محمد جواد استادی
نظام‌های گوناگونی که وظیفه مدیریت جامعه را در چارچوب سیاسی مورد نظر خویش بر عهده دارند، برای هدایت جامعه از ابزارهای گوناگونی استفاده می‌کنند. وضع قوانین یکی از اصولی است که در جهت کنترل جامعه به کار گرفته می‌شود. آشکار است قانون در جهت الزام کردن افراد به رعایت حدود وضع می‌شود و چنانچه فردی مقررات را رعایت نکند، به دلیل آسیب رساندن به نظم اجتماعی، مورد تنبیه قرار می‌گیرد.
لازم است حکومت‌ها نسبت به تدوین شیوه‌هایی برای اجرای قانون و نظارت بر انجامش کوشش کنند. البته در هر حال قانون نوعی مداخله محسوب می‌شود که ممکن است برای برخی خوشایند نباشد و بر اساس اجبار بدان عمل کنند. هر چقدر قانون درونی شود و به بخشی از نظام ارزشی افراد بدل شود، بسیار مؤثرتر و البته پایدارتر خواهد بود.
در کنار قانون که جنبه بیرونی دارد، راهکارهایی نیز وجود دارد که بر بنیاد ارزش‌های معرفتی جامعه شکل گرفته و به جای دولت از سوی خود جامعه به کار گرفته می‌شود. چنانچه حکومت‌ها بتوانند از چنین روش‌هایی بهره ببرند، به دلیل بنیاد مدنی این فعالیت‌ها، می‌توانند در کنار کارکرد مثبت قانون، نتایج بهتری را بدست آورند.
یکی از روش‌های مدنی، حفظ اصالت نظام اجتماعی که برآمده از تعالیم و آموزه‌های اسلامی است «امر به معروف و نهی از منکر» است. این مفهوم بنیادین از درون آموزه‌های دینی برآمده و یک تکلیف دینی است. اما این الزام از سوی یک کارگزار سیاسی وضع نمی‌گردد که شاید با واکنش منفی جامعه مواجه گردد، بلکه الزامی است که از درون دین برآمده و به شکل خودخواسته برای اعضای جامعه الزام‌آورتر از یک حکم قانونی نیز خواهد بود.
می‌توان گفت فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» به دلیل آنکه از نظر جامعه یک امر الهی است و یک سازوکار خودنظارتی به حساب می‌آید، از کارآمدی فوق‌العاده‌ای برخوردار است.
بر این بنیاد می‌توان گفت اسلام مدنی‌ترین شیوه کنترل اجتماعی را بنا نهاده است. اهمیت این فریضه مهم در آیات قرآن و در کلام معصومین (ع) به طور پیوسته ذکر شده است. فراتر از آن در سیره عملی امامان (ع) که اوج آن را می‌توان واقعه عاشورا دانست نیز این فریضه مهم نمود عینی داشته است.
حکومت‌ها وظیفه دارند زمینه تحقق این فریضه را فراهم آورند. حفظ جنبه مردمی این فریضه یکی از اقدامات بایسته در این زمینه است. آگاه ساختن مردم درباره الزام‌آور بودن این فریضه، دقت در چارچوب فقهی برای درک درست آن و فلسفه‌اش است، کارآمدی و مواردی از این دست زمینه درونی شدن این امر را فراهم می‌آورد.
حکومت اسلامی موظف است تا با تبیین این فریضه و رفع موانع اجرای آن، زمینه تبدیل شدن آن را به یک ارزش درونی برای جامعه فراهم آورد. فریضه امر به معروف و نهی از منکر باید از کودکی به عنوان یک ارزش ترویج شود. با توجه به وسعت و شمولیت این فریضه، باید در همه حوزه‌های زیستی انسان اجرا شود تا جامعه احساس سلیقه‌گرایی نداشته باشد. باید امیدوار بود با نهضت وسیع آگاهی‌بخشی، شاهد پیگیری «امر به معروف و نهی از منکر» از سوی همگان باشیم.
*پژوهشگر مطالعات فرهنگی