداری اقتصادی وحرکات لایه‌های زمین از جمله توجیهات در این مورد بوده است.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه‌های دولتی در ایران براین پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی ۵ سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی‌ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟
 رودها عامل حیات دریا
 مساحت دریای خزر در ابتدای قرن بیستم ۴۲۰ هزار کیلومتر مربع بوده که امروزه به ۳۷۰ هزار کیلومتر مربع رسیده است. هم اکنون حجم محاسبه شده آب خزر ۷۸هزار و۸۰۰ کیلومترمکعب است که نیاز آبی آن بوسیله ۱۳۰ رشته رودخانه آب شیرین تامین می‌شود. حجم کل آب ورودی به دریای خزر ۳۰۰ میلیارد مترمکعب درسال است که رودخانه ولگا بزرگترین وطولانی‌ترین رود اروپا به تنهایی ۲۴۰ میلیارد مترمکعب برابر با ۸۰ درصد نیاز آبی را تامین می‌کند. رودخانه‌های کورا (ادامه ارس در خاک آذربایجان) ۶درصد، رود اورال قزاقستان ۵ درصد، رودخانه‌های تِرِک و سومار روسیه مجموعا ۴ و۵ دهم و رودخانه‌های سفیدرود، شیررود، گرگان ودیگر رودها نیز درمجموع ۴ تا ۴و۵ دهم درصد آب وارد بزرگترین دریاچه دنیا می‌کنند. روند کاهشی آب ورودی درسایر رودها نیز مشهود است که نمونه آن محل ورودی رودهای کورا و اورال به خزر نیز وضع مشابهی می‌بینیم.
سدسازی در مسیر رودها
 موضوعی که در سال‌های گذشته برسر زبان‌ها افتاده تاثیر سدسازی روی رودخانه‌های ورودی به دریا است که هر کدام تاثیر خاص خود را دارند. ولی از آنجا که رود ولگا بزرگترین تامین کننده آب خزر است هر تغییری در آن بر تمام دریا مؤثر است. بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا، سال ۱۳۹۷خورشیدی ۲۲درصد ازآب دهی ولگا به خزرکاسته شده است. محاسبه این آمار نشان می‌دهد که ۵۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب فقط ازآب دهی ولگا کاشته شده که ۲ درصد بیشتر از جریان تمام رودخانه‌های ورودی است. این در حالی است که در دوران اتحاد جماهیر شوروی ازسال ۱۹۵۱ (۱۳۳۰ و ۱۳۳۱) تا ۱۹۹۰ (۱۳۶۹و ۱۳۷۰) به دلیل برداشت آب درمسیر ولگا ۶۳ میلیون و۷۰۰ هزار میلیون مترمکعب از ورودی آن به دریا کاسته شده است. تاکنون ۴۰ سد بزرگ وکوچک برسر این رودخانه بزرگ و قابل کشتی رانی ساخته شده حجم قابل ملاحظه‌ای ازآب راپشت خود ذخیره می‌کند. اما مناقشه بر سر۱۷ سدبزرگ ساخت فدراسیون روسیه همچنان داغ است.خبرگزاری آناتولی ترکیه نیز پس ازعقب نشینی ۴۰۰ متری آب خلیج گرگان درگزارش آذر ماه ۱۳۹۷ خود ازخشکی خلیج گرگان سدهای ۴۰گانه در خاک روسیه را عامل این پدیده معرفی کرده است. اللهیار اسدی مدیرکل بنادر ودریانوردی استان گلستان طی گفتگو با آناتولی ضمن اشاره به تاثیر سدسازی روی رودخانه ولگا (روسیه) برسطح آب دریای خزر هشدار دادکه درصورت ادامه این روند خلیج گرگان خشک می‌شود.دکتر “دیمتری لیلنبرگ” دانشمند روسی طی گفت و گو با روزنامه مردم آذربایجان (خالق قازتی) ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۰طی اعلام کرده که حرکات تکتونیکی زمین یاهمان رشد “زمین دریا” باعث پیشروی یا عقب نشینی آب می‌شود و کاهش سطح آب دریا اتفاق نیفتاده است.
خشک سالی متهم کم آبی
 روزنامه مردم در ادامه گزارش خود بیان می‌کند: دکتر “رحیم محمداوف” ومرحوم “عباس حمیداوف” درسال ۱۹۹۶ ازطرف انجمن جغرافیای آذربایجان طی کنفرانسی پیرامون خزر درایران شرکت کرده و محاسبه کاهش روزافزون سطح آب را مطرح کرده‌اند. براین اساس تا سال ۲۰۱۰ میلادی ۲۶و۶ دهم متر سطح آب کمتر می‌شود. سال۲۰۱۰ این مقدار به منفی ۲۶و۷ متر می‌رسد و درسال ۲۰۴۰ با افزایش مقدار کاهش سطح آب به ۲۷و۸ دهم درصد و تا سال ۲۰۵۰ نیز ۲۷و۹ دهم متر کاهش سطح آب خزر انتظار می‌رود. دکتر رحیم محمداف پیش بینی کرده که ممکن است خزر نیز به سرنوشت آرال دچار شود.پایگاه خبری کانکرت آذربایجان “راسیم ستارزاده” مدیر شعبه سیاسی وزارت محیط زیست ومنابع طبیعی آذربایجان خشکی خزر را یک پدیده‌ طبیعی می‌داند. وی به پایگاه خبری کانکرت این کشور می‌گوید: آب دهی رودخانه‌ها درنیمکره شمالی به نیمه رسیده به طوری که تراز آب دریای خزر طی ۳هزار و۵۰۰ سال گذشته ۱۵متر وطی ۲۰۰سال ۳ و۵ دهم متر کم شده است. این درحالی است که تغییرهای فصلی ۳۰ تا ۴۰ سانتی متری نیز دیده می‌شود به طوری که درفصول سرد سال حجم آب کم شده ودر ماه‌های گرم سال این حجم افزایش می‌یابد.
دمای سطح آب دریای خزر به طور متوسط ۲۸ درجه سانتی گراد است که نسبت به ۱۰ساله گذشته ۱درجه گرمتر شده است. این نشان می‌دهد که تغییرات آب وهوایی درکاهش آب خزرمهم است. اما رقم درستی ازمیزان تبخیر تاکنون ارایه نشده است.
هم خشکسالی، هم دستکاری انسانی
اما در مقابل دیدگاه‌های دیگری نیز هستند که سهم سایر عوامل را بیشتر می‌دانند. دکتر “تلمان زینالوف” کارشناس محیط زیست آذربایجانی هم می‌گوید: این پدیده هم طبیعی وهم با موضوعات اقتصادی مرتبط است. کاهش آب در نتیجه خشکسالی وکاهش بارندگی همراه باموانع ساخته شده روسیه روی رودخانه ولگا منجر به این پدیده می‌شود. این موانع (سدها) برای افزایش تولید انرژی (برق آبی) آب رودخانه رامتوقف کرده وآب کمتری رها می‌کنند. همچنین آب ولگا ودیگر رودخانه‌ها نیز کمتر ازگذشته به دریا وارد می‌شوند.مدیرسابق مرکزملی مطالعات وتحقیقات دریای خزر طی گفتگوی ۲۲ آذر ۱۳۹۸ خود با خبرگزاری ایرنا می‌گوید: دولت شوروی سابق برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و کشتیرانی تمام رودخانه‌های خود را تا سال ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۴۸) باتغییرات هیدرولیکی مدیریت کرده است. ساخت طرح “مخازن آبی بزرگ ولگا – کاما” ومسیر انحرافی آبراهه‌های ترانزیتی دریایی ولگا -دن و ولگا- بالتیک سهم زیادی دربرداشت وعدم تعادل حجم آب خروجی به دریای خزر تاکنون داشته است.همایون خوشروان در این باره می‌افزاید: میزان حجم مخازن آبی دربالا دست رودخانه ولگا حدود ۲۰۰ کیلومتر مکعب برآورد می‌شود وبیشترین مصرف آب مخازن ولگا درسال ۱۹۸۰ به میزان ۴۰ کیلومتر مکعب بوده است. این رقم معادل کاهش سطح تراز آب دریای خزر به میزان ۱۰ سانتی‌متر درسال است.وی با تأکید بر گرمایش حوزه آبریز خزر در خاک روسیه و دستکاری انسانی تصریح می‌کند: طی سال‌های ۲۰۰۵و ۱۹۹۵ میلادی درقرن بیستم به عنوان گرم‌ترین سال‌های روسیه قلمداد می‌شوند، بخش وسیعی ازحوضه آبریز رودخانه‌های شمالی روسیه مانند ولگا و اورال درمنطقه بیابانی خشک قرار دارد ونرخ تبخیر در این مناطق بسیار بالا و بارندگی بسیار کم است. بنابراین برای مدیریت خشکسالی و کویرزدایی ساخت مخازن آبی توسط دولت روسیه امری الزامی بوده است. درحالت خوش بینانه اگردولت روسیه به میزان مصرف خود درسال ۱۹۸۰ ازآب مخازن برداشت کند دریای خزر دچار افت شدید آب می‌شود.روسیه بهتر ازهر دولت دیگری می‌داند که این ماجرا تا کجا ادامه پیدا می‌کند تا جایی که خبرگزاری اسپوتنیک ۵دی ۱۳۹۹ باتکیه برمحاسبات پژوهشگران آلمانی اعلام کرده است: سطح خزر تاسال ۲۱۰۰ میلادی از۹ تا ۱۸متر و مساحت آن از ۲۳ تا ۳۴ درصد کمتر می‌شود. نتیجه پژوهش نیز درمجله “Nature Communications Earth & “Environment چاپ شده است. این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که بسیاری از کشورهای جهان نگران افزایش سطح دریا هستند.
ادامه دارد...